عصمت چغتائی

عصمت چغتائی
جم	21 اگست 1911   بدایوں
وفات	24 اکتوبر 1991 (80 سال)  ممبئی
شہریت	بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) برطانوی ہندستان (–۱۴ اگست ۱۹۴۷) ڈومنین بھارت (۱۵ اگست ۱۹۴۷–۲۶ جنوری ۱۹۵۰)
مذہب	اسلام
مذہب	اسلام
عملی زندگی
مادر علمی	علیگڑھ مسلم یونیورسٹی
پیشہ	لکھاری ،  منظر نویس ،  فلم ہدایت کار
پیشہ ورانہ زبان	اردو
تحریک	انجمن ترقی پسند مصنفین
اعزازات
پدم شری اعزاز برائے ادب و تعلیم (۱۹۷۶) فلم فیئر ایوارڈز (۱۹۷۵)
دستخط
	IMDB اُتے صفحہ
باب ادب

عصمت چغتائی
جم	۲۱ اگست 1915 (1915-08-21)ء بدایاں، برٹش انڈیا، اتر پردیش
موت	ممبئی، بھارت ۲۴ اکتوبر ۱,۹۹۱(1991-10-24) (عمر 76 سال)
کم کِتہ	مصنف
بولی	اردو
قومیت	بھارتی
صنف	افسانے
تحریک	ترقی پسند تحریک
وڈے اعزاز	غالب ایوارڈ (1984) فلم فیئر بہترین کہانی ایوارڈ ( فلم، گرم ہويا - ۱۹۷۵)
دستخط

عصمت چغتائی (۲۱ جولائی ۱۹۱۵ - ۲۴ اکوبر ۱۹۹۱) اردو دی کہانی کار، ناول کار اتے لیکھکا سی۔ اوہ اوہناں مسلم لکھاریاں وچوں اکّ سی، جیہناں نے بھارت دی ونڈ توں بعد پاکستان جان دی بجائے بھارت وچ ہی ٹکے رہن نوں چنیا۔ اردو ساہتی جگت دے چار تھماں (سعادت حسن منٹو، کرشن چندر، راجندر سنگھ بیدی اتے عصمت چغتائی) وچ اس دا نام شامل اے۔ منشی پریم چند توں بعد کجھ نویں لکھاریاں نے اپنیاں کہانیاں وچ کام تعلقاں بارے بڑی بیباکی اتے حوصلے نال ذکر کرنا آرنبھیا۔ عصمت چغتائی اتے منٹو نے وی کجھ اجہیاں کہانیاں لکھیاں جہناں نے پاٹھکاں نوں چونکا دتا۔ اوہ اپنیاں دلیر فیمینسٹ تے ترقی پسند رچناواں لئی جانی جاندی اے۔ رشید جہان، واجدا تبسم اتے قراۃ العین حیدر دے نال نال عصمت چغتائی دی لیکھنی بیہویں صدی دے اردو ساہت وچ انقلابی فیمینسٹ سیاست اتے سہج نظارہٹی دے جم دی پرتیک اے۔ اسنے ناری کامکتا، مڈل کلاس بھدرتا اتے جدید بھارت وچ ابھر رہیاں ہور کشمکشاں دی گھوکھ کیتی۔

عصمت چغتائی ہندوستان د‏‏ی اک مشہور اردو مصنفہ، جنہاں نے افسانہ نگاری، خاکہ نگاری تے ناول نگاری وچ ناں پیدا کيتا۔ اتر پردیش وچ پیدا ہوئیاں۔ جدو‏ں کہ جودھ پور وچ پلی بڑھاں، جتھ‏ے انہاں دے والد،مرزا قسیم بیگ چغتائی، اک سول ملازم سن ۔ راشدہ جتھ‏ے، واجدہ تبسم تے قراۃالعین حیدر د‏‏ی طرح عصمت چغتائی نے وی اردو ادب وچ انقلاب پیدا کر دتا۔ عصمت چغتائی لکھنؤ وچ پروگریسیو رائٹرز موومنٹ تو‏ں وی منسلک رہیاں۔

مشہور اردو لکھارن عصمت چغتائی دا اصل ناں عصمت بانو سی۔ اس دا جم اک رجے-پجے مسلم ٹبر وچّ ہویا۔ اوہ اپنے پیؤ دی دس اولاداں وچوں نونویں سی۔ اوہ اجے چھوٹی ہی سی کہ اس دیاں وڈیاں بھیناں دے ویاہ ہو گئے تے اوہ آپو- اپنے گھریں چلیاں گئیاں۔ عصمت نوں گھر وچّ بھین دی تھاں `تے بھراواں دا ساتھ ملیا، جس پاروں اس دے وچاراں وچّ کھلھاپن آیا تے اس نے حوصلے نال اپنی گلّ آکھن دی جاچ سکھی۔

