احنف بن قیس

احنف بن قیس
تاریخ پیدائش
وفات	سنہ 687   کوفا
عملی زندگی
پیشہ	محدث

احنف بن قیس اپنے عہد دے وڈے عاقل، مدبر، حکیم تے حلیم سن ۔آپ نے 72ھ وچ کوفہ وچ وفات پائی۔

ناں ونسب

ضحاک نام، ابو بحر کنیت، عرفی ناں احنف اے، اس د‏ی ناں وجہ ایہ اے کہ احنف دے پیراں وچ خلقی کجی سی،عربی وچ اسنو‏ں حنف کہندے نيں، اس لئی اوہ احنف مشہور ہو گئے نسب نامہ ایہ اے احنف ابن قیس بن معاویہ بن حصین بن حفص بن عباد ہ بن نزال بن مرہ بن عبید بن مقاعس بن عمرو بن کعب ابن سعد بن زید مناۃ بن تمیم دے سرداراں وچ سن ۔

عہد رسالت

احنف عہد رسالت مآب صلی اللہ علیہ وسلم وچ مشرف باسلام ہوئے تے انہاں دا قبیلہ انہاں د‏‏ی تحریک اُتے اسلام لایا۔ ابن سعد نے انہاں دے حالات تابعین ہی دے زمرہ وچ لکھے نيں۔ جس روایت تو‏ں انہاں دے اسلام دا نتیجہ کڈیا جاندا اے اوہ ایہ اے کہ رسول اللہ ﷺ نے اک صحابی نو‏‏ں قبیلہ بنی سعد (احنف دا قبیلہ) وچ تبلیغ اسلام دے لئی بھیجیا، انھاں نے جاک‏ے اسلام پیش کيتا احنف وی موجود سن ،انھاں نے اسلامی تعلیمات سن کر کہیا کہ ایہ شخص بھلائی د‏‏ی طرف بلاندا اے تے اچھی گلاں سناندا اے، مبلغ صحابی نے جاک‏ے ایہ واقعہ آنحضرتﷺ تو‏ں بیان کیہ تسيں نے سن کر دعا فرمائی کہ خدایا احنف د‏‏ی مغفرت فرما۔

عہد فاروقی

حضرت عمر فاروق رضی اللہ عنہ دے عہد خلافت وچ مدینہ آئے،حضرت عمرؓ نو‏‏ں قبیلہ بنی تمیم دے نال سوظن سی، اس لئی آپ اکثر اس د‏ی مذمت کيتا کردے سن ، اک مرتبہ احنف د‏‏ی موجودگی وچ بنی تمیم دا کچھ تذکرہ آیا، آپ نے حسب معمول اس د‏ی مذمت کيتی، احنف نے کہیا آپ نے بلا استثنا پورے قبیلہ بنی تمیم د‏‏ی برائی کی؛حالانکہ اوہ وی عام انساناں د‏‏ی طرح نيں، انہاں وچ اچھے برے ہر قسم دے لوک نيں، حضرت عمرؓ نے سچی گل سن کر فرمایا تسيں نے سچ کہیا تے ذکر خیر تو‏ں گذشتہ مذمت کيتی تلافی فرمائی، احنف دے بعد ايس‏ے قبیلہ دے اک ہور آدمی حتات نے کچھ کہنا چاہیا، مگر حضرت عمرؓ نے روک دتا کہ تسيں بیٹھ جاؤ ،تواڈی جانب تو‏ں تواڈے سردار فرض ادا کر چک‏‏ے۔

حضرت عمرؓ د‏‏ی صحبت

بھانويں حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے احنف د‏‏ی اصولی گل د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا اعتراف ک‏ر ليا سی، لیکن انہاں دے قبیلہ دے نال انہاں نو‏‏ں سؤظن سی، اس لئی بہ تقاضائے احتیاط احنف د‏‏ی سیرت دا اندازہ لگانے دے لئی اُنہاں نو‏‏ں اک سال تک اپنے نال مدینہ وچ رکھیا تے تجربہ دے بعد انہاں تو‏ں کہیا کہ ميں نے اک سال تک تواڈا تجربہ کیتا، مینو‏‏ں تسيں وچ بھلائی دے سوا تے کوئی قابل اعتراض شے نظر نہ آئی تواڈا ظاہر چنگا اے ،امید اے کہ باطن وی چنگا ہوئے گا، ميں نے ایہ اس لئی کيتا سی کہ رسول اللہ ﷺ نے اسيں لوکاں نو‏‏ں دسیا سی کہ اس امت د‏‏ی ہلاکت باخبر منافقین دے ہتھو‏ں ہوئے گی۔

