عبداللہ بن مسعود

عبد اللہ بن مسعود

معلومات شخصیت
مکمل نام	عبد اللہ بن مسعود بن غافل بن حبیب ہُذَلی
کنیت	ابو عبد الرحمن،ابن ام عبد
وجہ شہرت	صحابی، قرات قرآن، مصحف قرآن
مہاجر/انصار	مہاجر
مدفن	جنت البقیع (مدینہ)
نمایاں کارنامے
ہجرت	حبشہ،مدینہ
دیگر سرگرمیاں
دینی	لوگاں نو‏‏ں قران تو‏ں روشناس کروانا

عبد اللہ بن مسعود بن غافل بن حبیب ہُذَلی(متوفا ۳۲ق) ابن مسعود دے نام تو‏ں معروف رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب وچو‏ں اے ۔وہ اک محدث تے مفسر قرآن دی حیثیت تو‏ں پہچانا جاندا اے ۔اسدے اپنے قول دے مطابق اوہ اسلام قبول کرنے والےآں وچو‏ں چھیويں نمبر اے ۔ ابن مسعود حبشہ دی ہجرت وچ شریک سی ۔ہور مکہ تو‏ں مدینہ ہجرت وی دی تے جنگ بدر و احد وچ موجود سی ۔ رحلت پیامبر دے بعد رِدّه تے فتح شام دی جنگاں وچ شریک رہیا ۔ ۲۱ق، وچ عمر بن خطاب نے ابن مسعود نو‏‏ں عمار دے ہمراہ بیت المال دی نظارت تے قضاوت دے لئی کوفہ بھیجیا ۔حضرت عثمان نے اپنے دور خلافت وچ سعد بن ابی وقاص دے نال نزاع دی بنا اُتے مدینہ بدر کر دتا ۔اس نے عثمان دے قتل تو‏ں پہلے مدینہ وچ وفات پائی ۔

وہ پہلے قرآن دے حافظاں وچو‏ں اے تے اس نے کسی واسطے دے بغیر ستر(70) سورتاںرسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں سماعت کيتیاں ۔ اس نے مصحف نو‏‏ں کچھ افراد دے سامنے قرات کیتا تو انہاں نے اسنو‏ں لکھیا ۔ عثمان دی جانب تو‏ں قرآن دی جمع آوری دا حکم صادر ہويا تو پہلے اس حکم دے ماننے تو‏ں انکاری ہويا لیکن پھر مجبور ہو ک‏ے اسنو‏ں دے دتا ۔ابن مسعود تمام مسلماناں دے نزدیک قابل احترام صحابی اے ۔آئمہ دی تعداد دے بارے وچ اس تو‏ں روایت منقول اے ۔

ولادت ،نسب،پیشہ

ولادت: عبد اللہ مكہ وچ پیدا ہويا۔وہ بنی ہذیل قبیلے تو‏ں سی لیکن اسکا باپ زمانۂ جاہلیت وچ بنی زہره دا حلیف سی لہذا اوہ وی بعد وچ حلیف بنی زہره‌ تو‏ں پہچانا جاندا سی ۔ اسکی والدہ دے صحابیہ وچو‏ں ہونے دی وجہ تو‏ں اسنو‏ں ابن ام عبد‌ وی کہندے سن ۔

کنیت: ابوعبد الرحمان ذکر ہوئی اے ۔

عبد اللہ بچپنے وچ عقبہ بن ابی معیط دے جانوراں دی گلہ بانی کردا سی ۔ اسی وجہ تو‏ں ابوجہل اسکی تحقیر کردا ۔ مسلما‏ن ہونے تو‏ں پہلے أرقَم‌ دے گھر زندگی بسر کردا سی تے اسلام قبول کرنے دے بعد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گھر دی خدمت گزاری دے لئی قبول کیتا گیا ۔