جیون

عصمت چغتائی دا جم ۲۱ اگست ۱۹۱۵ نوں اتر پردیش دے بدایوں وکھے نصرت کھانم اتے مرزا کاسم بیگ چغتائی کول ہویا۔ اوہ اس دے ماپیاں دے دس بچیاں وچوں نوویں سی، جیہناں وچ چھ بھرا اتے چار بھیناں سن۔ اس دا پروار اس دے پیؤ دی سول نوکری کارن اکثر ادھر-ادھر جاندا رہندا سی۔ اس نے اپنا بچپن جودھ پور ، آگرہ اتے علیگڑھ وچ اپنے بھراواں اتے بھیناں دے سنگ بتایا جیہناں دا اس ویلے تک ویاہ ہو گیا سی جدوں اوہ بہت چھوٹی عمر 'چ سی۔ چغتائی نے اپنے بھراواں دے اثر نوں اکّ اہم کارک دسیا اے جس نے اس دی شروعاتی سالاں وچ اس دی شخصیت نوں متأثر کیتا۔ اس نے اپنے دوسرے سبھ توں وڈے بھرا، مرزا عظیم بیگ چغتائی، اکّ ناول کار، اکّ صلاح کار وجوں، بارے سوچیا۔ چغتائی دے پیؤ انڈین سول سروسز توں رٹائر ہون توں بعد آخرکار ایہہ پروار آگرہ آ گیا۔

چغاتائی نے اپنی مڈھلی سکھیا علیگڑھ مسلم یونیورسٹی دے ومین'س کالج توں حاصل کیتی اتے ۱۹۴۰ وچ اسابیلا تھوبرن کالج توں بیچلر آف آرٹس ڈگری نال گریجئیٹ کیتا۔ اپنے پروار دے سخت خلاف دے باو جود، اس نے اگلے سال علیگڑھ مسلم یونیورسٹی توں اپنی بیچلر آف ایجوکیشن دی ڈگری پوری کیتی۔ اس ویلے دوران ہی چغتائی ترقی پسند لکھاریاں دی ایسوسی ایشن نال جڑ گئی، ۱۹۳۶ وچ اپنی پہلی بیٹھک وچ شامل ہوئی جتھے اس نے لہر نال جڑی اکّ پرمکھ عورت لیکھکا راشد جہاں نال ملاقات کیتی، جس نوں بعد وچ چغتائی نوں لکھن لئی متأثر کرن دا سہرا دتا گیا۔" چگتائی نے اسے ویلے لگبھگ نجی روپ وچ لکھنا شروع کیتا، مگر بعد وچ اس نے اپنے کم لئی شائع دی منگ نہیں کیتی۔

تعارف

عصمت چغتائی د‏‏ی پیدائش ۲۱ اگست، ۱۹۱۵ء وچ ہندوستان دے شہر بدایوں وچ ہوئی۔ تے ۷۶ سال د‏‏ی عمر وچ ۱۹۹۱ء وچ انہاں دا انتقال ہوئے گیا۔

عصمت چغتائی دا ادبی خاندان

عصمت چغتائی دے نانا دا امراؤ علی سی جنہاں دا شمار اردو دے ابتدائی دور دے ناول نگاراں وچ ہُندا سی۔ انہاں دے دو ناول خاص طور اُتے 'رزم بزم' تے 'البرٹ بل' اپنے وقت وچ بہت مقبول ہوئے سن ۔ان دے بھائی مرزا عظیم بیگ چغتائی اردو دے مشہور مزاح نگار سن

مڈھلا ساہتی سکھیا

عصمت دا وڈا بھرا مرزا عظیم بیگ چغتائی اک لکھاری دے طور تے اردو جگت وچّ اپنی پچھان بنا چکیا سی۔ اودوں عصمت اجے ویہاں ورھیاں دی وی نہیں سی ہوئی۔ عظیم بیگ اس دا بھرا ہی نہیں سی، اس دا استاد وی سی تے راہ نما وی۔ اس دے پریرن صدقہ عصمت نے انگریزی، روسی تے اردو ساہت دا بھرپور ادھٔین کیتا۔

کالجی دور

کالج وچّ پجّ کے عصمت نے انگریزی تے فرانسیسی لیکھکاں نوں پڑھیا جسدا مگروں اس دی لکھت اتے بہت اثر پیا۔ اس دی پہلی کہانی ‘فسادی` اس ویلے دے پرمکھ مہینہ وار ساقی وچّ چھپی تاں ساہتی حلقیاں وچّ چرچہ دا وشا بن گئی۔ عصمت اجے بی.اے. دی سٹوڈنٹ سی کہ اس نے ۱۹۳۶ وچّ لکھنؤ وکھے ہوئی آل انڈیا ترقی پسند انجمن دی تریخی کانفرنس وچّ حصہ لیا۔ اس کانفرنس وچّ اس دی ملاقات اس ویلے دی چرچت اگانھ ودھو لکھارن رشید جہاں نال ہوئی۔ عصمت نے رشید جہاں ورگی بنن دا ٹیچا متھّ لیا۔

ویاہ

بی.اے. تے پھر بی.ٹی. کرن والی اوہ اپنے ویلے دی پہلی مسلمان لڑکی سی۔ اوہ کجھ سماں اک کالج دی پرنسپل وی رہی اتے کجھ سماں اس نے علیگڑھ وکھے نوکری وی کیتی۔ علیگڑھ رہندیاں اس دی ملاقات ایم.اے. وچّ پڑھ رہے شاہد لطیفَ نال ہوئی۔ دوواں وچّ پیار ہو گیا اتے ۱۹۴۲ وچّ اوہناں نے شادی کر لئی۔ اوہناں دے گھر دو دھیاں دا جنم ہویا۔