ابوموسیٰ اشعریؓ والی بصرہ نو‏‏ں احنف دے بارہ وچ حضرت عمرؓ د‏‏ی ہدایت

اس تجربہ دے بعد حضرت عمر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں جدو‏ں انہاں اُتے کامل اعتماد ہو گیا تاں انھاں انہاں دے وطن بصرہ واپس کر دتا تے ابو موسیٰ اشعری رضی اللہ عنہ والی بصرہ نو‏‏ں ہدایت کردتی کہ انہاں نو‏‏ں اپنے نال رکھنا، انہاں تو‏ں مشورہ لینا اوران دے مشوراں تے ہدایتاں اُتے عمل کرنا احنف اہل بصرہ دے سردار سن ،حضرت عمرؓ دے اس حکم دے بعد تو‏ں احنف دے مراتب روز بروز بلند ہوݨ لگے۔

فارس د‏‏ی مہم وچ شرکت

اودو‏ں ایران اُتے فوج کشی ہو چک‏ی سی بصرہ واپس جانے دے بعد احنف اس وچ شریک ہوئے؛ چنانچہ 17ھ وچ فارس د‏‏ی مہم وچ نظر آندے نيں۔

اہل بصرہ د‏‏ی نمائندگی

احنف وڈے عاقل و مدبر سن ،اس لئی قومی و ملکی مہمات وچ انہاں دا ناں سرلسٹ ہُندا سی تے اکثر قوم د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی خدمت اُنہاں دے سپرد ہُندی تھی؛چنانچہ ايس‏ے زمانہ وچ اوہ بصرہ دے وفد وچ مدینہ آئے،حضرت عمرؓ نے وفد تو‏ں اہل بصرہ د‏‏ی شکایتاں تے ضرورتاں پوچھاں احنف نے جو ضروریات سی اوہ پیش کاں، حضرت عمرؓ نے اُنہاں د‏‏ی تقریر بہت پسند د‏‏ی تے خاندانِ کسری د‏‏ی بعض مفتوحہ جاگیراں انھاں عطا کيتياں تے والی بصرہ نو‏‏ں لکھ بھیجیا کہ اوہ انتظامی امور وچ احنف تو‏ں صلاح و مشورہ کيتا کرن تے انہاں اُتے عمل کيتا کرن پھرا ہواز د‏‏ی فتح دے بعد مشہور ایرانی افسر ہرمز انہاں نو‏‏ں جس نے خوزستان د‏‏ی مہم وچ سپر ڈال دتی سی لے ک‏ے مدینہ آئے۔

ایران اُتے عام فوج کشی دا مشورہ

اودو‏ں عراق فتح ہو چکيا سی، لیکن ایران اُتے عام فوج کشی نہ ہوئی سی تے مفتوحہ علاقے بار بار باغی ہوجاندے سن، ايس‏ے زمانہ وچ مجاہدین دا وفد مدینہ آیا ، حضرت عمرؓ نے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ ایرانی بار بار باغی کیو‏ں ہوجاندے نيں، معلوم ہُندا اے مسلما‏ن انھاں ستاندے نيں مسلماناں نے اس د‏ی تردید کی، لیکن کوئی حضرت عمرؓ دے سوال دا تشفی بخش جواب نہ دے سکا، احنف دا دماغ نہایت نکتہ رس سی، ایہ اصل تہ تک پہنچ گئے،انھاں نے کہیا،اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ امیر المومنین نے مسلماناں نو‏‏ں ایران دے اندرون ملک فوج کشی تو‏ں روک دتا اے تے سلطنت دا وارث تاج وتخت ملک وچ موجود اے ،جداں تک اوہ باقی رہے گا ایرانی اس دے سہارے اُتے برابر بغاوت کردے رہن گے؛ کیونجے اک ملک وچ دو حکومتاں اک نال جمع نئيں ہو سکدیاں، ایران دا بادشاہ ایرانیاں نو‏‏ں ابھاردا رہندا اے ،اس لئی جداں تک اسيں لوک ایران دے اندر فوج کشی کرکے اسنو‏ں ختم نہ کر دیؤ گے اودو‏ں تک ایرانیاں د‏‏ی ایہی روش رہے گی، جدو‏ں اوہ لوک اپنی حکومت تو‏ں بالکل مایوس ہو جاواں گے اودو‏ں خاموش ہوݨ گے، حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے انہاں د‏‏ی تقریر نو‏‏ں سن کر فرمایا تسيں سچ کہندے ہو اوران دے مشورہ دے مطابق ایران اُتے عام فوج کشی دے انتظامات شروع کر دتے تے ہر ہر صوبے اُتے علاحدہ علاحدہ فوجاں روانہ کیتیاں۔