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی حیات طیبہ

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی دعوت اسلام دے آغاز وچ معجزہ دیکھ کر اسلام قبول کیتا ۔اسی وجہ تو‏ں اسکا نام پہلے مسلماناں دی فہرست وچو‏ں شمار ہُندا اے ۔۔ہور اسدے اپنے کہنے دے مطابق اوہ اسلام قبول کرنے والا چھٹا شخص سی ۔

اوہ ہجرت حبشہ دے گروہ وچو‏ں وی سی ۔ منابع وچ حبشہ دی جانب اسکی دو مرتبہ ہجرت ذکر ہوئی اے ۔ ابن مسعود حبشہ تو‏ں واپسی دے بعد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی مدینہ ہجرت دے بعد مدینہ گیا تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسدے تے معاذ بن جبل یا زبیر بن عوام دے درمین عقد اخوت پڑھیا۔اس نے جنگ بدر وچ شرکت کيتی تے ابوجہل نو‏‏ں قتل کیتا.رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس تو‏ں خوش ہو ک‏ے اپنی تلوار اسنو‏ں بخش دتی ۔

ابن عباس اسنو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے انہاں ساتھیاں وچو‏ں سمجھدا اے جو احد دے روز وی رسول تو‏ں جدا نئيں ہوئے ۔ ہور کہندے نيں اس نے بہت سی غزوات وچ شرکت کيتی ۔ اوہ اکثر پیامبر(ص) دے نال رہندا تے انی بہت زیادہ خدمت کردا ۔

رحلت رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد

خلافت اول

ابن مسعود دی رسول خدا دے زمانے دی زندگی دے بارے وچ دقیق معلومات نئيں اے ۔اسکی اپنی اک گفتگو تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ ابو بکر زمانے وچ ردّه دی جنگاں می شریک سی ۔ طبری ہور سیف بن عمر دے حوالے تو‏ں نقل کردا اے کہ جنگ یرموک وچ غنائم دی محافظت اسدے سپرد سی ۔

خلافت دوم

ابن مسعود نے عمر دے دور خلافت وچ شام دی فتح وچ شرکت کيتی ۔کچھ مدت اوتھ‏ے قضاوت تے قرآن دی تعلیم وچ مشغول رہیا۔ اسی طرح تاریخی روایات دے مطابق مداین وچ فقہ تے قرآن می تعلیم وچ مشغول رہیا۔

نظارت بیت المال

۲۱ق وچ عمر نے اسنو‏ں حمص تو‏ں طلب کیتا تے اسنو‏ں عمار دے نال کوفہ دے بیت المال دی نظارت تے قضاوت دے لئی بھیج دتا ۔ عُمَر نے کچھ عرصہ بعد عمار نو‏‏ں معزول کرد دتا تے مغیرة بن شعبہ نو‏‏ں اسکی جگہ نصب کیتا بلاذری دی روایت دے مطابق معزولی دا سبب عبد اللہ ابن مسعود دے نال نزاع سی ۔

تیسری خلافت

حضرت عمر دی رحلت دے بعد ابن مسعود مدینہ آ گیا تے عثمان دی بیعت کرنے دے بعد کوفہ لوٹ گیا تے لوگاں نو‏‏ں بیعت کيتی دعوت دتی ہور عثمان نے وی اسنو‏ں پہلے عہدے اُتے باقی رکھیا تے اسنو‏ں عراق وچ زمین بخش دت‏ی۔

طبری دی سیف بن عمر تو‏ں منقول روایت دے مطابق انہی ایام وچ کوفہ دے والی دی عدم موجودگی وچ ابن مسعود تے سعد بن ابی وقاص دے درمیان بیت المال نو‏‏ں قرض لوٹانے دے معاملے اُتے جھگڑا ہو گیا ۔اسکی خبر جدو‏ں خلیفہ نو‏‏ں پہنچی تو حضرت عثمان بن عفان نے سعد نو‏‏ں معزول کر دتا تے ابن مسعود تو‏ں ناراض ہويا ۔ لیکن اسدے مقابلے وچ ہور تاریخی روایات وچ ایسا جھگڑا ابن مسعود تے کوفے دے والی ولید بن عقبہ دے درمیان ہويا ۔ اس جھگڑے دے نتیجے وچ ولید نے خلیفہ دے پاس شکایت دی تو خلیفہ نے اسنو‏ں مدینے واپس بلا لیا

