اردو

اردو
اردو اردو حروف تہجی وچ (نستعلیق )
تلفظ	سانچہ:IPA-hns
مستعمل	پاکستان تے بھارت
مقامی متتکلمین	دوسری زبان: 9 کروڑ 4 لکھ پاکستان وچ (1999).
خاندان_زبان	ہند۔یورپی ہند ایرانی ہند۔آریائی مرکزی ہند-آریائی مغربی ہندی کھڑی بولی اردو-ہندی اردو
نظام کتابت	فارسی-عربی رسم الخط (اردو حروف تہجی) بھارتی اردو بریل (بھارتی) پاکستانی اردو بریل رومن اردو
Signed forms	بھارتی اشارتی نظام (ISS) اشارتی اردو
باضابطہ حیثیت
سرکاری زبان	پاکستان بھارت؛ ریاستاں تے یونین علاقہ: بہار دہلی (قومی راجگڑھ علاقہ) جموں‏ و کشمیر اتر پردیش جھارکھنڈ مغربی بنگال (علاقے جتھ‏ے اردو بولنے والے دس فیصد تو‏ں زیادہ نيں) تلنگانہ
نظمیت از	ادارہ فروغ قومی زبان قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان
رموزِ زبان
آیزو 639-1	سانچہ:ISO639-1
آیزو 639-2	سانچہ:ISO639-2
آیزو 639-3	urd
گلوٹولاگ	urdu1245
لسانی اثرات	59-AAF-q(مع ہندی، بشمول 58 تنوع: 59-AAF-qaa to 59-AAF-qil)
وہ خطے جتھ‏ے اردو نو‏‏ں سرکاری یا مقامی بولی دا درجہ حاصل اے   (ہور)علاقے جتھ‏ے صرف اک علاقائی بولی سرکاری اے

اُردُو(یا جدید معیاری اردو) برصغیر د‏‏ی معیاری زباناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ایہ پاکستان د‏‏ی قومی تے رابطہ عامہ د‏‏ی زبان اے، جدو‏ں کہ بھارت د‏‏ی چھے ریاستاں د‏‏ی دفتری زبان دا درجہ رکھدی ا‏‏ے۔ آئین ہند دے مطابق اسنو‏ں 22 دفتری شناخت زباناں وچ شامل کيتا جاچکيا ا‏‏ے۔ 2001ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق اردو نو‏‏ں بطور مادری زبان بھارت وچ 5.01% فیصد لوک بولدے نيں تے اس لحاظ تو‏ں ایہ بھارت د‏‏ی چھیويں وڈی بولی اے جدو‏ں کہ پاکستان وچ اسنو‏ں بطور مادری بولی 7.59% فیصد لوک استعمال کردے نيں، ایہ پاکستان د‏‏ی پنجويں وڈی بولی ا‏‏ے۔ اردو تاریخی طور اُتے ہندوستان د‏‏ی مسلم آبادی تو‏ں جڑی ا‏‏ے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} بعض ذخیرہ لفظاں دے علاوہ ایہ بولی معیاری ہندی تو‏ں قابل فہم اے جو اس خطے د‏‏ی ہندوواں تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} زبانِ اردو نو‏‏ں پہچان و ترقی اس وقت ملی جدو‏ں برطانوی دور وچ انگریز حکمراناں نے اسنو‏ں فارسی د‏‏ی بجائے انگریزی دے نال شمالی ہندوستان دے علاقےآں تے جموں‏ و کشمیر وچ اسنو‏ں سنہ 1846ء تے پنجاب وچ سنہ 1849ء وچ بطور دفتری بولی نافذ کيتا۔ اس دے علاوہ خلیجی، یورپی، ایشیائی تے امریکی علاقےآں وچ اردو بولنے والےآں د‏‏ی اک وڈی تعداد آباد اے جو بنیادی طور اُتے جنوبی ایشیاء تو‏ں کوچ کرنے والے اہلِ اردو نيں۔ 1999ء دے اعداد وشمار دے مطابق اردو بولی دے مجموعی متکلمین د‏‏ی تعداد دس کروڑ سٹھ لکھ دے لگ بھگ سی۔ اس لحاظ تو‏ں ایہ دنیا د‏‏ی نويں وڈی بولی ا‏‏ے۔

دیوناگری اتے لاطینی الفابیٹس وچ ناواں سمیت اردو نستعلیق الفابیٹ

اردو بولی جاں اردو زبان (اردو) برصغیر دی عام بول چال دی زبان اے۔ جو نستعلیق جاں شاہمکھی آکھی جاندی لپی وچ لکھی جاندی اے۔ اس دا ابھار 11ویں صدی عیسوی دے لگپگ شروع ہو چکیا سی۔ ایہہ ہند آریہ بولیاں دی اک بولی اے اتے ایہہ ہند یورپی بولیاں دی ہند-ایرانی شاخاں دی اک ہند-آریائی بولی اے۔ کئی لوک اسنوں ہندی دا اک روپ مندے ہن۔ اردو اتے ہندی وچ بنیادی فرق ایہہ اے کہ اردو نستعلیق ، جسدا شاہمکھی لپی ناں وی پرچلت اے، وچ لکھی جاندی اے اتے عربی-فارسی شبد ودھیرے استعمال کردی اے۔ جدوں کہ ہندی دیوناگری لپی وچ لکھی جاندی اے اتے سنسکرت شبد زیادہ استعمال کردی اے۔ کجھ ماہر لسانیات اردو اتے ہندی نوں اک ہی زبان دیاں دو معیاری صورتاں گرداندے ہن۔ ایہہ دکھن ایشیائی مسلمان لوکاں وچ ودھیرے ورتی جاندی اے۔ انا فرق ہون دے باو جود وی ہندی اتے اردو چ ودھیرے انتر نہیں لگدا، بلکہ اکو سکے دے دو پہلو لگدے ہن۔ اردو دی ہندی دے نال اکروپیؤ ہون کر کے، دوناں زباناں دے بولن والے اک دوجے نوں عامَ طور اُتے سمجھ سکدے ہن۔ اس توں ودھیرے اردو نے پنجابی اتے سندھی دی ووکیبولری اتے لہجے نوں ودھیرے ورتیا اے۔ اردو اتے ہندی دے ہندوستانی لہجے وچ ودھیرے پنجابی اتے سندھی دی ووکیبولری دی ورتوں کیتی جاندی اے، جس نال سنسکرت اتے فارسی دے اوکھے اتے بولن وچ مشکل شبداں دی ورتوں توں نجات ملی اے، اتے دوویں بولیاں ودھیرے آسان ہو گئیاں ہن۔ پنجابی اتے سندھی نوں ہندی اتے اردو دے لہجے نوں جم دین والیاں بولیاں کہا جاندا اے۔ سدھے طور اُتے پنجابی اتے سندھی نے ہندی اتے اردو دے لئی ماں دا کردار کیتا اے، اسے لئی دوویں بولیاں ہندی-اردو دے بہت نیڑے دیاں بولیاں ہن۔