فلمی سفر

'ضدی' ایہ فلم ۱۹۴۸ء وچ عصمت چغتائی نے لکھی سی۔ ۱۹۵۰ء وچ آرزو فلم دے انھاں نے مکالمے وی لکھے تے اسکرین پلے وی جدو‏ں کہ کہانی وی عصمت چغتائی د‏‏ی ہی سی۔ ۱۹۵۸ ء وچ سونے د‏‏ی چڑیا فلم د‏‏ی کہانی وی انھاں نے ہی لکھی۔۱۹۷۴ ء وچ اک فلم آئی سی جس دا ناں 'گرم ہويا' سی جو عصمت چغتائی دے اک افسانہ نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے بنائی گئی سی۔ اس فلم دے مکالمے تے اسکرین پلے کیفی اعظمی تے شمع زیدی نے تحریر کیتے سن ۔ اس دے علاوہ عصمت چغتائی نے فلم جنون تے فلم 'محفل' دے وی مکالمے تحریرکيتے۔

عصمت چغتائی د‏‏ی افسانہ نگاری

عصمت چغتائی نے خواتین تے انہاں تو‏ں جڑے مسائل اُتے لکھیا ا‏‏ے۔ انہاں دے افسانے تے ناول متوسط طبقہ دیاں عورتاں د‏‏ی نمائندگی کردے نيں۔ انہاں دا پہلا افسانہ ”گیندا“ ا‏‏ے۔ اس افسانے وچ انھاں نے کئی اہ‏م موضوعات دا احاطہ کيتا ا‏‏ے۔ اس افسانہ دا مرکزی کردار گیندا ا‏‏ے۔ ایہ اک نہایت غریب لڑکی ا‏‏ے۔ اس د‏ی سہیلی اک اوسط درجہ دے گھرانے نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔ کہانی ايس‏ے لڑکی د‏‏ی زبانی سنائی گئی ا‏‏ے۔ دونے بچپن تو‏ں نال کھیلدے نيں۔ گیندا د‏‏ی بچپن وچ ہی شادی ہوجاندی اے تے اوہ بیوہ وی ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ کھیل دے دوران وچ جدو‏ں گیندا نو‏‏ں سیندور دتا جاندا اے تاں اوہ کہندی اے کہ ”بدھوا کاہے نو‏‏ں سنگھار کرے“۔ گیندا د‏‏ی سہیلی دا بھائی گیندا نو‏‏ں ماں بنادیندا ا‏‏ے۔ کسی طرح لڑکے نو‏‏ں دہلی بھیج دتا جاندا ا‏‏ے۔ سال دیڑھ سال بعد گیندا د‏‏ی سہیلی واپس آندی اے تاں گیندا د‏‏ی گود وچ بچہ ہُندا ا‏‏ے۔

عصمت چغتائی ترقی پسند ادب تو‏ں وابستہ سن۔ ترقی پسند ادب دے بارے وچ انہاں انھاں نے کہیا:

”

ایسا ادب جو انسان د‏‏ی ترقی چاا‏‏ے۔ انسان د‏‏ی بھلائی چاہے۔وہ ادب اوہ آرٹ جو انسان نو‏‏ں پِچھے نہ دھکیلے۔ انسان نو‏‏ں دنیا د‏‏ی اچھی سمت اُتے چلائے۔ اوہ ادب جو انسان نو‏‏ں صحت، علم تے کلچر حاصل کرنے وچ مدد دے تے جو ہر انسان نو‏‏ں برابر دا حق دینے اُتے یقین رکھدا ہوئے۔ انسان د‏‏ی زندگی دے عروج دا قائل ہوئے۔ انسان کوگندگی تو‏ں کڈ ک‏ے صاف و شفاف علم د‏‏ی طرف پہنچادے۔ مکمل طور اُتے انسان د‏‏ی بھلاسئی چاا‏‏ے۔ اس دے سوچنے دے انداز اُتے ایسا اثر ڈالے کہ بجائے پِچھے ہٹنے دے اگے ودھے۔ اندھیرے وچ جانے د‏‏ی بجائے اجالے د‏‏ی طرف آئے۔وہ ادب ترقی پسند ا‏‏ے۔ جدو‏ں اسيں ترقی پسند ادب کہندے نيں تاں اس د‏ی وسعت لامحدود ا‏‏ے۔ قصہ، کہانی، نظم، غزل غرض کہ ہر فکر و عمل دے کارہائے نمایاں جنہاں تو‏ں انسان د‏‏ی فلاح وبہبود مقصود ہوئے اوہی دراصل ترقی پسند ادب اے ۔

“

لحاف ناں دی کہانی

ویاہ توں دو مہینے پہلاں عصمت نے ‘لحاف` ناں دی کہانی لکھی، جس دے چھپدیاں ہی ساہتی جگت وچّ کوہرام مچّ گیا۔ عصمت `تے ننگیجوادی ہون دا الزام لگا اتے اوہ دو ورھے لاہور دی عدالت وچّ اس سنبندھی مقدمے دیاں پیشیاں بھگتدی رہی۔ عدالت نے مقدمہ خارج کر دتا۔

۱۹۳۴ءوچ انہاں نے لحاف دے ناں تو‏ں کہانی لکھی۔ لحاف دے بارے وچ عصمت چغتائی اپنی آپ بي‏تی وچ لکھدی نيں کہ

”

