واقعہ حکمیت
حَکَمیّت جنگ صفین توں متعلق اک تلخ تاریخی واقعہ اے۔ اس واقعہ وچ ابوموسی اشعری، کوفہ والےآں (امام علی دے لشکریاں) تے عمرو عاص، شام والےآں (معاویہ دے لشکریاں) دے نمائندہ دے طور اُتے مسلماناں دے درمیان اختلافات تے جنگ دے خاتمے دے لئی مذاکرات کيتے تے ایہ طے پایا کہ ایہ دونے قرآن دے مطابق فیصلہ کرن گے۔ حکمیت دی درخواست معاویہ تے عمرو عاص دی مکاری تے جنگ صفین وچ شام دے لشکراں دی شکست دے آثار نمودار ہونے دے بعد کيتی گئی۔ امام علی(ع) نے شروع توں اوہدی مخالفت کيتی لیکن آپ دے لشکر وچ موجود چند سادہ لوح افراد عمرو عاص دے مکر و فریب وچ آکے اسنوں قبول کرنے اُتے اصرار کیتا حتی امام(ع) نوں قبول نہ کرنے دی صورت وچ جان توں مار دینے دی دھمکی وی دتی گئی۔ آخر کار عمرو عاص دی مکاری رنگ لیائی تے اس نے ابو موسی اشعری نوں دھوکہ دے کے طے شدہ قرارداد دی خلاف ورزی کردے ہوئے معاویہ نوں خلافت دا حقدار بنا دتا۔ ایويں حکمیت دی داستان، امام علی(ع) دے لشکراں وچ بغاوت تے شامیاں نوں حتمی شکست توں نجات دلیانے دے نال ختم ہوئی۔
حکمیت دی حقیقت
سودھوسنہ ۳۷ ہجری قمری وچ امام علی(ع) تے معاویہ دے درمیان صفین دے مقام اُتے جنگ شروع ہوئی۔ دونے لشکراں دے درمیان کئی رورز تک سخت معرکہ آرائی دے بعد شامیاں وچ شکست دے آثار نمودار ہونے لگے ایسے وچ معاویہ نے ہمیشہ دی طرح عمرو عاص توں کسی چارہ جوئی تے مکاری دی درخواست کيتی۔ [۱] ایويں عمرو عاص دے حکم اُتے شامیاں نے قرآن نوں نیزیاں اُتے بلند کیتا تے ایہ نعرہ لگانا شروع کیتا کہ اے اہل عراق! ساڈے درمیان قرآن، خدا دی کتاب حاکم اے۔ اسی طرح اوہ ایہ نعرہ وی بلند کر رہے سن کہ اے عربو! اپنیاں بیٹیاں تے بیویاں دی فکر کرو جے اج تساں مارے جاؤگے تو کل رومیاں، ترکاں تے ایرانیاں دے نال کون لڑن گے؟![۲]
امام علی(ع) دی فوج وچ شورش
سودھوجدوں عمرو عاص نے حیلہ بازی تے مکر و فریب نال قرآن نوں نیزیاں اُتے بلند کیتا تو امام علی دی فوج دو گروہاں وچ تقسیم ہو گئی تے اک گروہ ایہ کہنے لگا کہ دشمن نے قرآن دی حکمیت نوں قبول کیتا اے ہن سانوں جنگ کرنے دا کوئی جواز نئيں اے۔ امام علی(ع) نے سختی توں انہاں دیاں گلاں دی مخالفت کيتی تے فرمایا ایہ عمرو عاص دی فریب کاری تے دھوکہ دھی دے علاوہ کچھ نئيں اے۔ لیکن امام دی فوج وچ شامل چند سادہ لوح افراد منجملہ اشعث بن قیس تے اس دے خاندان دے اصرار اُتے امام(ع) نے معاویہ نوں اک خط دے ضمن وچ ایويں خطاب کردے ہوئے کہ اسيں جاندے نيں کہ تساں قرآن دے احکم اُتے عمل کرنے والے نئيں، حکمیت نوں قبول فرمایا۔[۳]
حکمیت دے لئی نمائندےآں دی تعیین