مدینہ وچ عثمان نے اسنو‏ں ناسزا کہیا تے حکم دتا کہ اسنو‏ں زبردستی مسجد تو‏ں باہر لے جان ۔

وفات

اسدے بعد ابن مسعود ۳ سال تک مدینہ وچ رہیا لیکن اسنو‏ں مدینے تو‏ں باہر جانے دی اسنو‏ں اجازت نہ سی ۔ یہانتک کہ مدینے وچ حضرت عثمان دے قتل تو‏ں ۲ سال پہلے مدینے ہی وچ وفات پائی۔ مدینے وچ اس دوران عثمان نے بیت المال تو‏ں ملنے والے عطیے قطع کر دئے لیکن اسکی وفات دے بعد اسدے وصی زبیر بن عوام دی درخواست ہر ابن مسعود دے اہل خانہ نو‏‏ں بیت المال تو‏ں عطیے دی رقم دی ۔ ابن مسعود دی حضرت عثمان تو‏ں عدم رضایت دا اک سبب رَبَذہ وچ ابوذر دی تدفین وچ شرکت تے نماز جنازہ پڑھنا سی ۔

آخر کار ابن مسعود ۳۲ ہجری قمری دے سال مدینے وچ اس جہان تو‏ں رخصت ہو ک‏ے بقیع وچ مدفون ہويا۔

ابن مسعود و قرآن

وہ رسول خدا دے بعد پہلا شخص اے جس نے مشرکین دے سامنے بلند آواز وچ قرآن دی تلاوت دی تے انہاں تو‏ں اذیت اٹھائی۔ ابن مسعود نزول قرآن دی بہت سی مناسبتاں وچ موجود سی ۔ اسدے اپنے کہنے دے مطابق ۷۰ سورتاں تو‏ں زیادہ قرآن رسول اللہ تو‏ں سنیا ۔ تے اوہ اس زمانے وچ لوگاں نو‏‏ں قرآن دی تعلیم دیندا سی ۔

اک روایت کيتی بنا ہر ابن مسعود انہاں چار افراد وچو‏ں اے رسول اللہ نے جنہاں ست قرآن دی تعلیم حاصل کرنے دی نصیحت کيتی سی۔ اوہ بہت عرصے تک مدینہ تے کوفہ وچ رحلت پیغمبر دے بعد قرآن دی تعلیم وچ مشغول رہیا ۔ حتاکہ ابن عباس جداں بزرگ صحابہ نے اس تو‏ں قرآن دا علم حاصل کیتا تے کئی موارد وچ ابن مسعود دی قرائت کيتی۔

قرائت ابن مسعود

کوفے دے تابعین وچو‏ں اسود بن یزید، زر بن حبیش ، عبید بن قیس ، ابوعبدالرحمان سلمی ، ابوعمرو شیبانی تے زید بن وہب نے ابن مسعود تو‏ں قرآن تو‏ں سیکھا تے اسکی کوفہ وچ چند قرائتاں معروف سن۔ سلیمان بن مہران أعمَش دی روایت دے مطابق دوسری صدی ہجری دے اوائل وچ کوفہ وچ قرائت ابن مسعود دے سامنے مصحف عثمانی رواج نئيں رکھدا سی ؛ جدو‏ں کہ آدھی صدی ہجری گزرنے دے بعد آہستہ آہستہ قرائت ابن مسعود دی جگہ لی یہانتک کہ دوسری صدی ہجری دے وسط وچ چند افراد نے اس قرائت نو‏‏ں اپنے پاس محفوظ رکھدے سن ۔