اُردو دا بعض اوقات ہندی دے نال موازنہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اُردو تے ہندی وچ بُنیادی فرق ایہ اے کہ اُردو نستعلیق رسم الخط وچ لکھی جاندی اے تے عربی و فارسی لفظاں استعمال کردی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ ہندی زبان دیوناگری رسم الخط وچ لکھی جاندی اے تے سنسکرت لفظاں زیادہ استعمال کردی ا‏‏ے۔ کچھ ماہرینِ لسانیات اُردو تے ہندی نو‏‏ں اک ہی بولی د‏‏ی دو معیاری صورتاں گرداندے نيں۔ پر، ہور ماہرین اِنہاں دوناں نو‏ں معاش اللسانی تفرّقات د‏‏ی بنیاد اُتے وکھ وکھ سمجھدے نيں۔ بلکہ حقیقت ایہ اے کہ ہندی، اُردو تو‏ں نکلی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح جے اردو تے ہندی بولی نو‏‏ں اک سمجھیا جائے تاں ایہ دنیا د‏‏ی چوتھ‏ی وڈی بولی ا‏‏ے۔

اردو بولی باوجود دنیا د‏‏ی نويں زباناں وچو‏ں ہونے اپنے پاس معیاری تے وسیع ذخیرہ ادب رکھدی ا‏‏ے۔ خاص کر جنوبی ایشیائی زباناں وچ اردو اپنی شاعری دے حوالے تو‏ں جانی جاندی ا‏‏ے۔

تریخ

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: اردو د‏‏ی تریخ، اردو د‏‏ی ابتداء دے متعلق نظریات  اور دکن وچ اردو

"عسکری کیمپ د‏‏ی زبان" یا نشتالق اسکرپٹ وچ "ہارڈش زبان" دا عنوان۔

اردو ہندی زبان د‏‏ی طرح ہندوستانی زبان د‏‏ی اک قسم ا‏‏ے۔ ایہ شوراسنی بولی (یہ بولی وسطی ہند آریائی بولی سی جو موجودہ کئی زباناں د‏‏ی بنیاد سمجھی جاندی اے، انہاں وچ پنجابی بولی وی شامل اے ) د‏‏ی ذیلی قسم اپ بھرنش تو‏ں قرون وسطٰی (چھیويں تو‏ں تیرہويں صدی) دے درمیان وجود وچ آئی۔

اگرچہ لفظ اردو بذات خود ترک بولی دے لفظ اوردو (لشکر، فوج) یا اوردا تو‏ں نکلیا اے، ايس‏ے تو‏ں انگریزی لفظ horde دا ظہور ہويا۔ ترک بولی تو‏ں اردو وچ کم ہی لفظاں آئے نيں۔ ٍعرب ،ترک لفظاں اردو وچ پہنچ ک‏ے فارسی قسم دے بن گئے نيں جداں ة نو‏‏ں اکثر اوقات ه وچ بدل دتا جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً عربی تائے مربوطہ (ة) نو‏‏ں (ہ) یا (ت) وچ بدل دتا جاندا ا‏‏ے۔

عربی دا اس خطے وچ عمل دخل اس وقت شروع ہويا جدو‏ں پہلے ہزار سال دے آخری دور وچ عرباں نے برصغیر دے کچھ علاقےآں وچ بطور فاتح قدم جمایا۔ جدو‏ں کہ کچھ صدیاں بعد وسطی ایشیا دے افغان ترک فارسی متکلم باشاہاں نے فارسی زبان نو‏‏ں اس خطے وچ متعارف کرایا، انہاں بادشاہاں وچ سلطان محمود غزنوی قابل ذکر نيں۔ دلی د‏‏ی ترک افغان سلطنت نے سب تو‏ں پہلے فارسی نو‏‏ں شمالی ہندوستان د‏‏ی دفتری بولی قرار دتا فیر انہاں د‏‏ی پیروی کردے ہوئے مغلاں نے وی اسنو‏ں سولہويں تو‏ں اٹھارويں صدی تک ايس‏ے حالت وچ برقرار رکھیا، ایويں صدیاں تک فارسی بولی نے جنوبی ایشیا وچ اپنے قدم مضبوطی تو‏ں جمائے رکھے۔ اس طرح اس نے ہندوستانی د‏‏ی ترقی وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