سودھواہل شام نے عمرو بن عاص نوں حکمیت دے لئی اپنا نمائندہ مقرر کیتا۔ جدوں کہ امام دی فوج وچ نمائندہ تعیین کرنے دے حوالے توں شدید اختلاف پیدا ہويا۔ اشعث تے کئی دوسرے افراد جو بعد وچ مارقین وچ شامل ہو گئے، نے ابو موسی اشعری نوں معرفی کیتا جدوں کہ امام علی(ع) نے ابن عباس یا مالک اشتر نوں معرفی فرمایا جسنوں اشعث تے اس دے حامیاں نے قبول نئيں کیتا۔ مالک اشتر نوں جنگ دا عقیدہ رکھنے دے بہانے توں جدوں کہ ابن عباس نوں اس بہانے توں قبول نئيں کیتا کہ چونکہ عمرو عاص قبیلہ مضری توں اے پس اس دے مقابلے وچ اک یمنی قبیلہ توں تعلق رکھنے والا شخص جانا چاہئے۔[۴]
حکمیت دا خاکہ
سودھودونے لشکراں توں نمائندہ تعیین ہونے دے بعد معاویہ نے عمرو عاص، ابو الاعور سلمی تے بعض ہور افراد نوں مذاکرات تے حکمیت دے شرائط تعیین کرنے دے لئی امام علی(ع) دے ہاں بھیجیا تے انہاں نے امام علی (ع) تے آپ دی فوج توں صلح نامہ دے مفاد دے حوالے توں مذاکرات انجام دتے۔ یعقوبی دے مطابق صلح نامہ دے تدوین دے وقت امام علی نوں "امیر المؤمنین" دا لقب دینے دے حوالے توں دونے لشکراں دے نمائندےآں وچ اختلاف پیدا ہويا ایويں اشعث تے انہاں دے حامیاں نے آپ(ع) دے نام توں اس لقب نوں حذف کرنے دا مطالبہ کیتا جدوں کہ مالک اشتر نے سختی توں اس کم دی مخالفت کيتی۔ [۵]
حکمیت دی تاریخ ماہ رمضان دے آخر (یعنی اٹھ ماہ بعد ) تک موکول ہويا،[۶] تے شہر دومۃ الجندل نوں حکمیت دی جگہ تعیین کيتی گئی۔[۷]
اس صلح نامہ وچ شامل اہم نکات :
- دونے گروہ قرآن دے فیصلے نوں قبول کرینگے تے ہر اختلافی موارد وچ قرآن دی طرف رجوع کرن گے۔
- امام علی تے انہاں دی فوج نے ابوموسی اشعری نوں جدوں کہ معاویہ تے اوہدی فوج نے عمرو عاص نوں اپنا اپنا نمائندہ منتخب کیتا سی ۔
- جے کسی جگہ قرآن توں کوئی فیصلہ لینا ممکن نہ ہو تو پیغمبر اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی سنت دی طرف مراجعہ کرن گے۔
- اختلاف دا شکار نہ ہونگے تے ہوا و ہوس دی پیروی نئيں کرن گے۔
- جدوں تک حق توں تجاوز نہ کرے دونے نمائندےآں دی جان، مال تے ناموس محترم نيں۔
- جے نمائندےآں وچوں اک اپنا وظیفہ انجام دینے توں پہلے مر جائے تو متعلقہ فریق دا سرپرست کسی ہور عادل نمائندہ نوں اوہدی جگہ انتخاب کرے گا۔
- جے دونے گروہ دے سرپرست فیصلہ ہونے توں پہلے وفات پا جائے تو انہاں دے مننے والے کسے ہور نوں اوہدی جگہ انتخاب کرے گا۔
- جے منتخب نمائندے اپنے وظیفے اُتے عمل نہ کرے تو امت نوں ایہ حق حاصل اے کہ اوہ انہاں دے فیصلے نوں رد کر دے۔
- حکمیت دا میثاق لکھنے دے بعد توں جدوں تک اوہدی مدت ختم نہ ہو لوگاں دی جان، مال تے ناموس امن و امان وچ ہونگے۔
- صلح نامہ دے اختتام تک کوئی ہتھیار نئيں اٹھان گے تے راستے پرامن ہونگے تے اس معاملے وچ اس واقعہ وچ حاضر افراد تے غیر حاضرین وچ کوئی فرق نئيں ہوئے گا۔
- دونے نمائندےآں اُتے ضروری اے کہ عراق تے شام دے درمیان کسی جگہ اُتے مقیم ہون تے صرف انہاں افراد دے جنہاں نوں اوہ طلب کرن کسی تے نوں اوتھے جانے دی اجازت نئيں ہوئے گی۔
- جے دونے نمائندے کتاب خدا تے سنت پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مطابق فیصلہ نہ کرن تو مسلمان جنگ جاری رکھن گے تے دونے گروہ دے درمیان کوئی پیمان نئيں اے۔ [۸]