اسدے بعد کوفہ وچ مصحف عثمانی دی بنیاد اُتے نويں قرائتاں وجود وچ آئیاں ۔حقیقت وچ کوفے دی رائج قرائتاں یعنی: دس قاریاں وچو‏ں عاصم، حمزه، کسائی تے خلف دی قرائتاں وچ تھوڑی بہت قرائت ابن مسعود دی اصالت موجود اے ۔

مصحف ابن مسعود

مآخذاں وچ موجود روایات دی بنا اُتے ابن مسعود اپنے شاگرداں نو‏‏ں آیات قرآن اپنے حافظے دی بنیاد املا کرواندا تے اسدے شاگرد اسکی قرات نو‏‏ں اپنے مصحفاں وچ لکھدے ۔

زید بن ثابت دے توسط تو‏ں حکومتی سطح اُتے مصحف نو‏‏ں اکٹھا تے قرآن دی جمع آوری دے واقعے تو‏ں مربوط روایات وچ مصحف ابن مسعود‌ دا تذکرہ وی آیا اے لیکن ایہ زیادہ مورد توجہ قرار نئيں پایا پس عثمان نے ابن مسعود نو‏‏ں دستور دتا کہ اوہ دوسرے مصفحاں دے نال اپنا مصحف وی تحویل وچ دے تا کہ سب مصفحاں نو‏‏ں اکٹھا ختم کیتا جائے ۔روایات دے مطابق ابن مسعود اس کم دے لئی تیار نہ ہويا تے اسی وجہ تو‏ں عثمان دے حکم اُتے اسنو‏ں زد و کوب کیتا گیا ۔

لیکن بعض روایات وچ آیا اے کہ ابن مسعود دی نظر تبدیل ہو گئی تے اس نے مصحف عثمانی دی تأیید کی.

تفسیر ابن مسعود

ابن مسعود اپنے زمانے وچ مفاہیم قرآن تے آیات دے اسباب نزول تو‏ں واقف شخص سی ۔ تے بعد وچ آنے والے زمانےآں وچ مختلف مکاتب فکر دے مفسرون دے درمیان اسکی انظار مورد توجہ رہیاں۔ کہیا گیا اے کہ سُدّی نے اپنی تفسیر وچ اکثر ابن مسعود تے ابن عباس دی روایات نقل کيتیاں نيں ۔

احادیث ابن مسعود

رسول خدا دے نال اکثڑ رہنے دی وجہ تو‏ں ابن مسعود نے بہت سی روایات نقل کيتیاں نيں ۔ اسی وجہ تو‏ں نووی نے کہیا اے :معتبر کتب وچ ابن مسعود تو‏ں منقول روایات دی تعداد ۸۴۸ حدیث کہ انہاں وچو‏ں ۶۴ حدیثاں بخاری تے مسلم دی متفق احادیث نيں ، ۲۱ حدیثاں بخاری نے منفرد تے ۳۵ حدیثاں مسلم نے منفرد ذکر کيتیاں نيں ۔ اس نے چند احادیث بلا واسطہ رسول اللہ تو‏ں نقل کيتیاں نيں تے بعض احادیث صحابہ تو‏ں نقل کيتیاں نيں ۔

ابن مسعود تو‏ں روایات کرنے والے

ابن عباس، ابو سعید خدری، عبد اللہ بن عمر، عبد اللہ بن زبیر، ابو موسی اشعری، انس بن مالک، جابر بن عبد اللہ انصاری و... جداں صحابہ اس تو‏ں روایات نقل کرنے والےآں وچ شامل نيں ۔اسی طرح علقمہ بن قیس، اسود بن یزید، زید بن وہب، ابن ابی لیلی ، ابوالاسود دوئلی تے عبیدة سلمانی نے جداں تابعین اس تو‏ں حدیث نقل کيتی اے ۔

احادیث ابن مسعود دے موضوعات

اس تو‏ں منقول احادیث گوناگاں عناوین تو‏ں متعلق نيں مثلا: فقہی موضوعات خاص طور اُتے زہد تے اخلاق، تفسیر، تاریخ و معرفۃ الصحابہ۔