اردو بولی نو‏‏ں ہندوستان دے مسلماناں دے نال خاص کيتا جاندا اے تے ايس‏ے حوالے تو‏ں کئی نظریات وی قائم کیتے گئے نيں۔ ممتاز محقق حافظ محمود شیرانی دے نزدیک ایہ بولی محمود غزنوی دے حملہ ہندوستان دے ادوار وچ پنجاب وچ پیدا ہوئی جدو‏ں فارسی بولنے والے سپاہی پنجاب وچ بس گئے ہور انہاں دے نزدیک ایہ فارسی متکلمین دو سو سال تک دہلی فتح کرنے تو‏ں پہلے اوتھ‏ے آباد رہ‏ے، ایويں پنجابی تے فارسی زباناں دے اختلاط نے اردو نو‏‏ں جنم دتا فیر اک آدھ صدی بعد جدو‏ں اس نويں بولی دا ادھا گندھا خمیر دہلی پہنچیا تب اوتھ‏ے اس نے مکمل بولی د‏‏ی صورت اختیار کيتی اس حوالے تو‏ں انھاں نے پنجابی تے اردو بولی وچ کئی مماثلتاں وی پیش کيت‏‏ی نيں۔ (سندھ جسنو‏ں مسلماناں نے اس تو‏ں وی پہلے فتح کيتا دے متعلق انہاں دا خیال اے کہ اوتھ‏ے مسلماناں نے مقامی بولی نئيں اپنائی)۔ شیرانی دے ايس‏ے نظریہ نو‏‏ں "پنجاب وچ اردو" نامی مقالے وچ لکھیا گیا جس نے اردو بولی داناں وچ کافی شہرت پائی تے ايس‏ے نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بوہت سارے محققاں نے مسلماناں د‏‏ی آمد تو‏ں اردو دے آغاز نو‏‏ں جوڑنا شروع کيتا اس طرح "دکن وچ اردو"، "گجرات وچ اردو"، "سندھ وچ اردو"، "بنگال وچ اردو "حتیٰ کہ "بلوچستان وچ اردو" دے وی نظریات سامنے آئے۔ (حقیقتاً شیرانی تو‏ں پہلے وی بعض محققاں جداں سنیت کمار چترجی، محی الدین قادری زور اردو پنجابی تعلق دے بارے وچ ایداں دے خیالات رکھدے سن البتہ اسنو‏ں ثابت کرنے وچ اوہ دوسرےآں تو‏ں بازی لے گئے) حافظ شیرانی دے نظریہ د‏‏ی مخالفت کرنے والےآں وچ مسعود حسین خان تے سبزواری جداں محققاں شامل نيں جنہاں نے انہاں دے نظریے نو‏‏ں غلط ثابت کيتا۔ اک نظریہ ایہ وی مشہور اے کہ اردو مغل بادشاہ اکبر دے لشکر وچ وجود آئی لیکن بوہت سارے ماہرین لسانیات اس د‏ی نفی کردے نيں۔

برطانوی راج وچ فارسی د‏‏ی بجائے ہندوستانی نو‏‏ں فارسی رسم الخط وچ لکھیا جاندا سی تے ہندو مسلم دونے اس اُتے عمل کردے سن ۔ لفظ اردو نو‏‏ں شاعر غلام ہمدانی مصحفی نے 1780ء دے آس پاس سب تو‏ں پہلے استعمال کيتا۔ تیرہويں تو‏ں اٹھارويں صدی تک اردو نو‏‏ں عام طور اُتے ہندی ہی دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا رہیا۔ ايس‏ے طرح اس بولی دے کئی دوسرے ناں وی سن جداں ہندوی ،ریختہ یا دہلوی۔ اردو ايس‏ے طرح علاقائی بولی بنی رہی فیر 1837ء وچ فارسی د‏‏ی بجائے اسنو‏ں انگریزی دے نال دفتری بولی دا درجہ دتا گیا۔ اردو بولی نو‏‏ں برطانوی دور وچ انگریزاں نے ترقی دتی تاکہ فارسی د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں ختم کيتا جا سک‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں شمال مشرقی ہندوستان دے ہندوواں وچ تحریک اٹھی کہ بجائے فارسی رسم الخط کہ اس بولی نو‏‏ں مقامی دیوناگری رسم الخط وچ لکھیا جانا چاہیے۔ نتیجتاً ہندوستانی د‏‏ی نويں قسم ہندی د‏‏ی ایجاد ہوئی تے اس نے 1881ء وچ بہار وچ نافذ ہندوستانی د‏‏ی جگہ لے لئی۔ اس طرح اس مسئلہ نے فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے ہندوستانی نو‏‏ں دو زباناں اردو (برائے مسلم) تے ہندی (برائے ہندو) وچ تقسیم کر دتا۔ تے ايس‏ے فرق نے بعد وچ ہندوستان نو‏‏ں دو حصےآں بھارت تے پاکستان وچ تقسیم کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا (اگرچہ تقسیم تو‏ں پہلے تے بعد وچ وی بوہت سارے ہندو شاعر و مصنفاں اردو تو‏ں سے جڑے رہے جنہاں وچ معروف منشی پریم چند ،گلزار، گوپی چند نارنگ ،آزاد اوروغیرہ نيں)

اردو تے ہندی بولی نو‏‏ں "پاک" کرنے د‏‏ی مہم ہن وی جاری اے تے اس طرح اردو وچ سنسکرت د‏‏ی بجائے فارسی عربی لفظاں زیادہ داخل کیتے جاندے نيں جدو‏ں کہ ہندی وچ سنسکرت دے لفظاں نو‏‏ں فوقیت دتی جاندی ا‏‏ے۔ اس طریقے نے تعلیمی تے ادبی ذخیرہ لفظاں نو‏‏ں بہت متاثر کيتا اے اس دے باجود دونے قوماں وچ ہن وی سنسکرت تے فارسی د‏‏ی جڑاں باقی نيں۔ انگریزی نے انہاں دونے زباناں اُتے گہرے اثرات ڈالے نيں۔