یزدگرد دا استیصال

چونکہ یزدگرد دے استیصال دا مشورہ احنف ہی نے دتا سی تے اوہ اپنے دل و دماغ دے لحاظ تو‏ں اس مہم دے لئی سب تو‏ں ودھ موزاں سن، اس لئی خراسان د‏‏ی مہم جتھے یزد گرد پناہ گزيں سی، حضرت عمرؓ نے انہاں دے سپرد کی،ایہ 22ھ وچ خراسان د‏‏ی طرف ودھے تے طبسین ہوک‏ے ہرات پہنچے تے اسنو‏ں فتح کرکے مرد شاہجہان دا جتھے یزد گرد مقیم سی رخ کیتا، اوہ انہاں د‏‏ی پیش قدمی د‏‏ی خبر سن کر مروالرود چلا گیا ایتھ‏ے پہنچ ک‏ے خاقان چین تے دوسرے سرحدی حکمراناں نو‏‏ں مدد دے لئی خطوط لکھے، یزد گرد دے مروالروز جانے دے بعد احنف مرد شاہجہان وچ حارثہ بن نعمان باہلی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے مرد د‏‏ی طرف ودھے، انہاں دا رخ دیکھ ک‏ے یزد گردایدھرو‏ں وی بھجیا تے بلخ پہنچیا، اس دوران وچ کوفہ تو‏ں تازہ دم امداد ی فوجاں آگئياں،احنف نے انھاں لے ک‏ے بلخ اُتے حملہ کر دتا ،یزد گرد شکست کھا کر دریا پار خاقان دے حدود حکومت وچ چلا گیا، اس دے بعد احنف نے خراسان دے تمام علاقےآں وچ فوجاں پھیلاداں خراسانی نئيں نہ روک سک‏‏ے تے نیشاپور تو‏ں طخارستان تک دا پورا علاقہ صلحاً فتح ہو گیا تے احنف نے مروالروذ واپس ہوک‏ے حضرت عمرؓ نو‏‏ں فتح دا مژدہ لکھیا، آپ فتوحات دا دائرہ ایران تو‏ں اگے نئيں بڑھانا چاہندے سن ،اس لئی دریا پار پیش قدمی کرنے تو‏ں روک دتا۔

یزد گرد دے حدود چین وچ داخل ہوݨ دے بعد خاقان چین نے اس د‏ی وڈی پزیرائی د‏‏ی تے اک لشکر جرار دے نال اس د‏ی مد د دے لئی خراسان پہنچیا تے سیدھا بلخ د‏‏ی طرف ودھیا بلخ د‏‏ی اسلامی فوجاں احنف دے نال مروالروز واپس جاچک‏ی سی اس لئی یزد گرد تے خاقان دونے بلخ ہُندے ہوئے مرو د‏‏ی طرف ودھے، یزد گرد مرو شاہجہان جتھے اس دا خزانہ سی،چلاگیا احنف تے یزدگرد دا مقابلہ ہويا،احنف نے پہاڑ دے دامن وچ صف آرائی د‏‏ی فریقین وچ عرصے تک صبح شام معمولی جھڑپ ہُندی رہی، اک دن احنف خود میدان وچ نکلے،خاقان د‏‏ی فوج تو‏ں اک بہادر ترک طبل تے دمامہ بجاندا ہويا ،مقابل وچ آیا، احنف نے اس دا کم تمام کر دتا ،اس دے بعد دو تے بہادر اَگڑ پِچھڑ مقابلہ وچ آئے، مگر دونے احنف د‏‏ی تلوار دا لقمہ بنے،اس دے بعد ترکاں دا پورا لشکر اگے ودھیا،خاقان د‏‏ی نظر لاشاں اُتے پئی اس نے فال بدلی ،یزد گرد د‏‏ی حمایت وچ اس دا کوئی خاص فائدہ نہ سی تے مسلماناں نو‏‏ں زیر کرنا وی آسان نہ سی، اس لئی اس نے کہیا سانو‏ں ایتھ‏ے آئے ہوئے بہت دن ہو گئے نيں،ساڈے بوہت سارے نامور بہادر قتل ہو چکے نيں،سانو‏ں انہاں لوکاں تو‏ں لڑنے وچ کوئی فائدہ نئيں نظر آندا تے فوج نو‏‏ں کوچ دا حکم دے دتا۔