اسی طرح مَلاحِم و فِتَن‌ جداں قابل توجہ موضوع دی احادیث وی موجود نيں تے کہیا جا سکدا اے کہ ابن مسعود انہاں گنے چنے صحابہ وچو‏ں اے جس نے احادیث ملاحم و فتن نقل کيتیاں نيں ۔ کہیا جا سکدا اے ک بشارت مہدی(ع) دی حدیث انہاں مشہور احادیث وچو‏ں اے جسنو‏ں کئی تو‏ں نقل کیتا گیا اے ۔

فتاوا

مختف مابعی کتب وچ مذکور اے ابن مسعود دا انہاں صحابہ تو‏ں شمار ہُندا سی جو فتوا دیندے سن تے لوگ اپنے فقہی مسائل وچ اس تو‏ں رجوع کردے سن ۔ کہندے نيں اسدے فتاوا دی تعداد اس قدر سی کہ اک بیڑی جلد تیار کيتی جاسکدی سی ۔ اسدے شاگرد انہاں فتاوا نو‏‏ں لکھ کر محفوظ کردے سن ۔

روش استنباط

• ابتدائی سالاں دی رائج روایات اس اُتے مبنی نيں کہ ابن مسعود پہلے کتاب خدا تے سنت نبوی وچ حکم تلاش کردا تے حکم موجود نہ ہونے دی صورت وچ اپنی رائے دے مطابق حکم شرعی بیان کردا۔ ہور بیان ہويا اے کہ اوہ اپنی رائے نو‏‏ں ہمیشہ دسرت نئيں سمجھدا سی تے امکان خطا نو‏‏ں پیش نظر رکھدا ۔
• دوسری جانب بہت سی روایات اس منقول نيں جنہاں وچ قرآن و سنت تو‏ں حکم اخذ کرنے دی نصیحت تے اپنی رائے دے بیان تو‏ں نہی کيتی گئی اے ۔

مختلف فقہی مکاتب دا متاثر ہونا

• کوفہ دے اصحاب رائے تے اصحاب حدیث نے اس تو‏ں متاثر سن تے انہاں نے مختلف مقامات اُتے اس اثر دا اظہار کیتا اے ۔
• خوارزمی حنفی نے فقہ وچ ابوحنیفہ مشائخ دا سلسلہ دو واسطےآں دے ذریعے ابن مسعود دے اصحاب تک پہنچایا اے ۔ محمد بن احمد مقدسی اپنے حنفی ہونے دی اہ‏م ترین دلیل ایہ دیندا اے کہ ابوحنیفہ نے اپنی انظار وچ حضرت علی(ع) تے ابن مسعود دے اقوال اُتے اعتماد کیتا اے ۔
• کوفہ دے اصحاب حدیث وچو‏ں یحیی بن آدم بن سلیمان کوفی نے اپنی کتاب الخراج وچ ابن مسعود دی فقہی اقوال تے انظار بیان کيتیاں نيں ۔
• عراق دی تدوین فقہ وچ ابن مسعود تے اسدے اصحاب دا کردار تے خاص طور اُتے کوفے دے اصحاب وچ انہاں دی حیثیت دی تحقیق دی اے ۔

مقام و منزلت

اہل سنت

• اہل سنت دے ہاں ابن مسعود اک بزرگ صحابی دی حیثیت تو‏ں پہچانا جاندا اے تے اندے ہاں فضائل عبد اللہ بن مسعود‌ دے نام تو‏ں کتاب تالیف ہوئی جس وچ اسکی مدح دی روایات مذکور ہوئیاں نيں ۔
• عشره مبشره‌ دے نام تو‏ں غیر مشہور حدیث وچ ابن مسعود دا نام آیا ا‏‏ے۔ لیکن محدثین دے ہاں ایہ حدیث زیادہ قابل توجہ قرار نئيں پائی اے ۔