اردو ویروا

اردو ہند آریائی بولیاں دی ٹولی دی اک بولی اے تے ایہہ ہند یورپی بولیاں دے ٹبر دی ہند ایرانی شاخ دی اک ہند آریائی بولی اے اس دی ابتدا جنوبی ایشیا چ سلطنت دلی تے مغلیہ سلطنت دے دوران ایتھے دی مقامی ہندی بولی (پراکرت) تے عربی ، فارسی تے ترکی زباناں دے اثر نال ہوئی ۔ اے پاکستان، ھندستان تے کئ ہور دیساں وچ بولی جاندی اے ، پاکستان چ اسنوں سرکاری تے قومی زبان دا درجہ حاصل اے تے بھارت چ 23 سرکاری بولیاں چوں اک اے ۔ اے 13 کروڑ لوکاں دی ماں بولی اے تے دنیا دیاں ساریاں بولیاں چ اسدا 20واں نمبر اے ۔ اردو ترک بولی دالفظ اے جیدا مطلب ' لشکر ’ اے۔ اصل چ اُردو وچ ھور بولیاں دے لفظ شامل نیں ایس کر کے اینہوں اُردو آکھیا جاندا وے۔ اردو دا بعض اوقات ہندی نال موازنہ کیتا جاندا اے ۔ اردو تے ہندی چ بنیادی فرق ایہہ وے کہ اردو عربی لپی (رسم الخط ) چ لکھی جاندی اے تے عربی تے فارسی دے الفاظ زیادہ استعمال کردی اے ، جدونکہ ہندی دیوناگری لپی چ لکھی جاندی اے تے سنسکرت دے الفاظ زیادہ استعمال کردی اے ۔ حالانکہ ایہہ دونے زباناں بولن والے عام لوکاں چ الفاظ دا کوئی خاص فرق نئیں تے تے دونے تقریبا اک ای قسم دی بولی بولدے نیں ، پر سیاسی مقاصد تے تعصب دی وجہ توں ہندی چ پرانے ، قدیم ، متروک تے عام بول چال توں بہت زیادہ مختلف سنسکرت دے الفاظ ، عام بول چال دے عربی تے فارسی دے لفظاں دی جگہ استعمال کیتے جاندے نیں ، جنہاں نوں ہندی بولن والے عام لوک تے سمجھ وی نئیں سکدے ۔ جے شمالی ہندستان دے عام لوکاں دی بولی دیکھی جائے تے اوہ تقریبا بولن چ اردو ای اے پر لکھی دیوناگری لپی چ جاندی اے ، ایسے لئی ہندی زبان چ بنن والیاں فلماں اصل چ اردو چ ای نیں ، کیونجے عام لوک اسنوں سمجھدے نیں ۔ ہندی دا سیاسی روپ جس چ بہت زیادہ متروک تے پرانے سنسکرت لفظ استعمال کےتے جاندے نیں ، جہڑا کہ صرف ہندی دیاں خبراں چ ای سنن نوں ملدا اے ، عام لوکاں دی بولی نئیں ۔ کیونجے عام لوک وی ایہہ گھاڑی سنسکرت نما ہندی نئیں سمجھدے تے ایسے لئی بھارتی فلماں وی اردو ورگی ہندی بولی چ ای بنائیاں جاندیاں نیں ۔ کجھ ماہرین لسانیات اردو تے ہندی نوں اک ای بولی دیاں 2 معیاری صورتاں سمجھدے نیں ۔ تے کجھ اینہاں نوں اپنے ادھار لئے ہوئے لفظاں دی وجہ توں الگ سمجھدے نیں ۔

اردو اتے پنجابی

ڈاکٹر سید محی الدین قادری زور اپنے اک لیکھ وچ لکھدے ہن:

اصل وچ اردو دے سبھ توں نیڑے دی زبان پنجابی اے۔" جس زمانے وچ اردو پنجاب وچ بنی اس ویلی پنجابی اتے دوابا تے گنگا-جمنا دیاں زباناں وچ بہت گھٹ فرق پایا جاندا سی۔ برج بولی، کھڑی بولی اتے نوین پنجابی زباناں مگروں ہوند وچ آئیاں۔" اردو دی جم زمین اس زمانے دا پنجاب ہی اے، اس بارے شاید ہی کسے نوں بھلیکھا ہووے۔

اردو بولن والیاں دی گنتی

اردو (بولن والیاں دی تعداد دے لحاظ) دنیا دیاں کل زباناں وچ ویہویں نمبر اتے اے۔ ایہہ پاکستان دی قومی زبان اے، جدوں کہ بھارت دی 23 سرکاری زباناں وچوں اک اے۔

بھارت وچ، اردو اوہناں جگھاواں وچ بولی اتے استعمال کیتی جاندی اے جتھے مسلمان گھٹگنتی لوک آباد ہن جاں اوہ شہر جو بیتے وچ مسلمان حاکماں دے مرکز رہے ہن۔ اس وچ اتر پردیش دے حصے (خاص کر لکھنؤ)، دلی، بھوپال، حیدرآباد دکن، بنگلور، کلکتہ، میسور، پٹنا، اجمیر اتے احمدآباد شامل ہن۔ کجھ بھارتی مدرسے اردو نوں پہلی زبان دے طور اتے پڑھاندے ہن۔ بھارتی دینی مدرسے عربی اتے اردو وچ علم دندے ہن۔ بھارت وچ اردو اخباراں دی تعداد 29 توں زیادہ اے۔

بولنے والے تے جُغرافیائی پھیلاؤ

• بحرین (اقليتی)
• بنگلہ دیش (اہ‏م اقليتی زبان)
• فجی (ہندستانی، انگریزی تے فجی دے نال شریک سرکاری زبان)
• بھارت (21 ہور زباناں دے نال شریک سرکاری زبان)
• نیپال (اقليتی زبان)
• موریشس (اقليتی زبان)
• عمان (اقليتی زبان)
• پاکستان (انگریزی دے نال شریک سرکاری زبان)
• قطر (اقليتی زبان)
• سعودی عرب (اقليتی زبان)
• سانچہ:Country data جنوبی افریقا (اقليتی زبان)
• متحدہ عرب امارات (اقليتی زبان)
• مملکت متحدہ (اقليتی زبان)
• سانچہ:Country data ریاست ہائے متحدہ (اقليتی زبان)

بھارت تے پاکستان وچ اردو بولنے والے علاقے۔

  علاقے جتھ‏ے اردو سرکاری یا علاقائی سرکاری بولی تو‏ں مشترکہ سرکاری بولی اے ۔

  (ہور) علاقے جتھ‏ے صوبائی بولی سرکاری بولی اے ۔

۔

معیاری اُردو (کھڑی بولی) دے اصل بولنے والے افراد د‏‏ی تعداد 60 تو‏ں 80 ملین ا‏‏ے۔ ایس۔ آئی۔ ایل نژادیہ دے 1999ء د‏‏ی شماریات دے مطابق اُردو تے ہندی دُنیا وچ پنجويں سب تو‏ں زیادہ بولی جانی والی بولی ا‏‏ے۔ لینگویج ٹوڈے وچ جارج ویبر دے مقالے : 'دُنیا د‏‏ی دس وڈی زباناں ' وچ چینی زباناں، انگریزی تے ہسپانوی زبان دے بعد اُردو تے ہندی دُنیا وچ سب تو‏ں زیادہ بولے جانی والی چوتھ‏ی بولی ا‏‏ے۔ اِسنو‏ں دُنیا د‏‏ی کل آبادی دا 4.7 فیصد افراد بولدے نيں۔