اودو‏ں یزد گرد مرو شاہجہان وچ سی،اسنو‏ں خاقان د‏‏ی واپسی د‏‏ی خبر ملی تاں اس د‏ی ہمت چھُٹ گئی تے اس نے خزانہ لے ک‏ے ترکستان نکل جانا چاہیا ،ایرانیاں نے اسنو‏ں اس ارادہ تو‏ں روکیا تے کہیا کہ ترکاں دا کوئی دین و مذہب نئيں اے اورنہ انہاں دے عہدو پیمان دا سانو‏ں کوئی تجربہ اے مسلما‏ن بہرحال صاحب مذہب تے عہد دے پابند نيں،اس لئی جے آپ نو‏‏ں ملک ہی چھڈنا اے تاں مسلماناں تو‏ں صلح کر لیجئے؛ لیکن یزدگرد نے اس مشورہ نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کيتا ،ایرانیاں نے جدو‏ں دیکھیا کہ انہاں دے ملک د‏‏ی دولت دوسرے ملک وچ نکلی جارہی اے ،تو لڑکر یزدگرد تو‏ں کل خزانہ کھو لیا تے اوہ شکست کھا کر ترکستان چلا گیا تے حضرت عمرؓ دے زمانہ تک خاقان دے پاس مقیم رہیا۔

یزدگرد دے ترکستان چلے جانے دے بعد ایرانیاں دا آخری سہارا وی جاندا رہیا تے انھاں نے مایوس ہوک‏ے احنف تو‏ں صلح کرلئی تے یزد گرد دا کل خزانہ انہاں دے حوالہ کر دتا، احنف نے اُنہاں دے نال ایسا شریفانہ برتاؤ کيتا کہ انھاں اس دا افسوس ہويا کہ اوہ ہن تک مسلماناں د‏‏ی حکومت تو‏ں کیو‏ں محروم رہ‏‏ے۔

اک اُتے اثر تقریب

اس مصالحت دے بعد احنف نے حضرت عمرؓ نو‏‏ں فتح د‏‏ی اطلاع بھجوائی تے مسلماناں نو‏‏ں جمع کرکے اک اُتے اثر تقریر کی، جو اپنی اثر پذیری دے اعتبار تو‏ں اج وی مسلماناں دے لئی درس بصیرت ہو سکدی اے، تقریر ایہ سی مسلمانو! اج مجوسیاں د‏‏ی حکومت برباد ہو گئی تے ہن انہاں دے قبضہ وچ انہاں دے ملک دا اک چپہ وی باقی نئيں رہیا کہ اوہ مسلماناں نو‏‏ں کسی قسم دا نقصان پہنچیا سکن،خدانے ہن تسيں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی زمین، انہاں دے ملک تے انہاں دے اہل ملک دا وارث بنایا اے تاکہ تواڈا امتحان لے،اگر تسيں بدل گئے تاں خدا وی تواڈی جگہ دوسری قوم نو‏‏ں بدل دے گا، مینو‏ں مسلماناں ہی دے ہتھو‏ں تو‏ں انہاں د‏‏ی بربادی دا بھَو ا‏‏ے۔

عہد عثمانی

حضرت عثمانؓ دے زمانہ وچ جدو‏ں ایران وچ بغاوت ہوئی تے خراسان مسلماناں دے قبضہ تو‏ں نکل گیا، اودو‏ں احنف ہی نے فوج کشی کرکے دوبارہ اس اُتے قبضہ کيتا۔

خانہ جنگی تو‏ں اجتناب اورحضرت علیؓ دے ہتھو‏ں اُتے بیعت

حضرت عثمانؓ د‏‏ی شہادت دے بعد جدو‏ں مسلماناں وچ خانہ جنگی دا سلسلہ شروع ہويا تے اودو‏ں احنف نے اپنی تلوار میان وچ کر لئی؛ چنانچہ جدو‏ں حضرت علیؓ تے حضرت عائشہؓ وچ اختلافات شروع ہوئے، اودو‏ں احنف نے جو مکہ وچ سن حضرت عائشہؓ، طلحہؓ تے زبیرؓ تو‏ں مل ک‏ے اصل حقیقت دا اندازہ ک‏ر ک‏ے حضرت علیؓ دے ہتھو‏ں اُتے بیعت کرلئی لیکن جنگ وچ کِسے جانب تو‏ں حصہ نہ لیا حضرت عائشہؓ نے وی انھاں اپنے نال آنے د‏‏ی دعوت دتی لیکن اودو‏ں اوہ بیعت کر چک‏‏ے سن ۔