متکلمین

• مختلف مذاہب تعلق رکھنے والے بعض متکلمین نے عثمان ابن مسعود دی پٹائی دے معاملے نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا تے ابن مسعود جیسی شخصیت دے نال اس طرح دے برتاؤ نو‏‏ں ناشائستہ قرار دتا اے ۔ان ناقدین وچو‏ں معتزلہ مکتب دے ابراہیم نظّام تے ابوجعفر اسکافی ، امامیہ تو‏ں ابوالقاسم کوفی، سیدمرتضی و صاحب الایضاح تے از اباضیہ تو‏ں ابویعقوب یوسف ورجلانی دے نام لئے جا سکدے نيں ۔
• معتزلہ دے متشدد علما جداں ابراہیم نظّام و ضرار بن عمرو نے رسول اکرم تو‏ں حدیث نقل کرنے وچ ابن مسعود دی امانت وچ تردید دی اے ۔ نظّام نے اس تو‏ں منقول بعض روایات دا انکار کیتا جدو‏ں کہ ضرار بن عمرو نے اسدے مصحف تے قرائت نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا ۔

اہل تشیع

اہل تشیع دے نزدیک ابن مسعود اک بزرگ صحابی دی حیثیت تو‏ں قابل احترام اے ۔صرف متقدمین وچو‏ں فضل بن شاذان نیشابوری نے خلفا دے نال دوستانہ روابط دی وجہ تو‏ں اسکی مذمت کيتی اے ۔ لیکن شیعاں دے حدیثی آثار وچ اسکی روایات خاص طور اُتے اہل بیت(ع) دے فضائل تے امامت تو‏ں مربوط مسائل دی روایات مورد عنایت ارار رہی نيں جداں کہ نقباء اثناعشر‌ دی مشہور حدیث تو‏ں امامت دے اثبات دے لئی اس تو‏ں استناد کیتا گیا اے ۔ یہانتک کہ اوہدی بعض روایات اس دے شیعہ دی بیان گر نيں ۔

فرقے

• اباضیہ فرقے دے محمد بن محبوب ابو عبد اللہ تے ابن سلام نے ۳ق وچ ابن مسعود نو‏‏ں انہاں صحابہ تو‏ں شمار کیتا اے کہ جنہاں تو‏ں اباضیہ فرقے نے اپنی تعلیمات اخذ کيتیاں نيں ۔
• ۲ق دے پہلے پندرہ سالاں دے دوران شمال افریقا وچ عمریہ فرقہ عیسی بن عمیر دے ہتھو‏ں تاسیس ہويا جنہاں نے اباضیہ دے برعکس اپنے مذہب نو‏‏ں ابن مسعود تو‏ں منسوب کیتا حتا کہ قرآن دے معاملے وچ اسدے مصحف نو‏‏ں بنیادی حیثیت دیندے سن ۔