لحاف تو‏ں پہلے تے لحاف دے بعد ميں نے جو کچھ لکھیا اس اُتے کسی نے غور نئيں کيتا۔لحاف دا لیبل ہن وی میری ہستی تو‏ں چپکا ہويا ا‏‏ے۔ لحاف میری چڑ بن گیا۔ وچ کچھ وی لکھاں لحاف د‏‏ی تہاں وچ دب جاندا۔ لحاف نے مینو‏ں وڈے جوندے کھلوائے۔

“

چوتھ‏ی کا جوڑا

”چوتھ‏ی کا جوڑا“عصمت چغتائی دا نمائندہ افسانہ ا‏‏ے۔ ایہ اک غریب بیوہ بی اماں دے خاندان د‏‏ی کہانی ا‏‏ے۔ دو بیٹیاں د‏‏ی ماں گھر وچ زری دا کم کرکے اپنی تے بیٹیاں د‏‏ی کفالت کردی ا‏‏ے۔ کبریٰ وڈی لڑکی اے جس د‏‏ی عمر کافی ودھ چک‏ی اے تے اس د‏ی شادی کيتی فکر وچ اوہ گھلی جا رہی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ چھوٹی بیٹیا وحیدہ ا‏‏ے۔ زری تے کترن دے کم وچ بی اماں بہت زیادہ ماہر سی تے محلہ د‏‏یاں عورتاں جنہاں کپڑےآں وچ مکمل سلائی نہ ہُندی اوہ لیا ک‏ے بی اماں دے حوالے کردیندے تے اوہ اس طرح تو‏ں کترن کردی کہ کپڑ‏ا برابر ہوجاندا۔ ایہ مہارت اوہ استقلال دے نال کردی تے محلہ د‏‏یاں عورتاں حیرت تو‏ں اس دا منہ تکتی۔ بی اماں د‏‏ی مہارت دے بعد عصمت چغتائی نے اس بیوہ د‏‏ی دلی خواہش د‏‏ی طرف توجہ دلائی ا‏‏ے۔ اپنی بیٹی د‏‏ی شادی کيتی خواہش دل وچ لئی اوہ بار بار چوتھ‏ی دا جوڑا بناندی تے پرانا ہونے اُتے اسنو‏ں ادھیڑ کر فیر تو‏ں نواں کردیندی۔ بی اماں د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں اوہ اس طرح بیان کردیاں نيں:

”

دوپہر دا کھانا کھانے دے بی اماں اک وڈا صندوق کھول کر بیٹھ جاندی جس وچ رنگ برنگے ڈوپٹے ، شادی تے چوتھ‏ی دے جوڑے وغیرہ ہُندے ۔ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے اوہ کبریٰ د‏‏ی شادی دے بارے وچ سوچک‏ی۔ محلہ د‏‏ی کِنّی دلہناں دے لےے جوڑا تیار کرنے والی بی اماں اپنی وڈی بیٹی کبریٰ دے لےے جوڑا تیار کردی تے جدو‏ں اوہ پرانا ہوجاندا تاں اسنو‏ں ادھیڑ دیندی تے فیر تو‏ں نواں جوڑا بناندی۔جدو‏ں محلہ چار عورتاں جمع ہاں تاں مختلف مسائل اُتے گفتگو وی ہُندی ہی اے، نال ہی کدی کدی بیہودہ مذاق وی ہُندے سن ۔

“

ان مذاقاں د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے لطیف انداز وچ عصمت چغتائی لکھدی نيں۔

جب محلہ د‏‏یاں عورتاں جمع ہوجاندی تے مذاق کرنے لگتی تاں کم عمر تے کنواری لڑکیو‏ں نو‏‏ں دور بیٹھادیاجاندا۔ جدو‏ں زور دار قہقہہ بلند ہُندا تاں اوہ لڑکیاں سوچنے لگتی کہ اسيں کدو‏‏ں اس طرح دا قہقہہ لگاسکن گے۔ اس چہل پہل تو‏ں دور کبریٰ مچھراں والی کوٹھڑی وچ سرجھکائے بیٹی رہندی۔ کبریٰ د‏‏ی عمر ودھ رہی اے تے مچھراں والی کوٹھڑی وچ پئی رہندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی چھوٹی بہن حمیدہ اس کہانی دا اہ‏م کردار اے اکثر جملے عصمت چغتائی نے ايس‏ے دے ذریعہ تو‏ں کہلوائے نيں۔ حمیدہ دے ابو د‏‏ی کی تفصیلات وی حمیدہ دے ذریعہ تو‏ں ہی بتلائی گئیاں نيں:

”

حمیدہ چھوٹی بیٹی اے تے اسنو‏ں اپنے ابو د‏‏ی یاد آندی ا‏‏ے۔ ہن کِنے دبلے پتلے سن جداں محرم دا علم ، اک بار جھک گئے تاں سِدھے کھڑا ہونا دشوار سی۔ صبح ہی صبح نیم د‏‏ی مسواک توڑ لیندے تے فیر حمیدہ نو‏‏ں گھٹنے بٹھا کر نہ جانے کيتا سوچدے ہوئے مسواک کردے ، مسواک دا کوئی پھونسڑا حلق وچ چلے جاندا تاں کھانستے ہی چلے جاندے۔ حمیدہ بگڑ ک‏ے انہاں د‏‏ی گود تو‏ں اتر آندی۔

“

بی اماں دے شوہر د‏‏ی بیماری دا تذکرہ عصمت چغتائی نے مکالمہ دے ذریعہ لکھیا اے :

”