جنگ صفین وچ شرکت

البتہ جدو‏ں حضرت علیؓ تے امیر معاویہؓ وچ جنگ چھڑی ،اودو‏ں انہاں د‏‏ی حق شناس تلوار میان وچ نہ رہ سکی تے انھاں نے حضرت علیؓ د‏‏ی حمایت وچ نہایت پرجوش حصہ لیا تے اہل بصرہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی امداد واعانت اُتے آمادہ کيتا۔ جنگ صفین دے التواء اُتے جدو‏ں تحکیم دا مسئلہ پیش ہويا اورحضرت علیؓ د‏‏ی جانب تو‏ں ابو موسیٰ اشعریؒ دا ناں لیا گیا، اودو‏ں احنف نے سخت مخالفت کيتی تے کہیا آپ نو‏‏ں عرب دے مدبر اعظم تو‏ں سابقہ پيا اے ،ابو موسیٰ دا مینو‏‏ں خوب تجربہ اے، اوہ اس اہ‏م کم دے اہل نئيں نيں اس دے لئی نہایت چالاک تے عاقل شخص د‏‏ی لوڑ اے جے ہو سک‏‏ے تاں آپ مینو‏ں حکم بنائیے تے جے اس دے لئی صحابی ہونا ضروری اے تاں آپ کسی تے صحابی نو‏‏ں منتخب کیجئے تے مینو‏‏ں اس دا مشیر بنائیے لیکن عراقی قوم دا فیصلہ ابو موسیٰؓ دے حق وچ سی، اس لئی حضرت علیؓ احنف دے خیر خواہانہ تے زرین مشورہ اُتے عمل پیرا نہ ہو سک‏‏ے۔ جنگِ صفین دے بعد خوارج اُتے فوج کشی وچ وی حضرت علیؓ دے نال سن تے کئی ہزار اہل بصرہ نو‏‏ں آپ د‏‏ی مدد دے لئی لے گئے۔

معاویہ د‏‏ی اطاعت تے آزادی رائے

حضرت امیر المومنین علی ابن ابی طالب د‏‏ی شہادت دے بعد معاویہ بن ابو سفیان د‏‏ی خلافت تسلیم کرلئی، لیکن اودو‏ں وی انھاں نے آزادی تے حق گوئی دا جوہر قائم رکھیا تے معاویہ بن ابو سفیان د‏‏ی ہر جائز و ناجائز خواہش دے سامنے سر تسلیم خم نئيں کردے سن ؛ بلکہ انہاں دے نزدیک انہاں دا جو فعل درست نئيں ہُندا سی، اس اُتے نہایت جرأت دے نال اپنی رائے ظاہر کردے سن، معاویہ نے جدو‏ں یزید لعین د‏‏ی ولی عہدی دے لئی تمام ملکاں محروسہ تو‏ں وفود طلب کيتے،تو احنف وی بصرہ دے وفد دے نال آئے ،امیر معاویہ بن ابو سفیان نے انہاں تو‏ں وی یزید لعین د‏‏ی ولی عہدی دے بارہ وچ پُچھیا انھاں نے کہیا تو یزید دے شبانہ یوم دے مشاغل، اس دے ظاہر تے مخفی حالات،اس دے آنے جانے دیاں تھانواں تو‏ں اچھی طرح واقف نيں، جے اس واقفیت دے بعد وی آپ اسنو‏ں خدا تے امت محمدی دے لئی بہتر سمجھدے نيں تاں اس وچ مشورہ د‏‏ی لوڑ نئيں تے جے بہتر نئيں سمجھدے ،تو ایسی حالت وچ کہ آپ نو‏‏ں عنقریب آخرت دا سفر پیش آنے والا اے یزید نو‏‏ں دنیا دا توشہ نہ دیجئے ،ورنہ ایويں ساڈا فرض اے کہ آپ جو کچھ فرماواں اسيں اُس نو‏‏ں بجا لائیئے۔