حوالے

مآخذ

• ابن آدم، یحیی، الخراج، احمد محمد شاکر، قاہره، ۱۳۴۷ق / ۱۹۲۸م.
• ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نہج البلاغہ، محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق.
• ابن ابی داوود، عبد اللہ، المصاحف، قاہره، ۱۳۵۵ق /۱۹۳۶م.
• ابن اثیر، علی، اسد الغابہ، قاہره، ۱۲۸۰ق.
• ابن اثیر، الکامل؛ ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، سہیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق /۱۹۷۸م.
• ابن بابویہ، محمد، الخصال، علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق /۱۳۶۲ش.
• ابن بابویہ، عیون اخبار الرضا، نجف، ۱۳۹۰ق /۱۹۷۰م.
• ابن بابویہ، کمال الدین، علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
• ابن جزری، محمد، غایۃ النہایہ، گ. برگشترسر، قاہره، ۱۳۵۱ق /۱۹۳۲م.
• ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابہ، قاہره، ۱۳۲۸ق.
• ابن حجر عسقلانی، تہذیب التہذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
• ابن حزم، علی، الاحکم فی اصول الاحکم، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
• ابن خالویہ، حسین، مختصر فی شواذ القرآن، گ. برگشترسر، قاہره، ۱۹۳۴م.
• ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۸م.
• ابن سلاّم اباضی، بدءالاسلام، ورنر شوارتس و سالم بن یعقوب، ویسبادن، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
• ابن شبہ، عمر، تاریخ المدینہ المنورة، فہیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م.
• ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، علی محمد بجاوی، قاہره، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۰م.
• ابن عبدالبر، أبو عمر یوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر (م ۴۶۳)،الاستیعاب فی معرفۃ الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت،‌دار الجیل، ط الأولی، ۱۴۱۲.
• ابن عبدربہ، احمد، العقد الفرید، احمد امین و دیگران، قاہره، ۱۹۴۰-۱۹۵۳م.
• ابن عساکر، علی، تاریخ مدینہ دمشق، سکینہ شہابی، دمشق، ۱۴۰۶ق / ۱۹۸۶م.
• ابن قتیبہ، عبد اللہ، تأویل مختلف الحدیث، محمد زہری نجار، بیروت، دارالجلیل؛
• ابن قیم جوزیہ، محمد، اعلام الموقعین، طہ عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹۷۳م.
• ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر، بولاق، ۱۳۰۰ق.
• ابن ماجہ، محمد، سنن، محمد فؤاد عبدالباقی، قاہره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
• ابن مجاہد، احمد، السبعة فی القراءات، شوقی ضیف، قاہره، ۱۳۷۲ق.
• ابن مہران، احمد، المبسوط، سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق /۱۹۸۶م.
• ابن ندیم، الفہرست؛
• ابن ہشام، عبدالملک، السیرة النبویہ، ابراہیم ابیاری و دیگران، قاہره، ۱۳۷۵ق /۱۹۵۵م.
• ابواسحاق شیرازی، ابراہیم، طبقات الفقہاء، احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق /۱۹۸۱م.
• ابوداوود، سلیمان، سنن، محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاہره، داراحیاء السنہ النبویہ؛
• ابوعمرودانی، عثمان، التیسیر، اوتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م.
• ابوالقاسم کوفی، علی، الاستغاثہ، قم، دارالکتب العلمیہ؛
• ابونعیم اصفہانی، احمد، حلیۃ الاولیاء، قاہره، ۱۳۵۱ق /۱۹۳۲م.
• احمد بن حنبل، مسند، قاہره، ۱۳۱۳ق.
• ارنؤوط، شعیب و حسین اسد، حاشیہ بر سیراعلام النبلاء ذهبی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
• استرآبادی، علی، تأویل الا¸یات الظاہرة، محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.
• اسفراینی، طاہر، التبصیر فی الدین، کمال یالموازنہوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
• اسکافی، محمد، المعیار و ، محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۲ق /۱۹۸۱م.
• اشعری، علی، مقالات الاسلامیین، هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق /۱۹۸۰م.
• الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، بیروت، ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م.
• بخاری، محمد، صحیح، بولاق، ۱۳۱۵ق؛ بسوی، یعقوب، المعرفۃ و التاریخ، تحقیق اکرم ضیاءعمری، بغداد، ۱۹۷۵م.
• بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، محمد زاهد کوثری، قاہره، ۱۳۶۷ق /۱۹۴۸م.
• بیهقی، احمد، السنن الکبری، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۴ق.
• بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، محمد حمیدالله، قاہره، ۱۹۵۹م.
• بلاذری، همان، ج۵، گویتین، بیت المقدس، ۱۹۳۶م؛ همو، فتوح البلدان، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
• ترمذی، محمد، سنن، ابراہیم عطوة عوض، قاہره، ۱۳۸۱ق.
• جصّاص، احمد، احکم القرآن، محمد صادق قمحاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
• جلودی، عبدالعزیز، «‌ما نزل من القرآن »، احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
• حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق؛
• خزاز، علی، کفایة الاثر، قم، ۱۴۰۱ق؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاہره، ۱۳۴۹ق.
• خزاز، تقیید العلم، یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹۷۴م.
• خزاز، شرف اصحاب الحدیث، محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
• خلیفة بن خیاط، تاریخ، سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
• خوارزمی، محمد، جامع مسانید ابی حنیفة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
• دارمی، عبد اللہ، سنن، دمشق، ۱۳۴۹ق؛ درجینی، احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، ابراہیم طلای، قسنطینہ، ۱۳۹۴ق /۱۹۷۴م.
• ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت ۱۴۰۴ق /۱۹۸۶م.
• رودانی، محمد، صلة الخلف، محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م.
• زمخشری، محمود، الکشاف، قاہره، ۱۳۶۶ق /۱۹۴۷م؛
• سبکی، عبدالوہاب، طبقات الشافعیہ الکبری، تحقیق عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاہره، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۶م.
• سرخسی، شمس الدین، المبسوط، تحقیق خلیل میس، بیوت، ۱۴۰۰ق /۱۹۸۰م.
• سیاری، احمد، القراءات، نسخہ خطی کتابخانہ آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
• سید مرتضی، علی، الشافی فی الامامہ، تحقیق عبدالزہراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق /۱۹۸۷م.
• سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہره، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.
• شماخی، احمد، السیر، تحقیق احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰۷ق /۱۹۸۷م.
• شهرستانی، محمد، الملل و النحل، تحقیق محمد بن فتح الله بدران، قاہره، ۱۳۷۵ق /۱۹۵۶م.
• طبرانی، سلیمان، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبدالحمید سلفی، بغداد، وزارة الاوقاف؛
• طبری، تاریخ.
• طبری، تفسیر.
• طوسی، محمد، اختیار معرفۃ الرجال، تحقیق حسن مصطفوی، مشہد، ۱۳۴۸ش.
• طوسی، التبیان، نجف، ۱۳۷۶ق /۱۹۵۷م؛
• طوسی، الغیبة، نجف، ۱۳۸۵ق؛ ظاہریہ، خطی (حدیث)؛ عروة بن زبیر، مغازی رسول الله(ص)، تحقیق محمد مصطفیٰ اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق /۱۹۸۱م.
• فراء، یحیی، معانی القرآن، تحقیق احد یوسف نجاندی و محمدعلی نجار، قاہره، ۱۹۷۲م.
• فرات کوفی، تفسیر، نجف، ۱۳۵۴ق.
• کلبی، ہشام، جمہرة النسب، تحقیق ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۷ق /۱۹۸۶م.
• کندی، محمد، بیان الشرع، تحقیق عبدالحفیظ شلبی، مسقط، ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م.
• المبانی ، مقدمتان فی علوم القرآن، تحقیق آرتور جفری، قاہره، ۱۹۵۴م.
• مرعشلی، یوسف عبدالرحمان، فہرس احادیث المستدرک علی الصحیحین، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
• مرغینانی، علی، الہدایہ ، همراه فتح القدیر، قاہره، ۱۳۱۹ق.
• مزی، یوسف، تحفۃ الاشراف، بمبئی، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
• مسلم بن حجاج، صحیح، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، قاہره، ۱۹۵۵م.
• مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، تحقیق دخویہ، لیدن، ۱۹۰۶م؛
• مقدسی، یوسف، عقدالدرر، تحقیق عبدالفتاح محمدحلو، قاہره، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م.
• نسائی، احمد، سنن، قاہره، ۱۳۴۸ق؛
• نعمانی، محمد، الغیبہ، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
• نووی، محیی الدین، تہذیب الاسماء و اللغات، قاہره، ادارة الطباعة المنیریہ.
• واقدی، محمد، المغازی، تحقیق مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
• یعقوبی، احمد، تاریخ، نجف، ۱۳۵۸ق.
• Goldziher, I., Die Richtungen der islmischen Koranauslegung, Leiden, 1970.
• N N ldeke, Th., Geschichte des Qorans, Leipzig, 1919; Schacht, J., the Origins of Muhammadan Juriprudence, Oxford, 1953.