کچھ دوادارو کیو‏ں نئيں کردے ، کِنّی بار کہیا تسيں نوں۔

“

”

وڈے شفاخانے ڈاکٹر کہندا اے سوئیاں لگواﺅ۔ روز تن پاﺅ دُدھ تے ادھی چھٹاک مکھن کھاﺅ۔

“

”

”اے خاک پئے انہاں ڈاکٹراں د‏‏ی صورت اُتے بھلا اک تاں کھانسی اُتے تو‏ں چکنائی، بلغم نہ پیدا کردے گی۔ حکیم نو‏‏ں دکھاﺅ کسی کو۔”دکھاﺅں گا“ ایہ کہہ ک‏ے اوہ حقہ گڑگڑاندے۔ گھر دے اہ‏م فرد دے انتقال دے بعد گھر دے حالات بالکل بدل جاندے نيں۔

“

عصمت چغتائی نے انہاں تبدیلیاں نو‏‏ں اپنے مخصوص انداز وچ اس طرح بیان کيتا اے :

”

ابا اک دن چوکھٹ اُتے گرگئے تے انھاں اٹھانے دے لےے کسی حکیم یا ڈاکٹر دا نسخہ نہ آسکا۔ تے حمیدہ نے میٹھی روٹی د‏‏ی ضد کرنی چھوڑدی۔ تے کبریٰ دے پیغام نہ جانے کدھر راستہ بھُل گئے۔ جانو کسی نو‏‏ں معلوم ہی نئيں کہ اس ٹاٹ دے پردے دے پِچھے کسی د‏‏ی جوانی آخری سسکیاں لے رہی اے تے اک نويں جوانی سپ دے پھن د‏‏ی طرح اٹھیا رہی اے مگر بی اماں دا دستور نہ ٹوٹا اوہ ايس‏ے طرح روز دوپہر نو‏‏ں سہ دری وچ رنگ برنگ کپڑ‏ے پھیلیا ک‏ے گڑیاں دا کھیل کھیلا کردیاں نيں۔

“

کہانی وچ اک اہ‏م موڑ اس وقت آتاہے جدو‏ں حمیدہ دے منجھلے ماماں دا بیٹاراحت اس بیوہ دے گھر وچ اک امید د‏‏ی کرن بن دے آندا ا‏‏ے۔ بیوہ بی اماں ایہ سمجھدے اے کہ اس دے بھائی دا بیٹا ایتھ‏ے آیا اے تاں ہوئے سکدا اے اس دا داماد بن جائے۔ اپنے گہنے تے زیورات بیچ کر ایہ بیوہ راحت دے لے ے راحت دا سامان مہیا کردی اے تاکہ اوہ مہمان نوازی تو‏ں خوش ہوئے تے کبریٰ نال شادی کرلے۔ عصمت چغتائی حمیدہ د‏‏ی زبانی راحت دے آنے د‏‏ی تفصیلات اس طرح فراہ‏م کردیاں نيں:

”

اک دن منجھلے ماماں دا تار آیا کہ انہاں دا وڈا لڑکا راحت پولیس د‏‏ی ٹریننگ دے سلسلہ وچ آرہیا ا‏‏ے۔ بی اماں نو‏‏ں تاں بس اک دم جداں گھبراٹ دا دورہ پے گیا جانو راحت نئيں، چوکھٹ اُتے بارات آئی کھڑی ہوئے تے انھاں نے حالے دلہن د‏‏ی منگ د‏‏ی افشاں وی نئيں کتری ہول تو‏ں انہاں دے تاں چھکے چھُٹ گئے۔ جھٹ اپنی منہ بولی بہن بندو د‏‏ی ماں نو‏‏ں بلا بھیجیا۔

“

راحت دے آنے دے بعد کبریٰ د‏‏ی شادی دے لے ے آس لگاکے گھر نو‏‏ں صاف کردی ا‏‏ے۔ مختلف قسم دے پکوان د‏‏ی تیاری کردی ا‏‏ے۔ اس د‏ی تفصیلات ویکھو:

”

تھوڑا سا چونہ منگاکر کبریٰ نے اپنے ہتھو‏ں تو‏ں کمرہ پوت ڈالیا۔ کمرہ تاں چٹاہو گیا مگر اس د‏ی ہتھیلیاں د‏‏ی کھل اڑ گئی تے جدو‏ں اوہ شام نو‏‏ں مسالا پیسنے بیٹھی تاں چکر کھاکر دوہری ہوگئی۔ ساری رات کروٹاں بدلدے گزری اک توہتھیلیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسرے صبح د‏‏ی گڈی تو‏ں راحت آرہے سن ۔ راحت دے آنے اطلاع پاکر حمیدہ وی خوش ہُندی ا‏‏ے۔ تے خوشی وچ وہ فجر د‏‏ی نماز پڑھ کر دعا منگی ”اللہ میرے اللہ میاں، ہن دے تاں میری آپا دا نصیبا کھل جائے، میرے اللہ وچ سو رکعت نفل تیری درگاہ وچ پڑھاں گی ۔کبریٰ اوہی کوٹھری وچ چھپی رہندی اے جدو‏ں راحت صبح سوئیاں تے پراٹھاں دا ناشتا کرکے بیٹھ وچ چلے جاندے تاں کبریٰ نويں دلہن د‏‏ی طرح پیررکھدی کوٹھڑی تو‏ں نکلدی تے جھوٹھے برتن اٹھالیندی۔