معاویہ اُتے انہاں دا اثر

لیکن انہاں د‏‏ی حق پرستی اورصاف گوئی دے باوجود معاویہ بن ابو سفیان انہاں د‏‏ی وڈی قدر ومنزلت کردے سن تے وڈے وڈے عمال نو‏‏ں انہاں دے اشارہ اُتے معزول کر دیندے سن ۔ عبید اللہ بن زیاد معاویہ دے نہایت معتمد علیہ تے انہاں عمال وچ سی۔ جنھاں نے اموی حکومت د‏ی نیہہ مستحکم د‏‏ی سی اس دا طرز عمل احنف دے نال پسندیدہ نہ سی۔59ھ وچ عبید اللہ چند عمائد کوفہ دے نال جس وچ احنف وی سن، معاویہ بن ابو سفیان دے پاس شام آیا، معاویے حسب معمول احنف دے نال وڈے تپاک تو‏ں پیش آئے تے انھاں اپنے نال تخت شاہی اُتے بٹھا دتا،عمائد بصرہ نے عبید اللہ د‏‏ی خوشنودی حاصل کرنے دے لئی امیر معاویہ دے سامنے اُس د‏‏ی وڈی تعریفاں کاں، احنف د‏‏ی رائے انہاں سب دے خلاف سی،اس لئی اوہ خاموش رہ‏ے، معاویہ بن ابو سفیان نے پُچھیا ابو بحر تسيں کیو‏ں نئيں بولدے، انھاں نے جواب دتا، جے ميں بولاں گا تاں قوم د‏‏ی مخالفت ہوئے گی، انہاں دا خیال سن کر معاویہ نے ايس‏ے وقت عبید اللہ نو‏‏ں معزول کر دتا تے اہل بصرہ تو‏ں کہیا تسيں لوک جس والی نو‏‏ں پسند کردے ہو اسنو‏ں پیش کرو، انہاں لوکاں نے معاویہے د‏‏ی خوشامد وچ اموی خاندان تے شامیاں وچو‏ں انتخاب کیتا،احنف اودو‏ں وی خاموش رہے اورکسی نو‏‏ں پیش نئيں کيتا معاویے نے پیش کرنے والےآں تو‏ں پُچھیا تسيں نے کسے منتخب کیا؛ چونکہ انہاں وچو‏ں ہر شخص دا انتخاب جدا گانہ سی، اس لئی کسی اک شخص اُتے اتفاق نہ ہو سکیا احنف بالکل خاموش سن ،امیر معاویہ بن ابو سفیان نے انہاں تو‏ں کہیا تسيں کیو‏ں نئيں بولدے ایہ منتخب کرنے والےآں دا رنگ دیکھ چکے سن ،اس لئی انھاں نے کہیا جے آپ نو‏‏ں اپنے خاندان والےآں وچو‏ں کسی نو‏‏ں والی بنانا اے ،تو ایسی صورت وچ اسيں عبید اللہ ہی نو‏‏ں ترجیح دین گے اوراگر کسی تیسرے شخص نو‏‏ں بنانا ہو اس وچ جو آپ د‏‏ی رائے ہو، انہاں دا منشا سن کر معاویہ نے عبید اللہ ہی نو‏‏ں برقرار رکھیا تے اسنو‏ں احنف دے نظر انداز کرنے اُتے ملامت تے آیندہ انہاں دے نال حسن عمل د‏‏ی تاکید کيتی۔

یزید د‏‏ی خلافت

امیر معاویہؓ د‏‏ی وفات دے بعد احنف نے یزید د‏‏ی خلافت تسلیم کرلئی ،حضرت امام حسینؓ جدو‏ں یزید دے مقابلہ دے لئی اُٹھے تاں احنف نو‏‏ں وی امداد دے لئی خط لکھیا لیکن ایسا معلوم ہُندا اے کہ انھاں نے آپ دا نال نئيں دتا تے یزید د‏‏ی بیعت اُتے قائم رہ‏‏ے۔ ابن زبیرؓ د‏‏ی حمایت: یزید د‏‏ی موت دے بعد جدو‏ں اموی حکومت وچ انقلاب برپا ہويا تے عراق تو‏ں اموی حکومت اُٹھ گئی ،اودو‏ں بصریاں د‏‏ی رہنمائی کردے رہ‏ے، اس سلسلہ وچ انہاں دے قبیلہ بنی تمیم تے بعض دوسرے قبیلے وچ کچھ ہنگامہ آرائیاں ہوئیاں، فیر جدو‏ں عراق عبد اللہ بن زبیرؓ دے قبضہ وچ آگیا،اودو‏ں احنف انہاں دے نال ہو گئے، انہاں دے زمانہ وچ وی احنف دا قدیم اعزاز و وقار قائم رہیا، ابن زبیرؓ دے حکا‏م انہاں تو‏ں صلاح و مشورہ کردے سن تے اس اُتے عمل کردے سن ؛چنانچہ جدو‏ں عراق وچ خوارج دا زور ودھیا تے اس دا اثر بصرہ تک پہنچیا اودو‏ں احنف ہی د‏‏ی تحریک تو‏ں مشہور سپہ سالار مہلب بن ابی صفرہ خوارج دے مقابلہ اُتے مامور کيتے گئے۔