امام علی(ع) دے اقدامات تے نصیحتاں
سودھوامام علی (ع) نے حکمیت دے لئی شریح بن ہانی دی سربراہی وچ 400 افراد نوں ابو موسی اشعری دے نال بھیجیا تے عبد اللہ بن عباس نوں بعنوان امام جماعت بھیجیا۔ اس دے علاوہ ابوموسی اشعری نوں معاویہ دی حقیقت توں آگاہ کیتا تے بہت ساریاں نصیحتاں کيتیاں ۔[۹]
قاضی شریح منجملہ انہاں افراد وچوں سی جنہاں نے ابوموسی دی ہشیاری تے زیرکی توں متعلق متنبہ کیتا۔ انہاں نے ابوموسی توں تاکید کیتی کہ جے مذاکرات دا نتیجہ حضرت علی(ع) دے خلاف آجائے تو وی شام والےآں نوں امان اے لیکن جے نتیجہ اس دے برعکس ہو تو عراق والے معاویہ دے شر توں امان وچ نئيں رہن گے۔[۱۰] قاضی شریح نے ہور کہیا: اے ابو موسی تواڈا مد مقابل اک بدترین حریف اے پس عراق نوں ذلیل و رسوا مت کرو۔ خبردار کدرے حق شام والےآں نوں نہ بیٹھو تے انہاں دی حمایت کرن۔ خبردار کدرے عمروعاص توانوں دهوکہ نہ دے بیٹھے۔ عمروعاص بہت مکار آدمی اے جس توں عقل حیران رہ جاندی اے۔ .... پس ابوسفیان دے بیٹے نوں خلافت دے میدان وچ بلا منازع تے بے عیب بادشاہ قرار مت دو۔[۱۱] احنف بن قیس نے وی ابوموسی اشعری دا ہتھ تھام کے کہیا: "اے ابو موسی! اس کم دی اہمّیت توں آگاہ ہو جاؤ! تے جان لو کہ اس دے نتائج بہت زیادہ نيں۔ جے تساں نے عراق نوں تباہ کیتا تو پهر عراق دا کوئی نام و نشان باقی نئيں رہے گا۔ اس نے ابوموسی نوں تجویز دتی کہ کسی کم وچ حتی سلام کرنے وچ عمروعاص توں پہل مت کرو۔احنف نے ہور کہیا: خبردار جے عمروعاص نے عزت و احترام توں توانوں مقام دتا تو یقین مت کرو کیونکہ ایہ مکر و فریب اے تے تنہائی وچ کدی وی اس نال ملاقات مت کرو۔[۱۲]
مذاکرات دا آغاز
سودھودونے نمائندےآں نے ایہ فیصلہ کیتا کہ عمرو عاص، معاویہ نوں تے ابوموسی، حضرت علی(ع) نوں خلافت توں عزل کرن گے تے خلیفہ دا انتخاب شوری دے سپرد کرن گے۔ عمرو عاص نے مذاکرات دے نتیجہ دے اعلان کرنے دے لئی ابوموسی نوں خود اُتے مقدم کیتا ایويں ابوموسی نے حضرت علی(ع) نوں خلافت توں عزل کیتا لیکن جدوں عمرو بن عاص دی باری آئی تو اوہ معاویہ نوں عزل کرنے دی بجائے حضرت علی(ع) نوں عزل کرنے دے ابوموسی دے فیصلے دی تأیید کیتی تے معاویہ نوں خلافت اُتے منصوب کیتا۔ اس دے بعد دوناں فریق دے درمیان جھگڑا فساد شروع ہو گیا تے اک دوسرے نوں ناسزا کہنے لگے۔[۱۳]
ابوموسی دی حکمیت دا نتیجہ
سودھوابوموسی اشعری نے حکمیت نوں اس نتیجے اُتے پہنچایا کہ معاویہ تے علی دوناں نوں خلافت توں برکنار کیتا جائے تے انہاں وچوں کوئی اک وی خلیفہ نہ ہوئے۔ عمرو عاص نے وی ـ بہ ظاہر ـ اس امر نوں قبول کیتا لیکن پہلے توں طے شدہ نقشے دے مطابق ابوموسی نوں دھوکہ دتا تے نتیجہ سنانے دے لئی اسنوں اپنے اوپر مقدم کیتا۔ ابن عباس نے عمرو عاص دے ذریعے پہلے نتیجے دا اعلان کروانے دے لئی کافی کوشش کیتی لیکن ابوموسی نے ابن عباس دی تجاویز اُتے توجہ نہ دتی تے اس نوں کہیا ميں تے عمروعاص نے موافت دکیتی اے۔ [۱۴]