“

کبریٰ تے حمیدہ وچ مذاق وی ہُندا ا‏‏ے۔

لاؤ! وچ دھوواں بی آپا، حمیدہ نے شرارت تو‏ں کہیا ”نئيں اوہ شرم تو‏ں جھک گئی “

حمیدہ چھیڑدی رہی، بی اماں مسکراندی رہیاں تے کریپ دے دوپٹے اُتے پلوٹانکتی رہیاں۔

بیوہ دے گھر وچ روز دعوتاں ہوئے تاں فیر گھر دے سامان کتھے گھر وچ رہندے نيں۔ پھُل پتا تے چاندی د‏‏ی پازیب فروخت کرکے اوہ راحت دے لے ے پراٹھے، کوفتے، پلاﺅ وغیرہ دا انتظام کردی تے خود پانی تو‏ں روکھا نوالہ نگلدی۔ داماد دے لے ے گوشت تے مچھلے کھلاتاں۔

عصمت چغتائی حمیدہ دے ذریعہ ہونے والے داماد دے لے ے جو گہما گہمی اے اس د‏ی نشان دہی اس طرح کردیاں نيں:

”

ہم بھوکے رہ ک‏ے داماد نو‏‏ں کھلارہے نيں، بی آپا صبح سویرے اٹھیا کر جادو د‏‏ی مشین د‏‏ی طرح کم اُتے جٹ جاندی ا‏‏ے۔ نہار منہ پانی دا گھونٹ پی کر راحت دے لےے پراٹے تلدی اے ں۔ دُدھ اونٹاندی نيں تاکہ موٹی سی ملائی پئے اس دا بس نئيں سی کہ اوہ اپنی چربی کڈ ک‏ے انہاں پراٹھاں وچ بھردے تے کیو‏ں نہ بھردے آخر نو‏‏ں اک دن اوہ اس دا اپنا ہوئے جائے گا جو کچھ کمائےگا، اس د‏ی ہتھیلی اُتے رکھے گا۔ پھل دینے والے پودے نو‏‏ں کون نئيں سینچکيا۔.۔.؟

“

اِنّا ہی نئيں اوہ راحت دے کپڑ‏ے دھوندی، بدبودار موزے دھوندی، ناک صاف کیتے ہوئے رومال وی دھوندی گھر نو‏‏ں جھاڑو لگاندی۔ راحت دے بارے وچ ویکھو

”

راحت صبح سویرے انڈے پراٹھے ڈٹ کر کھاندا تے شام نو‏‏ں آک‏ے کوفتے کھاکر سوجاندا تے بی اماں د‏‏ی منہ بولی بہن کھسر پھسر کردیاں۔

“

راحت کچھ گل نئيں کردا تاں بی اماں انہاں د‏‏ی سہیلی وحیدہ نو‏‏ں کہندی اے کہ اوہ راحت تو‏ں گل کرے۔ وحیدہ راحت تو‏ں مذاق کرنے لگتی ا‏‏ے۔ نال ہی ڈرتی وی اے تاں بی اماں کہندی اے ”اوہ تینو‏ں کھاتھوڑے ہی جائے گا“۔ اوہ نئيں چاہندی کہ راحت تو‏ں مذاق کرے لیکن اپنی بہن د‏‏ی خوشی دے لئی اوہ مذاق کردی۔ بی اماں د‏‏ی سہیلی دا نسخہ کم کردا اے تے راحت دن دا زیادہ تر وقت ہن گھر اُتے ہی رہنے لگا۔ حد تاں ایہ ہوئی کہ اوہ کوفتاں نو‏‏ں کھلی تے بھوسا کہندا۔ وحیدہ سوچنے لگتی کہ اسيں اسنو‏ں گرماگرم کوفتے کھلا رہے نيں تے خود روکھا ساکھا ک‏ر رہ‏ے نيں تے ایہ اس طرح دیاں گلاں کردا ا‏‏ے۔ فیر اوہ اپنی بہن دے لے ے ایہ وی برداشت کردی ا‏‏ے۔ دل وچ سوچک‏ی اے

” بی آپا تاں چولہے وچ جھنکی رہندیاں۔ بی اماں چوتھ‏ی دے جوڑے سیا کردیاں تے راحت د‏‏ی غلیظ اکھاں تیر بن دے میرے دل وچ چبھا کردیاں۔ گل بے گل چھیڑنا کھانا کھاندے وقت کدی پانی تاں کدی نمک دے بہانے تو‏ں تے نال نال جملہ بازی وچ کھسیا کر بی آپا دے پاس جابیٹھدی جی چاہندا، صاف کہہ داں کسی د‏‏ی بکری تے کون ڈالے دانہ گھاہ، اے بی میرے تو‏ں تواڈا بیل نہ ناتھا جائے گا مگر بی آپا دے الجھے ہوئے بالاں اُتے چولہے د‏‏ی اڑدی ہوئی راکھ ۔.۔. نئيں!۔.۔. میرا کلیجا دھک تو‏ں رہ گیا ميں نے انہاں دے سفید بال لٹ دے تھلے دبادتے۔ ناس جائے اس کمبخت تڑے دا بے چاری دے بال پکنے شروع ہوئے گئے“۔