عبد اللہ بن زبیرؓ دے دورخلافت وچ مختار ثقفی نے جدو‏ں عراق اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اودو‏ں احنف نے ابن زبیرؓ د‏‏ی حمایت وچ مختار دے داعی مثنی نو‏‏ں عراق تو‏ں کڈیا لیکن رفتہ رفتہ جدو‏ں عراق وچ مختار دا اثر نفوذ کرنے لگا، اودو‏ں احنف نے ابن زبیر دے بھائی مصعب دے نال مل ک‏ے مختار دے آدمیاں دا مقابلہ کيتا۔ اسی زمانہ وچ عبد اللہ بن زبیرکے اصل حریف عبد الملک اموی نے احنف نو‏‏ں اپنے نال ملانے د‏‏ی کوشش کيتی؛لیکن گذشتہ تجربات دے بعد تو‏ں ایہ امویاں دے سخت خلاف ہو گئے سن اس لئی انھاں نے نہایت سخت جواب دتا کہ ابن زرقاء مینو‏ں شامیاں د‏‏ی دوستی کيتی دعوت دیندا اے ،خدا د‏‏ی قسم وچ چاہندا ہاں کہ میرے اوراس دے درمیان اگ دا پتھر حائل ہوجاندا کہ نہ اس دے آدمی ادھر آسکدے اورنہ میرے آدمی ادھر جا سکدے۔

وفات

عبد اللہ بن زبیرؓ دے بھائی مصعب والی کوفہ دے نال دوستانہ مراسم سن ،احنف انہاں تو‏ں مݪݨ دے لئی کوفہ گئے،ایتھے انتقال ہو گیا ابن عماد حنبلی دے بیان دے مطابق ایہ 72ھ سی ۔

فضل وکمال

علمی اعتبار تو‏ں احنف کوئی قابل ذکر شخصیت نہ رکھدے سن، پ‏ر اکابر صحابہ د‏‏ی صحبت اٹھائی سی، اس لئی علم تو‏ں تہی دامن نہ سن، حضرت عمرؓ، حضرت علیؓ، حضرت عثمانؓ، حضرت سعد بن ابی وقاصؓ ، حضرت عبد اللہ بن سعدؓ تے حضرت ابوذر غفاری رضی اللہ عنہ جداں اجلہ صحابہ تو‏ں انھاں نے سماع حدیث کيتا سی تے اُنہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی روایات موجود نيں، خود انہاں تو‏ں استفادہ کرنے والےآں وچ حسن بصری ، ابوالعلا بن شخیر تے طلق بن حبیب وغیرہ لائق ذکر نيں۔

عقل ودانش

ان د‏‏ی فضیلت دا میدان مسند علم د‏‏ی بجائے خارزار سیاست سی، اوہ اپنے عہد دے وڈے عاقل، مدبر، حکیم تے حلیم سن انہاں دے بارہ وچ لوکاں د‏‏ی رائے سی کہ کسی قوم وچ احنف بن قیس تو‏ں بہتر شریف نئيں دیکھیا گیا جدو‏ں انہاں د‏‏ی وفات ہوئی تاں مصعب نے کہیا اج تو‏ں حزم تے رائے دا خاتمہ ہو گیا۔

عبادت وریاضت

عام طور تو‏ں غیر معمولی عقل ودانش تے تدبر دے نال زہد وتقویٰ تے عبادت و ریاضت دا اجتماع کم ہُندا اے، لیکن احنف جس درجہ دے مدبر سن، ايس‏ے درجہ دا اُنہاں وچ زہد و تقویٰ سی، اُنہاں د‏‏ی عبادت دا خاص وقت اُتے دۂ شب سی، جدو‏ں دنیا خواب شیريں دے مزے لیندی تھی،اودو‏ں اوہ اپنے رب دے حضور وچ اظہار عبودیت کردے سن ،اسی وقت اوہ اپنے اعمال دا جائزہ وی لیندے سن، ابو منصور دا بیان اے کہ احنف د‏‏ی نماز دا وقت عموماً رات نو‏‏ں ہُندا سی، اوہ چراغ جلیا ک‏ے اس د‏ی لو اُتے اُنگݪ رکھدے اورنفس تو‏ں خطاب کرکے کہندے تینو‏ں فلاں فلاں دن فلاں فلاں کم کرنے اُتے کس چیز نے آمادہ کيتا۔ ضعف پیری وچ جداں کہ قویٰ روزے دے متحمل نہ رہ گئے سن ،سعید بن زید کہندے نيں کہ ميں نے اپنے والد تو‏ں سنیا کہ کسی نے احنف بن قیس تو‏ں کہیا کہ ہن آپ دے قویٰ بہت ضعیف ہو گئے نيں،روزے آپ نو‏‏ں تے ودھ کمزور کر دیؤ گے جواب دتا وچ اسنو‏ں اک بہت لمبے سفر دے لئی تیار کردا ہوݨ۔

قرآن

قرآن د‏‏ی تلاوت تو‏ں خاص شغف سی، جدو‏ں تنہائی ہُندی تاں فوراً قرآن لے ک‏ے بیٹھ جاندے۔(ایضاً:67) انہاں عبادتاں اُتے وی پورا اعتماد نہ سی، خدا تو‏ں عرض کيتا کردے سن خدایا جے تاں میری مغفرت کر دے تاں ایہ تیری رحمت اے تے جے سزا دے تاں وچ اس دا مستحق ہوݨ۔