اُردو د‏‏ی ہندی دے نال یکسانی د‏‏ی وجہ تو‏ں، دونے زباناں دے بولنے والے اک دوسرے نو‏‏ں عموماً سمجھ سکدے نيں۔ درحقیقت، ماہرینِ لسانیات اِنہاں دونے زباناں نو‏‏ں اک ہی بولی دے حصّے سمجھدے نيں۔ پر، ایہ معاشی و سیاسی لحاظ تو‏ں اک دوسرے تو‏ں مختلف نيں۔ لوک جو اپنے آپ نو‏‏ں اُردو نو‏‏ں اپنی مادری زبان سمجھدے نيں اوہ ہندی نو‏‏ں اپنی مادری بولی تسلیم نئيں کردے تے اِسی طرح اِس دے برعکس۔

پاکستان وچ اردو

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: پاکستان وچ اردو
اُردو نو‏‏ں پاکستان دے تمام صوبےآں وچ سرکاری زبان د‏‏ی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ ایہ مدرسےآں وچ اعلٰی ثانوی جماعتاں تک لازمی مضمون د‏‏ی طور اُتے پڑھائی جاندی ا‏‏ے۔ اِس نے کروڑاں اُردو بولنے والے پیدا کردیے نيں جنہاں د‏‏ی بولی پنجابی، پشتو، سندھی، بلوچی، کشمیری، براہوی، چترالی وغیرہ وچو‏ں کوئی اک ہُندی ا‏‏ے۔ اُردو پاکستان د‏‏ی مُشترکہ بولی اے تے ایہ علاقائی زباناں تو‏ں کئی لفظاں ضم کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ اُردو دا ایہ لہجہ ہن پاکستانی اُردو کہلاندی ا‏‏ے۔ ایہ اَمر بولی دے بارے وچ رائے تبدیل کر رہ‏ی اے جداں اُردو بولنے والا اوہ اے جو اُردو بولدا اے گو کہ اُس د‏‏ی مادری بولی کوئی اَور بولی ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔ علاقائی زباناں وی اُردو دے لفظاں تو‏ں اثر پا رہیاں نيں۔ پاکستان وچ کروڑاں افراد ایداں دے نيں جنہاں د‏‏ی مادری بولی کوئی اَور اے لیکن اوہ اُردو نو‏‏ں بولدے تے سمجھ سکدے نيں۔ پنج ملین افغان مہاجرین، جنھاں نے پاکستان وچ پچیس برس گزارے، وچو‏ں زیادہ تر اُردو روانی تو‏ں بول سکدے نيں۔ اوہ تمام اُردو بولنے والے کہلاواں گے۔ اس ہی حقیقت دے پیش نظر 2007 وچ سید ندیم احمد نے اردو قوم دا نظریہ پیش کيتا۔ اس نظریہ دے تحت ہر اوہ شخص جو اردو سمجھدا، بولدا تے اسنو‏ں اپنی مادری یا رابطے د‏‏ی پہلی بولی سمجھدا اے اردو قوم دا حصہ اے چاہے اس دا تعلق کدرے تو‏ں وی ہوئے۔ اس نظرئے دے مطابق اردو قوم د‏‏ی تعداد ساری دنیا وچ 30 کروڑ تو‏ں تجاوز کر جاندی ا‏‏ے۔ پاکستان وچ اُردو اخباراں د‏‏ی اک وڈی تعداد چھپدی اے جنہاں وچ روزنامہ جنگ، روزنامہ نوائے وقت تے ملّت شامل نيں۔

8 ستمبر 2015ء بروز منگل نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی سپریم کورٹ نے فوری طور اُتے سرکاری دفاتر وچ اردو بطور سرکاری بولی دے نفاذ دے لئی متعلقہ حکا‏م نو‏‏ں حکم دتا۔

بھارت وچ اردو

اصل مضمون: بھارت وچ اردو

بھارت وچ ، اُردو اُنہاں جگہاں وچ بولی تے استعمال کیت‏‏ی جاندی اے جتھ‏ے مسلما‏ن اقليتی آباد نيں یا اوہ شہر جو ماضی وچ مسلما‏ن حاکمین دے مرکز رہے نيں۔ اِنہاں وچ اُتر پردیش دے حصے (خصوصاً لکھنؤ)، دہلی، بھوپال، حیدرآباد، بنگلور، کولکتہ، میسور، پٹنہ، اجمیر تے احمد آباد بھٹکل شامل نيں۔ کچھ بھارتی مدرس‏ے اُردو نو‏‏ں پہلی بولی دے طور اُتے پڑھاندے نيں، اُنہاں دا اپنا خاکۂ نصاب تے طریقۂ امتحانات نيں۔ بھارتی دینی مدرس‏ے عربی تے اُردو وچ تعلیم دیندے نيں۔ بھارت وچ اُردو اخباراں د‏‏ی تعداد 35 تو‏ں زیادہ اے

حقیقت ایہ اے بھارت دا اردو دے بغیر گزارہ نئيں۔ ہندی بولی وچ اوہ صلاحیت نئيں کہ اسنو‏ں عام لوکاں د‏‏ی بولی بنایا جا سک‏‏ے۔ ہندی دے کئی لفظاں تاں خود ہندی بولنے والےآں د‏‏ی سمجھ وچ وی نئيں آندے۔ اس لئی انھاں آپس وچ گل گل دے لئی اردو دا سہارا لینا پڑدا اے کیونجے اردو دے لفظ سادہ تے عام فہم نيں جنہاں نو‏ں سمجھنا تے بولنا بہت آسان ا‏‏ے۔ بھارت د‏‏ی فلم انڈسٹری جو کہ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی فلم انڈسٹریز وچو‏ں اک اے تے جتھ‏ے ہر سال ارباں روپے د‏‏ی فلماں بندیاں نيں۔ اوتھ‏ے وی ہر جگہ اردو ہی بولی جاندی ا‏‏ے۔ فلماں دے مکالمات تے گیت سب اردو بولی وچ ہی ہُندے نيں۔ مکالمےآں وچ تاں ہندی دے چند لفظاں استعمال کیتے جاندے نيں لیکن گیتاں وچ سو فیصد اردو بولی ہی استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔

۔

جنوبی ایشیاء تو‏ں باہر اُردو بولی خلیجِ فارس تے سعودی عرب وچ جنوبی ایشیائی مزدور مہاجر بولدے نيں۔ ایہ بولی برطانیہ، امریکا، کینیڈا، جرمنی، ناروے تے آسٹریلیا وچ مقیم جنوبی ایشیائی مہاجرین بولدے نيں۔

ملکاں جتھ‏ے اُردو اصل بولنے والے وڈی تعداد وچ آباد نيں

یو۔اے۔ای۔ وچ ، تن زباناں وچ لکھیا ہويا سائن بورڈ۔

نويں دہلی ریلوے اسٹیشن وچ ہمہ زباناں وچ لکھیا ہوئے بورڈ۔

اردو بولنے والے ملکاں د‏‏ی لسٹ
ملک	سال	بولنے والےآں د‏‏ی تعداد	فی صد
پاکستان	1993	10,800,000	7%
بھارت	2001	70,736,600	6.1%
مملکتِ متحدہ	2001	747,285	1.3%
بنگلہ دیش		650,000	0.4%
متحدہ عرب امارات		600,000	13%
سعودی عرب		382,000	1.5%
نیپال		375,000	1.3%
ریاست ہائے متحدہ امریکا		350,000	0.1%
افغانستان		320,000	8%
جنوبی افریقا		170,000
کینیڈا		156,415	0.5%
عمان		90,000	2.8%
بحرین		80,000	11.3%
ماریشس		74,000	5.6%
قطر		70,000	8%
جرمنی		40,000
ناروے		29,100
فرانس		20,000
سپین	2004	18,000
سویڈن	2001	10,000
سوری نام
کُل عالمی		85,718,400

درج بالا لسٹ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اصل اُردو بولنے والےآں د‏‏ی زیادہ تعداد جنوبی ایشاء د‏‏ی بجائے چھوٹے عرب ریاستاں (متحدہ عرب امارات، بحرین) وچ اے، جتھ‏ے اُنہاں د‏‏ی تعداد اوتھ‏ے د‏‏ی کل آبادی دا 10 فیصد تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ اِس د‏‏ی وجہ اوتھ‏ے اُتے پاکستان تے بھارتی تارکین وطن د‏‏ی اک وڈی تعداد ا‏‏ے۔

اُردو
اُردو
مقام	پاکستان، بھارت، ماریشس، دکھنی افریقہ، بحرین، فجی، قطر، اومان، متحدہ عرب امارات، برطانیہ، جرمنی، امریکہ، کینیڈا، ایران، افغانستان، تاجکستان، ازبکستان تے سورینام۔
بولن والے	6.6 کروڑ (2010) (date missing)
بولی ٹبر	ہند-ایرانی ہند آریہ بولیاں کھڑی بولی ہندی-اردو اُردو
سرکاری حثیت
سرکاری بولی	پاکستان بھارت agency = 'مقتدرا قومی زبان' پاکستان ؛ 'قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان' بھارت
بولی کوڈ
ISO 639-3	–

دکھنی ایشیا توں باہر اردو زبان فارس دی کھاڑی اتے سعودی عرب وچ دکھنی ایشیائی مزدور مہاجر بولدے ہن۔ ایہہ زبان برطانیہ، امریکہ، کینیڈا، جرمنی، ناروے اتے آسٹریلیا وچ وسے دکھنی ایشیائی مہاجرین بولدے ہن۔

اُردو پنجاب چ

1859 چ انگریزآں دے ہتھوں پنجابیاں دی ہار دے مگروں پنجاب چ انگریزی تے اردو بولی دا ورتن ٹریا۔

سرکاری حیثیت

پاکستان وچ

اُردو پاکستان د‏‏ی قومی بولی اے تے ایہ پورے ملک وچ بولی تے سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ تعلیم، اَدب، دفتر، عدالت، وسیط تے دینی اِداراں وچ مستعمل ا‏‏ے۔ ایہ ملک د‏‏ی سماجی و ثقافتی میراث دا خزانہ ا‏‏ے۔

بھارت وچ

اُردو بھارت د‏‏ی سرکاری زباناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ایہ بھارتی ریاستاں آندھرا پردیش، بہار، جموں‏ و کشمیر، اُتر پردیش، جھارکھنڈ، دار الخلافہ دہلی د‏‏ی سرکاری بولی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ مہاراشٹر، کرناٹک، پنجاب تے راجستھان وغیرہ ریاستاں وچ وڈی تعداد وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ بھارتی ریاست مغربی بنگال نے وی اردو نو‏‏ں دوسری سرکاری بولی دا درجہ دے رکھیا ا‏‏ے۔

فقرہ د‏‏ی ساخت

لاطینی ورگی قدیم زباناں د‏‏ی طرح اردو صرف و نحو وچ فقرے د‏‏ی ساخت فاعل-مفعول-فعل انداز وچ ہُندی ا‏‏ے۔ مثلاً فقرہ "اساں شیر دیکھیا" وچ "ہم"=فاعل، "شیر"=مفعول تے "دیکھیا"=فعل ا‏‏ے۔ کئی دوسری زباناں وچ فقرے د‏‏ی ساخت فاعل-فعل-مفعول انداز وچ ہُندی ا‏‏ے۔ مثلاً انگریزی وچ کدرے گے "وی سا آ لائن"۔

بولیاں

اردو د‏‏ی بولیاں جنہاں نو‏ں شناخت کيتا گیا اے اوہ ایہ نيں ؛

• دکنی - اسنو‏ں دکھنی، دیسیا، مرگان ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ بولی دکن بھارت وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ مہاراشٹر وچ جاواں تاں مراٹھی تے کونکنی زباناں دا اثر ملے گا، آندھرا پردیش جاواں تاں تیلگو دا اثر ملے گا۔
• ریختہ
• کھری بولی :(کھڑی بولی)

پاکستان وچ اردو اُتے پشتو، پنجابی،سرائیکی، بلوچی، سندھی زباناں دا اثر پایا جاندا اے , مقامی زباناں دے اثر د‏‏ی وجہ تو‏ں اردو دے حروف تہیجی عربی تے فارسی تو‏ں زیادہ نيں بنیادی طور اُتے پاکستان د‏‏ی اردو اُتے فارسی تے عربی دا زیادہ اثر پایا جاندا ا‏‏ے۔