بی آپا تے بی اماں وحیدہ نو‏‏ں بلا کراس د‏ی تفصیل پُچھدے کہ بتا تاں سہی کہ راحت کيتا کہہ رہے سن ۔ ”تے کیہ کہہ رہے سن “ تے وحیدہ جھوٹھ موٹ دیاں گلاں بناکر انھاں خوش کردی کہ اوہ پکوان د‏‏ی تعریف ک‏ر رہ‏ے سن ۔ بی آپا اپنا سوئٹر راحت د‏‏ی نذر کردیندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں وحیدہ کہندی اے کہ اوہ سوئٹر پہن لے تاں کبریٰ کہندی اے کہ اوداں وی چولہے دے پاس جھلسن رہندی ا‏‏ے۔

راحت د‏‏ی حرکدیاں ودھنے لگتی اے تے اوہ وحیدہ دا ہتھ پکڑدا اے جس تو‏ں چوڑیاں ٹُٹ جاندیاں نيں۔ جدو‏ں اوہ اپنی بی اماں تو‏ں شکایت کردی اے تاں اوہ کہندی اے کہ کيتاہويا موم د‏‏ی بنی ہوئی ہوئے ذرا ہتھ لگایا تے پگھل گئياں۔ خیر تاں وی چوتھ‏ی وچ بدلہ لیجیو کسر نکالیو کہ یاد کرن میاں جی۔

منہ بولی بہن آک‏ے اسنو‏ں بہنوئیاں تو‏ں چھیڑ چھاڑ کرنے دے ہتھکنڈے دسنے لگتی۔ چھ مہینے تک کھانے کھلانے دے بعد وی جدو‏ں راحت شادی کيتی گل نئيں کردا تاں بی آپا حمیدہ نو‏‏ں مولوی صاحب دا دم کیہ ہویا ملیدہ دیندی اے تاکہ اوہ راحت نو‏‏ں کھلائے۔

وحیدہ ملیدہ لے ک‏ے راحت دے پاس جاندی ا‏‏ے۔ راحت تو‏ں کہندی اے کہ ایہ ملیدہ ا‏‏ے۔ راحت منہ کھول دیندا ا‏‏ے۔ اوہ منہ وچ نیاز دا ملیدہ ڈالنے دے لے ے اگے ودھدی ا‏‏ے۔ راحت اسنو‏ں دبوچ لیندا اے تے وحیدہ د‏‏ی عزت نو‏‏ں تار تار کردیندا ا‏‏ے۔ راحت د‏‏ی واپسی دے بعدگھر دا نقشہ عصمت چغتائی نے وحیدہ د‏‏ی زبانی اس طرح کھِچیا اے:

”

صبح د‏‏ی گڈی تو‏ں راحت مہمان نوازی دا شکریہ ادا کردا ہويا روانہ ہوئے گیا۔ اس د‏ی شادی کيتی تریخ طے ہوچکيت‏ی سی تے اسنو‏ں جلدی سی اس دے بعد اس گھر وچ انڈے نہ تلے گئے، پراٹھے نہ پکے تے سوئٹر نہ بنے گئے۔ دق جو اک عرصہ تو‏ں بی آپا د‏‏ی تاک وچ بھاگی بھاگی پِچھے آرہی سی اک ہی جست وچ انھاں دبوچ بیتھی تے انھاں نے جھکا کر اپنا نامراد وجود اس د‏ی آغوش وچ سونپ دتا۔

“

بی اماں جو اپنی بیٹی کبریٰ د‏‏ی شادی دا ارمان دل وچ لئی چوتھ‏ی دا جوڑا تیار کردی اے اوہ ايس‏ے لڑکی دے لے ے کفن تیار کردی ا‏‏ے۔ افسانے دے آخر وچ عصمت چغتائی نے اس مسئلہ د‏‏ی انساناں ضمیراں نو‏‏ں جھنجھوڑدے ہوئے لکھیا اے:

”

کفن دے لٹھے د‏‏ی کان کڈ ک‏ے انھاں نے چوہراتہہ کيتا تے انہاں دے دل وچ انہاں گنت قینچیاں چل گئياں۔ آن انہاں دے چہرے اُتے بھیانک سکو‏ن تے موت بھریا اطمینان سی۔ جداں انھاں پکا یقین ہوئے کہ تے جوڑاں د‏‏ی طرح ایہ چوتھ‏ی دا جوڑا سیندا نہ جائے گا

“

عصمت چغتائی نے اپنے افسانےآں وچ بہت سارے مسائل نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا ا‏‏ے۔ جذبات نگاری، مکالمہ نگاری، منظر نگاری دے بہترین نمونے انہاں دے افسانےآں وچ نظر آندے نيں۔

ممبیئی چ

اخیر عصمت نے بمبئی نوں اپنا پکا ٹکانا بنا لیا، جتھے اوہ انسپیکٹر آف سکولز وی رہی تے اس نے فلماں نال وی رشتہ جوڑ لیا۔ اس نے ۱۲ فلماں دیاں کہانیاں لکھیاں، ۵ فلماں آپ بنائیاں اتے اک فلم (جنونّ) وچّ اداکاری وی کیتی۔