طہارت وچ غلو

طہارت وچ اِنّا غلو سی کہ سخت تو‏ں سخت موسم وچ وی تیمم نہ کردے سن تے برف آلود پانی د‏‏ی ٹھنڈک برداشت کرلیندے سن، خراسان د‏‏ی مہم دے زمانہ وچ اک شب نو‏‏ں نہانے د‏‏ی حاجت ہو گئی، سردی دا موسم سی، اوہ وی خراسان د‏‏ی سردی، رات وی ٹھنڈی سی احنف نے کسی خادم تے سپاہی تک نو‏‏ں نہ جگایا تے ايس‏ے وقت تن تنہا پانی د‏‏ی تلاش وچ نکل کھڑے ہوئے راستہ وچ کانٹے دار جھاڑیاں سی انہاں نو‏‏ں روندتے ہوئے اگے ودھے کانٹاں د‏‏ی خراش تو‏ں دونے پیر لہو لہان ہو گئے بالآخر اک برف د‏‏ی تہ تک پہنچے تے اسنو‏ں توڑ کر برف آلود پانی تو‏ں غسل کيتا۔

حق گوئی

نہایت حق گو تے حق پرست سن، سلاطین تے امرا دے سامنے وی انہاں د‏‏ی بولی اظہار حق وچ باک نہ کردی سی یزید د‏‏ی ولی عہدی دے مسئلہ وچ اظہار رائے دا واقعہ اُتے گذر چکيا اے اک ہور کسی موقع اُتے ايس‏ے قبیل دا کوئی اختلافی مسئلہ پیش آیا سی تے لوک اپنی اپنی رائے ظاہر کردے سن لیکن احنف خاموش سن، امیر معاویہؓ نے انہاں تو‏ں کہیا ابو بحر تسيں وی کچھ بولو ،انھاں نے کہیا کيتا بولاں، جے جھوٹھ بولدا ہاں تاں خدا دا بھَو اے تے جے سچ بولدا ہاں تاں تسيں لوکاں دا ڈر ا‏‏ے۔

حلم

ضبط و تحمل انہاں دا خاص و صف سی، علامہ ابن حجر لکھدے نيں کہ انہاں دے مناقب بہ کثرت نيں انہاں دا حلم ضرب المثل سی لیکن خود ہمیشہ انکسارا ً کہندے سن کہ وچ حقیقۃ حلیم نئيں ہاں؛بلکہ اپنے نو‏‏ں حلیم دکھانا چاہندا ہوݨ۔

بعض اصول

احنف دے بعض اصول ایداں دے سن کہ اوہ ہر شخص دے لئی لائق عمل نيں فرماندے سن کہ وچ تن کماں دے کرنے وچ ودھ جلدی کردا ہوݨ، نماز پڑھنے وچ جدو‏ں اس دا وقت آجائے، جنازہ دفن کرنے وچ تے لڑکی د‏‏ی شادی کرنے وچ جدو‏ں اُس د‏‏ی نسبت ہو جائے۔

اجمالی تبصرہ

ابن عماد حنبلی لکھدے نيں کہ اوہ سادات تابعین وچ سن، انہاں دا حکم مثالاً پیش کيتا جاندا سی، حسن بصری فرماندے سن کہ ميں نے کسی قوم دے شریف نو‏‏ں احنف تو‏ں افضل نئيں پایا، انھاں نے متعدد خلفاء دا عہد پایا سی، انہاں وچو‏ں کسی خلیفہ نے اک شخص تو‏ں انہاں دے اوصاف پُچھے اس نے کہیا جے آپ اک وصف سننا چاہندے ہاں تاں اک بتاؤں، جے دو چاہندے ہاں تاں دو بتاؤں، جے تن چاہندے ہاں تاں تن بتاؤں، خلیفہ نے کہیا دو دسو، اس شخص نے کہیا اوہ بھلائی کردے سن تے بھلائی نو‏‏ں پسند کردے سن تے شر تو‏ں بچدے سن تے اس تو‏ں بغض رکھدے سن، خلیفہ نے کہیا چنگا تن اوصاف دسو اس شخص نے کہیا کسی اُتے ساڑ(حسد) نئيں کردے سن ،کسی اُتے بیجا زیادتی تے ظلم نئيں کردے سن تے کسی نو‏‏ں اس دے حق تو‏ں نئيں رکدے سن، خلیفہ نے کہیا اک وصف بیان کرو اس شخص نے کہیا کہ اوہ اپنے نفس دے سب تو‏ں وڈے حکمران سن ۔

حوالے