ابوموسی منبر دے اوپر چلا گیا تے کہیا:اے لوگو! مسلماناں نوں آرام سکون پہنچانے تے انہاں نوں انہاں دے درمیان تفرقہ تے اختلاف نوں ختم کرنے دے لئی میں تے عمرو عاص نے ایہ توافق کیتا اے کہ حضرت علی(ع) تے معاویہ دونے نوں خلافت توں برکنار کرن تاکہ مسلمان خود اک شوری نوں تشکیل دے کے کسی لایق تے با صلاحیت فرد نوں اپنا خلیفہ منتخب کرن۔ لہذا میں ـ حجاز تے عراق دے لوگاں دی نمائندگی کردے ہوئے ـ جس طرح میں اپنی انگوٹھی نوں میری انگلی توں اتار رہیا ہاں اسی طرح علی ابن ابی طالب نوں وی خلاف توں برکنار کردا واں۔ [۱۵] ایہ کہہ کے ابوموسی منبر توں نیچے آگیا تے عمرو عاص نے منبر اُتے جا کے ایويں اعلان کیتا: جو کچھ ابوموسی نے کہیا اوہ آپ لوگاں نے سنیا۔ اوہ صرف علی ابن ابی طالب نوں خلافت توں برکنار کرنے دا حق رکھدا سی تے اس کم وچ میں وی اوہدی تائید کردا ہاں لیکن میں جس طرح میری انگوٹھی نوں میری انگلی وچ پہنا رہیا ہاں اسی طرح معاویہ نوں خلافت اُتے منصوب کردا واں۔ کیونکہ اوہ نہ صرف اس منصب دے لئی لایق تے صلاحیت رکھدا اے عثمان دے خون دا بدلہ لینے والا وی اے۔ اس موقع اُتے مجلس درہم برہم ہو گئی۔ ابوموسی عمرو عاص دے مکر و فریب اُتے حیران رہ گیا تے اس توں مخاطب ہو کے کہیا: اے مکار فاسق! تو اس کتے دی طرح ہو کہ اسنوں چاہے مارے یا نہ مارے بھونکدا رہندا اے۔[۱۶] عمرو عاص نے وی ابوموسی نوں جواب وچ کہیا: تو وی اس گدے دی مانند ایں جس اُتے کتاباں دا بار لدیا گیا ہوئے۔[۱۷][۱۸]
ایویں قرآن و سنت پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا تذکرہ ہوئے بغیر حکمیت دی داستان عراق تے شام والےآں دے درمیان اک ہور اختلاف دا سرچشمہ بن گئی۔[۱۹] تے شام والےآں دے لئی حکمیت دا سب توں اہم فائدہ ایہ سی انہاں نے حکمیت دے بعد معاویہ نوں امیرالمؤمنین دا لقب دینے لگیا۔[۲۰]
خوارج دی پیدایش
سودھوامام علی(ع) دے کچھ سپاہی شروع توں حکمیت دے مخالف سن تے اسنوں دین توں خارج ہونے تے ایمان وچ شک دی نشانی خیال کردے سن ۔ [۲۱] بعض افراد حکمیت دے بے نتیجہ ختم ہونے دے بعد قرآن دی دو آیتاں (مائدہ:۴۴؛ حجرات:۹) توں استناد کردے ہوئے معاویہ دے نال جنگ جاری رکھنے دا مطالبہ کرنے لگے تے حکمیت نوں قبول کرنے نوں کفر دا سبب قرار دیندے ہوئے اس توں توبہ کرنے لگے۔ انہاں نے امام علی(ع) توں وی اس کفر توں توبہ کرنے تے معاویہ نال طے پانے والیاں شرطاں نوں توڑنے دا مطالبہ کیتا۔ امام نے حکمیت نوں کلعدم قرار دینے دے مطالبے نوں تسلیم نئيں کیتا تے جنگ بندی دے بعد امام کوفہ دی طرف تے معاویہ شام دی طرف روانہ ہو گئے۔ حکمیت دے مخالفین امام علی(ع) توں جدا ہوگئے تے کوفہ دے نزدیک کسی قریہ وچ چلے گئے۔[۲۲] ایويں خوارج دے نام توں اک گروہ نے سر اٹھایا۔
حوالے
سودھو- ↑ ابن ابی الحدید، ج۲، ص۲۱۰.