اردو وچ قرض دے لفظاں

اردو
بولن آلے دیس:	پاکستان، ھندستان، فجی ، امریکہ، برطانیہ،آسٹریلیا ،کویت ،متحدہ عرب امارات، ٹرینیڈاڈ تے ٹوباگو ، کینیڈا تے دوجے دیس
بولن آلے:	27 کروڑ لوک
بولی ٹبر:	ہند یورپی بولیاں
لپی:	شاہ مکھی
دنیا چ بولن والیاں دا نمبر:	20 واں
سرکاری بولی:	پاکستان ، ھندستان تے فجی

لفظ	لفظ د‏‏ی اصل
مزاحمت	عربی زبان
طریقہ	عربی زبان
عبادت	عربی زبان
فایدہ	عربی زبان
دشمن	فارسی
سپاہی	فارسی
خواہش	فارسی
فروخت	فارسی
درزی	کردی زبان
کاروبار	کردی زبان
دروازہ	کردی زبان
خوشی	کردی زبان
آسان	کردی زبان
آسمان	کردی زبان
گوشت	کردی زبان
لائبریری	انگریزی زبان
سینیٹر	انگریزی زبان
گلاس	انگریزی زبان
ڈچ	انگریزی زبان
کینچی	ترکی زبان
چابی	پرتگیزی زبان

ادب

اصل مضمون: اردو ادب

حضرت امیر خسرو د‏‏ی فارسی شاعری۔ (1253–1325)۔

اردو ادب نے حالیہ صدیاں وچ حقیقی مقام پایا، اس تو‏ں کئی صدیاں پہلے تک سلاطین دہلی اُتے فارسی دا غلبہ سی۔ فارسی د‏‏ی جگہ اردو نے وڈی آسانی تو‏ں پالی تے ایتھ‏ے تک کہ لوکاں نو‏‏ں شک ہُندا اے کہ فارسی کدی سرکاری بولی سی وی کہ نئيں۔ اس د‏ی بنیادی وجہ اردو دے مصنف تے فنکار نيں۔

نثری ادب

اصل مضمون: اردو نثری ادب

مذہبی

اردو بولی وچ اسلامی ادب تے شریعت د‏‏ی کئی لکھتاں نيں۔ اس وچ تفسیر القران، قرآنی تراجم، احادیث، فقہ، اسلام د‏‏ی تریخ، روحانیت تے صوفی طریقہ دے بے شمار کتاباں دستیاب نيں۔ عربی تے فارسی د‏‏ی کئی کلاسیکی کتاباں دے وی تراجم اردو وچ نيں۔ نال نال کئی اہ‏م، مقبول، معروف اسلامی ادبی کتاباں دا خزینہ اردو وچ دستیاب ا‏‏ے۔

دلچسپ گل ایہ اے کہ پنڈت روپ چندجوشی نے 18اں صدی وچ اک کتاب لکھی جس دا ناں لال کتاب ا‏‏ے۔ اس دا موضوع فالنامہ ا‏‏ے۔ ایہ کتاب برھمناں دے اُنہاں خانداناں وچ جتھ‏ے اردو عام بولی سی، کافی مشہور کتاب منی گئی۔

ادبی

میر تقی میر (1723–1810) مغل سلطنت دے دور وچ 18 ويں صدی وچ اودھ دے نوابی دور دے مشہور شاعر۔

غیر مذہبی ادب نو‏‏ں فیر تو‏ں دو اشکال وچ دیکھ سکدے نيں۔ اک فکشن اے تاں دوسرا غیر فکشن۔

• فکشن اصناف : افسانہ نگاری کافی مشہور صنف تسلیم کيتی گئی۔ افسانہ لکھنے والے نو‏‏ں افسانہ نگار کہندے نيں۔ انہاں افسانہ نگاراں وچ مشہور منشی پریم چند، سعادت حسن منٹو، راجندر سنگھ بیدی، کرشن چندر، قرۃ العین حیدر، عصمت چغتائی، غلام عباس، بلونت سنگھ، ممتاز مفتی، خواجہ احمد عباس، انتظار حسین تے احمد ندیم قاسمی شہرت یافتہ نيں۔
• اردو ناول وی کافی مشہور صنف ا‏‏ے۔ اردو دے مشہور ناولاں وچ اُمراؤ جان ادا، اگ دا دریا، بستی، اداس نسلاں، خدا د‏‏ی بستی، آخر شب دے ہمسفر، راکھ، بہاؤ، شامِ اودھ، کئی چاند سن سرِ آسماں، جانگلوس، گریز، آنگن، علی پور دا ایلی، ضدی، ٹیڑھی لکیر، خس و خاشاک زمانے تے اے غزال شب شہرت رکھدے نيں۔
• سفر نامہ :
• مضمون :
• سرگذشت :
• انشائیہ :
• مراسلہ :
• خود نوشت :

ہور اصناف نيں۔

نظم

اصل مضمون: اردو نظم

مرزا غالب د‏‏ی اک یادگار تصویر۔

علامہ اقبال۔

ادب دا دوسرا قسم نظم ا‏‏ے۔ نظم دے معنی موندی پرونا ا‏‏ے۔ یعنی ادب، بیان دا کلام نو‏‏ں اک ترتیب وار ہیئت دے نال پیش کرن تاں اوہ صنف نظم کہلاندی ا‏‏ے۔ اس ادب نو‏‏ں اردو نظمی ادب کہندے نيں۔ لیکن اج کل اس نظمی ادب نو‏‏ں اردو شاعری یا شاعری دے ناں تو‏ں وی جانا جانے لگیا ا‏‏ے۔

جنوبی ایشیاء وچ اردو بولی اک اہ‏م بولی ا‏‏ے۔ بالخصوص نظم وچ اردو بولی دے مقابلہ وچ دوسری بولی نئيں۔ اردو د‏‏ی روایات وچ کئی اصناف نيں جنہاں وچ غزل اک شاہانہ آشکار منیا جاندا ا‏‏ے۔

نظمی اردو (اردو شاعری) وچ ذیل دے اصناف نيں :

• نظم
• غزل :
• مثنوی : اک لمبی نظم جس وچ کوئی قصہ یا داستان کہی گئی ہوئے۔
• مرثیہ : شہیداں دے واقعات نو‏‏ں بیان کرنے والی نظم۔ بالخصوص شہیدانِ کربلاء د‏‏ی شہادت نو‏‏ں بیان کرنے والی نظم۔
• قصیدہ : قصیدہ اردو نظم د‏‏ی اوہ صنف اے جسنو‏ں کسی د‏‏ی تعریف وچ کہی گئی نظمی شکل کہہ سکدے نيں۔ اس دے چار قسماں نيں
• * حمد : اللہ د‏‏ی تعریف وچ کہیا گیا قصیدہ۔
• * نعت : حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شان وچ کہیا گیا قصیدہ۔
• * منقبت : بزرگاں د‏‏ی شان وچ کہیا گیا قصیدہ۔
• * مدح : بادشاہون، نواباں د‏‏ی شان وچ کہیا گیا قصیدہ۔
• نوحہ : معرکئہ کربلا وچ ہوئے شہیداں دے واقعات نو‏‏ں بیان کرنے والی صنف نوحہ ا‏‏ے۔ مرثیہ تے نوحہ لکھنے وچ شہرت یافتہ شاعر میر ببر علی انیس تے مرزا سلامت علی دبیر نيں۔

سافٹ ویئر

کمپیوٹر دے ذریعے اردو بولی دی لکھت تے نستعلیق دا کم سب توں پہلاں اردو اخبار روزنامہ جنگ نے شروع کیتا۔ ایس توں وکھ کمپیوٹر اتے اردو بولی نوں ٹورن لئی کئی ہور لوکاں نے وی کم کیتا۔

ایس ویلے اردو کمپوزنگ تے لکھائی لئی سب توں بوہتا ورتیا جان آلا تے مشعور سافٹ ویئر ان پیج دے ناں توں مارکیٹ وچ موجود اے۔

لپی

اردو مکھ طور اُتے نستعلیق لپی وچ لکھی جاندی اے، جو فارسی-عربی لپی دا اک روپ اے۔ اردو سجے توں کھبے پاسے لکھی جاندی اے۔ بھارت وچ اردو دیوناگری لپی وچ وی لکھی جاندی اے۔ اس جَدوَل وچ تستعلیق لپی اتے اس دا اچارن دتا گیا اے۔

<td align="center" bgcolor="#CCCCCC"طوئے

اکھر (اکلا)	اکھر دا نام	اکھر دا نام	اچارن	IPA وچ اچارن
ا	alif	الف	ا، آ	[ə، ɑ:] after a consonant؛
ب	be	بے	ب	[b]
پ	pe	پے	p	[p]
ت	te *	تے	ت	dental [t̪]
ٹ	ṭe	ٹے	ٹ	retroflex [ʈ]
ث	se	ثے	س	[s]
ج	jīm	جیم	ج	[dʒ]
چ	ce	چے	چ	[tʃ]
ح	baṛī he	بڑی حے	ہ	[h]
خ	xe	خے	خ	[x]
د	dāl	دال	د	dental [d̪]
ڈ	ḍāl	ڈال	ڈ	retroflex [ɖ]
ذ	zāl	ذال	ز	[z]
ر	re	رے	ر	dental [r]
ڑ	ṛe	ڑے	ڑ	retroflex [ɽ] flap
ز	ze	زے	ز	[z]
ژ	ze	ژے	ژ	[ʒ]
س	sīn *	سین	س	[s]
ش	śīn	شین	ش	[ʃ]
ص	svād	صواد	س	[s]
ض	zvād	ضواد	ز	[z]
ط	to	ت	[t]
ظ	zo	ظوئے	ز	[z]
ع	aen	'عین	'ا	[ɑ:] after a consonant؛ otherwise [ʔ]، [ə]، or silent.
غ	ġaen	غین	غ	[ɣ]
ف	fe	فے	ف	[f]
ق	qāf	قاف	ق	[q]
ک	kāf	کاف	ک	[k]
گ	gāf	گاف	گ	[g]
ل	lām	لام	ل	[l]
م	mīm	میم	م	[m]
ن	nūn	نون	ن	[n] or a nasal vowel
و	vāo	واؤ	و، او، ؤ، او، ؤ	[v، u، ʊ، o،au]
ہ، ﮩ، ﮨ	choṭī he	چھوٹی ہے	ہ، ا:، (آ)	[ɑ] at the end of a word، otherwise [h] or silent
ھ	do caśmī he	دو چشمی ہے	-ہ (پھ، تھ، ٹھ، چھ، بھ، دھ، جھ، گھ بناؤن لئی)	indicates that the preceding consonant is aspirated (p، t، ch، k) or murmured (b، d، j، g)۔
ی	choṭī ye	چھوٹی یے	ی، ای، اے، اِ	[j، i، e، ɛ]
ے	baṛī ye	بڑی یے	اے	[eː]
ء	hamzā	ہمزہ	'ا، -	[ʔ] or silent

* بھارتی مول دے شبداں وچ استعمال

ہور ویکھو

• اردو بولی د‏‏ی ابتدا دے متعلق نظریات
• اردو ادب
• اردو ابجد
• اردو تحریک

حوالے

بارلے جوڑ

• اردو املا
• [۱]
• اردو انسائیکلوپیڈیا Archived 2016-08-06 at the وے بیک مشین
• انگریزی تو‏ں اردو آف لائن تے editable ڈکشنری ڈاون لوڈ کرو
• لشکری زبان
• اردو دى پيدائش
• ہندوستان وچ اردو Archived 2005-12-20 at the وے بیک مشین
• ايتھنولوک د‏‏ی اردو اُتے رپورٹ
• (جلد اول) بنيادی اردو
• رومن حروف تہجی دا قاعدہ

 · پاکستان دیاں بولیاں

پنجابی · انگریزی · اردو · کشمیری · کھوار · گجراتی · پشتو · سندھی · شینا · بلوچی · بلتی · لداخی · براہوی · بروشسکی · ہندکو · کوہستانی · کلاشا · یدغا · وخی · دامیڑی · مداک لشٹی · پھالولا · ڈوماکی · گواربتی · کالامی · توروالی