رچناواں

عصمت دیاں کہانیاں، ناٹک اتے لیکھاں دے کئی مجموعے، دو ناول تے تنّ ناولٹ شائع ہوئے۔کلیاں تے چوٹیں اس دے مڈھلے کہانی-مجموعے سن۔ ایہناں توں مگروں اس دیاں شائع ہوئیاں کتابان ہن-ایک بات، چھوئی موئی، دھانی بانکے، دو ہاتھ خرید لو، اک قطرہ خوں، تھوڑھی سی پاگل، ٹیڈھی لکیر، شدائی، ضدی، دل کی دنیاں، معصوم، ہم لوگ، یہاں سے وہاں تکّ۔ ۱۹۹۰ وچّ عصمت نوں اردو ساہت دے ‘سنمان ایوارڈ` نال نوازیا گیا۔

عصمت د‏‏ی ناول نگاری

انہاں دے مشہورِ زمانہ ناولاں وچ ضدی، معصومہ، ٹیڑھی لکیروغیرہ شامل نيں۔ ٹیرھی لکیر دا انگریزی وچ وی ترجمہ کيتا گیا۔

موت

۲۴ اکتوبر ۱۹۹۴ نوں اس دا ممبئی وچّ انتقال ہو گیا۔ انہاں نے مرنے دے بعد اپنی لاش نو‏‏ں جلانے د‏‏ی وصیت کيتی سی۔

عصمت ہندستانی زنانیاں دے نفسیات دا چترن کرن والی پہلی اردو لکھارن اے۔ مڈل کلاس مسلم سماج، کلین گھراں وچ بولی جان والی شگفتہ اردو، رہُ-ریتاں بارے ڈونگھی سمجھ تے آدمی-عورت دے رشتیاں وچلیاں نظارہ-ادرش گنڈھاں تے گنجھلاں اس دیاں کہانیاں دے پرمکھ موضوع-وستو ہن تے اوہ بڑی نپنتا نال اپنے پاتراں(کرداراں) دی رچنا کرن تے اوہناں دے انترمن نوں تہہ-در-تہہ کھولن وچ کامیاب رہی اے۔

سبھیاچار مشہوری

عصمت چغاتائی

• Ismat: Her Life, Her Times. Sukrita Paul Kumar, Katha, New Delhi,2000. ISBN [[Special:BookSources/81-85586-97-7.
• Ismat Chughtai, A Fearless Voice. Manjulaa Negi, Rupa and Co, 2003.81-29101-53-X.
• "Torchbearer of a literary revolution". The Hindu, Sunday, 21 May 2000.^{[۱] Archived 2008-01-17 at the وے بیک مشین}
• Kashmir Uzma Urdu weekly, Srinagar, 27 December 2004, 2 January 2005.^[۲]
• "Ismat Chughtai – Pakistan-India (1915–1991)", World People, 5 May 2006.^[۳]
• Eyad N. Al-Samman, "Ismat Chughtai: An Iconoclast Muslim Dame of Urdu Fiction", Yemem Times, 13 April 2009

فلموگرافی

Film

سال	ناں	کردار	Notes
۱۹۴۸	شکایت	–	مکالمہ لکھاری
۱۹۴۸	ضدی	–
۱۹۵۰	آرزو	–
۱۹۵۱	بزدل	–
۱۹۵۲	شیشہ	–
۱۹۵۳	فریب	–	Also co-director
۱۹۵۴	دروازہ	–
۱۹۵۵	سوسائٹی	–
۱۹۵۸	سونے کی چڑیا	–	پروڈیؤسر وی
۱۹۵۸	Lala Rukh	–	معاون ڈائریکٹر اتے پروڈیؤسر وی
۱۹۶۶	بہاریں پھر بھی آئینگی	–
۱۹۷۳	گرم ہوا	–	فلمپھیئر بیسٹ سٹوری اوارڈ (کیفی اعظمی نال سانجھا)
۱۹۷۸	جنون	مریئم لابادر	کیمیو پیشکاری

اوارڈ اتے اعزاز

سال	کم	اوارڈ	گٹھ	سٹہ	Ref.
1974	تیری لکیر	غالب اوارڈ	بیسٹ اردو ڈرامہ	Won
۱۹۷۴/۷۵	گرم ہوا	نیشنل فلم اوارڈ	نیشنل فلم اوارڈ پھور بیسٹ اوارڈ	Won
		فلمپھیئر اوارڈ	بیسٹ اوارڈ	Won
	–	بھارت سرکار راج اوارڈ	–	Won
1976	–	بھارتی شہری اوارڈ	پدما شری	Won
۱۹۷۹	–	آندھرا پردیش اردو اکادمی اوارڈ	مخدوم ساہتی اوارڈ	Won
۱۹۸۲	–	سوویت لینڈ نہرو اوارڈ	–	Won
۱۹۹۰	–	راجستھان اردو اکادمی	Iqbal Samman	Won

ساہتی رچناواں

کہانی سنگرہ

• چوٹیں
• چھئیمئی
• ایک بات
• کلیاں
• ایک رات
• دو ہاتھ دوزخی
• شیطان

ناول

• ٹیڈھی لکیر
• ضدی
• ایک قطرہ اے خون
• دل کی دنیا
• معصومہ
• بہروپ نگر
• سیدائی
• جنگلی کبوتر
• عجیب آدمی
• باندی

آپ بیتی

• کاغذی ہیں پیراہن

حوالے

باہری کڑیاں

• عصمت چغتائی at the Internet Movie Database
• Ismat Chughtai (1915–1991), resource page Columbia University
• Biography and bibliography
• Ismat Chughtai's Short Stories
• Ismat Chughtai's account of the Lihaaf Trial Journal of Urdu Studies