- ↑ ابن مزاحم، ص ۴۷۸
- ↑ ابن مزاحم، ص ۴۹۰
- ↑ ابن اعثم، ج۳، ص۱۶۳.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ ابن مزاحم، ص۵۰۴.
- ↑ شہیدی، ص۱۴۲.
- ↑ طبری، ج۳، ص۱۰۳ - ۱۰۴.
- ↑ آبی ابوسعد، ج۱، ص۴۲۱.
- ↑ وقعۃصفین،ص:۵۳۴
- ↑ وقعۃصفین،ص۵۳۴-۵۳۵
- ↑ وقعۃصفین،ص۵۳۶-۵۳۷
- ↑ ابن مزاحم، وقعۃ صفین، ص۵۴۵
- ↑ نک: ابن ابیالحدید، ج۲، ص۲۵۵.
- ↑ ہمان، ص۲۵۶.
- ↑ «قَد غَدَرتَ و فَجَرتَ و اِنَّما مَثَلُك مَثَلُ الكَلبِ انہاں تَحمِل عَلیہ یلہث او تَترُكہ یلہث سورہ اعراف دی آیت نمبر ۱۷۶ دی طرف اشارہ اے۔
- ↑ «اِنَّما مَثَلُكَ مَثَلُ الحِمارِ یحمِل اَسفاراً»(سورہ جمعہ، آیہ ۵)
- ↑ ابن ابی الحدید، ہمان.
- ↑ ابن مزاحم، ص۵۴۵ و ہمچنین نک: شہیدی، ص۱۴۳ و ابن ابی الحدید، ہمان.
- ↑ بلاذری، ج۲، ص۳۴۲.
- ↑ ابن مزاحم، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص ۴۸۴؛ بَلاذُری، جُمَل من انساب الاشراف، ج ۳، ص ۱۱۱-۱۱۲
- ↑ ابن مزاحم، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص ۵۱۳-۵۱۴؛ بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ج ۳، ص ۱۱۴، ۱۲۲؛ طبری، تاریخ، ج ۵، ص ۶۳، ۷۲، ۷۸؛ مسعودی، مروج، ج ۳، ص ۱۴۴
منابع
سودھو- آبی ابوسعد، من نثر الدر، وزارۃ الثقافہ سوریہ، دمشق.
- ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغۃ تحقیق: محمد أبوالفضل إبراہیم، دار إحیاء الكتب العربیۃ، ۱۳۷۸ش - ۱۹۵۹م. (نسخہ موجود در نرم افزار مکتبۃ اہل البیت، نسخہ ۲.۰)
- ابن اعثم، الفتوح، دارالندوہ، بیروت.
- ابن مزاحم، وقعۃ صفین، انتشارات بصیرتی، قم.
- ابن مزاحم، نصر، وقعۃ صفین، قاہرہ، چاپ عبدالسلام محمد ہارون، ۱۳۸۲ق، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: محمدباقر محمودی، موسسہ اعلمی، بیروت.
- بلاذری، احمد بن یحیی، جُمَل من انساب الاشراف، چاپ سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
- شہیدی، سیدجعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تا پایان امویان، مرکز نشر دانشگاہی، (چاپ ۴۶) تہران، ۱۳۹۰.
- طبری، تاریخ طبری، موسسہ اعلمی، بیروت.
- مسعودی، مروج الذہب، بیروت.
- مطہر بن طاہر مقدسی، آفرینش و تاریخ، ترجمہ: محمد رضا شفیعی کدکنی، تہران، آگہ، چ اول، ۱۳۷۴.
- یعقوبی، احمد، تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر.