لکھنئو
لکھنئو लखनऊ | |
---|---|
اُتے توں گھڑی وار: وڈا امام باڑہ، چارباغ ریلوے اسٹیشن، رومی دروازہ، حضرت گنج، لا مارٹنیری اسکول، امبیڈکر میموریل پارک | |
عرفیت: نواباں دا شہر ، بھارت دا سنہرا شہر قسطنطینیۂ مشرق، شیرازِ ہند | |
ملک | بھارت |
ریاست | اتر پردیش |
ضلع | لکھنؤ |
حکومت | |
• قسم | میئر کونسل |
• مجلس | لکھنؤ شرکہ بلدیہ |
• میئر | سنیکتا بھاٹیہ (بی جے پی) |
• کمیشنر لکھنؤ ڈویژن | انیل گارگ |
• رکنِ پارلیمان | راجناتھ سنگھ (بی جے پی) |
رقبہ[۱] | |
• میٹرو | ۲,۵۲۸ مربع کلومیٹر (لکھت غلطی:اچانک < اوپریٹر مربع میل) |
بلندی | ۱۲۳ میٹر (۴۰۴ فٹ) |
آبادی (2015)[۲] | ۲,۹۰۱,۴۷۵ |
• درجہ | 11th |
• میٹرو[۳] | ۴,۵۸۸,۴۵۵ |
نام آبادی | لکھنوی، لکھنویٹ |
منطقۂ وقت | بھارتی معیاری وقت (UTC+5:30) |
ڈاک اشاریہ رمز | 2260xx / 2270xx |
ٹیلیفون کوڈ | +91-522 |
گڈی نمبر پلیٹ | UP 32 |
خام ملکی پیداوار | $22 بلین[۴] |
جنسی تناسب | 915 ♀/♂ |
ویب سائٹ | lucknow |
لکھنؤ (ہندی: लखनऊ) بھارت دی سب توں ودھ آبادی والی ریاست اتر پردیش دا راجگڑھ، تے اردو دا قدیم گہوارہ اے ہور اسنوں مشرقی رہتل و تمدن دی آماجگاہ وی کہیا جاندا اے۔ اس شہر وچ ضلع لکھنؤ تے لکھنؤ منڈل دا انتظامی صدر دفتر موجود اے۔ لکھنؤ شہر اپنی نزاکت، رہتل و تمدن، کثیر الثقافتی خوبیاں، دسہری آم دے باغاں تے چکن دی کڑھائی دے کم دے لئی معروف اے۔ سنہ 2006ء وچ ، اس دی آبادی 2،541،101 تے شرح خواندگی 68.63 فیصد سی۔ حکومت ہند دی 2001ء دی مردم شماری، سماجی اقتصادی اشاریہ، تے بنیادی سہولت اشاریہ دے مطابق ضلع لکھنؤ اقلیتاں دی گنجان آبادی والا ضلع اے۔ کانپور دے بعد ایہ شہر اتر پردیش دا سب توں وڈا شہری علاقہ اے۔ شہر دے درمیان وچ دریائے گمدی وگدا اے جو لکھنؤ دی سبھیاچار دا وی اک حصہ اے۔
لکھنؤ اس خطے وچ واقع اے جسنوں ماضی وچ اودھ کہیا جاندا سی۔ لکھنؤ ہمیشہ توں اک کثیر الثقافتی شہر رہیا اے۔ ایتھے دے حکمراناں تے نواباں نے انسانی آداب، خوبصورت باغات، شاعری، موسیقی، تے ہور فنون لطیفہ دی خوب پزیرائی کيتی۔ لکھنؤ نواباں دا شہر وی کہلاندا اے ہور اسنوں مشرق دا سنہری شہر تے شیراز ہند وی کہندے نيں۔ اجوکا لکھنؤ اک ترقی پزیر شہر اے جس وچ اقتصادی ترقی دکھائی دیندی اے تے ایہ بھارت دے تیزی توں ودھ رہے بالائی غیر میٹرو پندرہ شہراں وچوں اک اے۔[۵] لکھنؤ ہندی تے اردو ادب دے مراکز وچوں اک اے۔ ایتھے بوہتے لوک اردو بولدے نيں۔ ایتھے دا لکھنوی انداز گفتگو مشہور زمانہ اے۔ اس دے علاوہ ایتھے ہندی تے انگریزی زباناں وی بولی جاندیاں نيں۔
تریخ
سودھوقدیم دور وچ لکھنؤ مملکت کوسل دا حصہ سی۔ قدیم ہندو روایتاں دے مطابق ایہ یہ رام دی وراثت سی جسنوں انہاں نے اپنے بھائی لکشمن دے لئی وقف کر دتا سی۔ چنانچہ اسنوں لكشماوندی، لكشم پور یا لکھن پور دے ناں توں جانا گیا، جو بعد وچ بدل کے لکھنؤ ہو گیا۔[۶] ایدھروں ایودھیا 80 میݪ دی دوری اُتے واقع اے۔ اک ہور روایت دے مطابق اس شہر دا ناں "لكھن اهير" جو "لكھن قلعہ" دے اہم فنکار سن، دے ناں اُتے رکھیا گیا۔ پر دلت لوکاں دا مننا اے کہ "لکھن پاسی" جو علاقے دا دلت حکمران سی ایہ اس دے ناں توں منسوب اے، جسنوں "لکھن پور" کہیا جاندا سی جو گیارہويں صدی وچ بگڑ کے لکھنؤ ہو گیا۔[۷][۸] اک ہور مفروضہ دے تحت شہر دا ناں دولت دی ہندو دیوی لکشمی دے ناں اُتے اے جو اصل وچ "لکشمناوندی" توں "لکشمناوت" تے آخر کار لکھنؤ ہو گیا۔[۹]
جدید تریخ
سودھو1350ء دے بعد توں سلطنت دہلی، سلطنت جونپور، مغلیہ سلطنت تے نواب اودھ، برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی تے برطانوی راج دے تحت لکھنؤ اودھ دا حصہ رہیا اے۔ جنگ آزادی ہند 1857ء دے دوران وچ لکھنؤ وڈے مراکز وچوں اک سی۔ تحریک آزادی ہند وچ وی ایہ اک اہم شمالی ہندوستانی شہر دے طور اُتے ابھریا۔ 1719ء تک اودھ مغلیہ سلطنت دا اک صوبہ سی جس دا گورنر برہان الملک سعادت علی خان سی جس نے لکھنؤ دے نیڑے فیض آباد نوں اپنا مرکز بنایا۔[۱۱]
تقریباً چوراسی سال (1394ء توں 1478ء) اودھ سلطنت جونپور دا حصہ رہیا۔ 1555ء دے لگ بگ مغل شہنشاہ ہمایوں نے اسنوں مغلیہ سلطنت وچ شامل کيتا۔ شہنشاہ جہانگیر نے اسنوں اک پسندیدہ شاہی افسر شیخ عبد الرحیم نوں بطور ریاست عطا کيتا۔ اس دے بعد ایہ اس دی اولاد "شیخ زاداں" دے زیر رہیا۔[۱۲]
اودھ دے نواباں نے لکھنؤ نوں اپنا راجگڑھ بنایا۔ شہر شمالی ہندوستان دا ثقافتی راجگڑھ بنیا۔ اودوں دے نواب، عیاش تے شاہانہ طرز زندگی دے لئی مشہور ہوئے جو فن دے قدردان و سرپرست سن ۔ انہاں دے دور وچ موسیقی تے رقص نوں فروغ ملا، اس دے علاوہ انہاں نے متعدد یادگاراں وی تعمیر کیتیاں۔[۱۳] ان وچ وڈا امام باڑا، چھوٹا امام باڑا تے رومی دروازہ قابلِ ذکر نيں۔ نواباں دی خاص میراث وچ خطے دی ہندو مسلم سبھیاچار دے میݪ جول نوں گنگا جمنی رہتل دے ناں توں چيتا کيتا جاندا اے۔[۱۴]
مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد علاقے وچ کئی خود مختار ریاستاں قائم ہوئیاں۔ اودھ دے تیسرے نواب شجاع الدولہ دی نواب بنگال دی میر قاسم دی مدد کرنے اُتے انگریزاں توں ٹھن گئی۔ بکسر دی لڑائی وچ تقریباً شکست کھانے دے بعد بھاری تاوان دے علاوہ ریاست کچھ حصے وی انگریزاں دے حوالے کرنا پئے۔[۱۵]
لکھنؤ دے موجودہ شکل دی نیہہ اودھ دے چوتھے نواب آصف الدولہ نے 1775ء وچ رکھی۔ اس نے راجگڑھ فیض آباد توں لکھنؤ منتقل کيتا تے اسنوں ترقی دتی۔[۱۶] لیکن بعد دے نواب نااہل ثابت ہوئے۔ انہاں نواباں دی نااہلی دے نتیجے وچ اگے چل کے لارڈ ڈلہوزی نے اودھ نوں بغیر جنگ کيتے ہی حاصل کر کے سلطنت برطانیہ وچ ملیا لیا۔ 1850ء وچ اودھ دے آخری نواب واجد علی شاہ نے برطانوی تابعداری قبول کر لئی۔ اس معاہدے نے مؤثر طریقے توں ریاست اودھ نوں ایسٹ انڈیا کمپنی دا جاگیر بنا دتا، حالانکہ ایہ 1819ء تک مغلیہ سلطنت دا حصہ بنی رہی۔ 1801ء دا معاہدہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے لئی اک فائدہ مند انتظام ثابت ہويا کیونجے انہاں نوں اودھ دی حکومت تک رسائی حاصل ہوئی۔ خطہ دے وسیع خزانے، کم شرحاں اُتے قرضےآں دے لئی بار بار انہاں وچ کھدائی۔ اس دے علاوہ، اودھ دی مسلح افواج نوں چݪاݨ توں حاصل ہوݨ والی آمدنی نے انہاں نوں مفید منافع دتا جداں کہ ایہ علاقہ اک بفر ریاست دے طور اُتے کم کردا سی۔ نواب رسمی بادشاہ سن، شوخ و شوکت وچ مصروف رہندے سن ۔ پر انیہويں صدی دے وسط تک، انگریز اس انتظام توں بے چین ہو گئے سن تے انہاں نے اودھ اُتے براہ راست کنٹرول دا مطالبہ کيتا۔ [۱۷]
1856ء وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے پہلے اپنی فوجاں سرحد اُتے منتقل کاں، فیر مبینہ بد انتظامی دی وجہ توں ریاست دا الحاق کر ليا۔ اودھ نوں اک چیف کمشنر - سر ہنری منٹگمری لارنس دے تحت رکھیا گیا سی۔ اودوں دے نواب واجد علی شاہ نوں جیل وچ ڈال دتا گیا، فیر ایسٹ انڈیا کمپنی نے کلکتہ نوں جلاوطن کر دتا۔ [۱۸] جنگ آزادی ہند 1857ء دے بعد اس دے 14 سالہ بیٹے برجیس قدر، جنہاں دی والدہ بیگم حضرت محل سی، نوں حکمران بنایا گیا۔ بغاوت دی شکست دے بعد، بیگم حضرت محل تے ہور باغی رہنماواں نے نیپال وچ پناہ منگی۔ [۱۹]
لکھنؤ جنگ آزادی ہند 1857ء دے وڈے مراکز وچوں اک سی تے اس نے تحریک آزادی ہند وچ فعال طور اُتے حصہ لیا، جو شمالی ہندوستان دے اک اہم شہر دے طور اُتے ابھریا۔ جنگ آزادی دے دوران وچ (جسنوں ہندوستان دی آزادی دی پہلی جنگ تے ہندوستانی بغاوت وی کہیا جاندا اے )، ایسٹ انڈیا کمپنی دے فوجیاں دی اکثریت اودھ دے لوکاں تے شرافت دونے توں بھرتی کيتی گئی سی۔ باغیاں (برطانوی نقطہ نظر توں) نے ریاست اُتے قبضہ کر ليا، تے انگریزاں نوں اس علاقے اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ 18 ماہ لگے۔ اس عرصے دے دوران، لکھنؤ وچ ریزیڈینسی اُتے قائم گیریژن دا محاصرہ دے دوران وچ باغی افواج نے محاصرہ کے لیا سی۔ محاصرہ نوں سب توں پہلے سر ہینری ہیولاک تے سر جیمز آوٹرام دی کمان وچ فوجاں نے چھٹکارا دلایا، اس دے بعد سر کولن کیمبل دی قیادت وچ اک مضبوط فورس نے۔ اج ریزیڈنسی تے شہید اسمارک دے کھنڈر 1857ء دے واقعات وچ لکھنؤ دے کردار دی بصیرت پیش کردے نيں۔ [۲۰]
بغاوت ختم ہوݨ دے بعد، ریاست اودھ اک چیف کمشنر دے تحت برطانوی حکومت وچ واپس آ گئی۔ 1877ء وچ شمال مغربی صوبےآں دے لیفٹیننٹ گورنر تے اودھ دے چیف کمشنر دے دفاتر نوں ملایا گیا۔ فیر 1802ء وچ آگرہ تے اودھ دے متحدہ صوبے دے قیام دے نال چیف کمشنر دا خطاب ختم کر دتا گیا، حالانکہ اودھ نے اپنی سابقہ آزادی دے کچھ نشانات حالے تک برقرار رکھے ہوئے نيں۔ [۲۱]
تحریک خلافت نوں لکھنؤ وچ حمایت دا اک فعال اڈا حاصل سی، جس نے برطانوی حکومت دے خلاف متحدہ مخالفت پیدا کيتی۔ 1901ء وچ 1775ء توں اودھ دا راجگڑھ رہنے دے بعد، 264,049 دی آبادی دے نال لکھنؤ نوں آگرہ تے اودھ دے نو تشکیل شدہ متحدہ صوبےآں وچ ضم کر دتا گیا۔ [۲۲] 1920ء وچ صوبائی حکومت دی نشست الٰہ آباد توں لکھنؤ منتقل ہو گئی۔ 1947ء وچ تحریک آزادی ہند دے بعد، متحدہ صوبےآں نوں ریاست اتر پردیش وچ دوبارہ منظم کيتا گیا، تے لکھنؤ اس دا راجگڑھ رہیا۔ [۲۳]
لکھنؤ ہندوستان دی تریخ دے کچھ اہم لمحات دا گواہ اے۔ انڈین نیشنل کانگریس دے 1916ء دے اجلاس دے دوران وچ موہن داس گاندھی، جواہر لعل نہرو تے محمد علی جناح دی پہلی ملاقات اے، میثاق لکھنؤ اُتے دستخط کيتے گئے تے صرف ايسے سیشن دے دوران وچ اینی بیسنٹ دی کوششاں توں اعتدال پسند تے انتہا پسند اکٹھے ہوئے۔
کاکوری ڈکيتی جس وچ رام پرساد بسمل، اشفاق اللہ خان، راجندر لہری، روشن سنگھ تے ہور شامل سن، جس دے بعد کاکوری مقدمہ چلا جس نے ملک دا تصور وی لکھنؤ کر ليا۔ [۲۴] ثقافتی طور پر، لکھنؤ وچ وی طوائفاں دی روایت رہی اے، [۲۵] جس وچ مشہور سبھیاچار اسنوں افسانوی امراؤ جان ادا وچ کشید کردی اے۔
جغرافیہ
سودھودریائے گمدی لکھنؤ دی اہم جغرافیائی خصوصیات وچوں اے۔ لکھنؤ وچ سندھ و گنگ دا میدان واقع اے تے بوہت سارے پینڈو قصبےآں تے دیہاتاں توں گھرا ہويا اے جنہاں وچ ملیح آباد، کاکوری، موہن لال گنج، گوسین گنج، لکھنؤ، چینہٹ تے اتونجا شامل نيں۔ مشرق وچ ضلع بارہ بنکی تے ضلع بہرائچ، مغرب وچ اناؤ ضلع، جنوب وچ رائے بریلی ضلع جدوں کہ شمال وچ ضلع سیتاپور تے ہردوئی ضلع واقع نيں۔[۲۶]
آب و ہوا
سودھولکھنؤ دی آب و ہوا مرطوب ذیلی استوائی اے، فروری دے وسط نومبر تک خشک سردی، اواخر مارچ توں جون تک موسم خشک گرم ہُندا اے۔ برسات دا موسم جولائی توں ستمبر دے وسط تک ہُندا اے۔ سیاݪ وچ ودھ توں ودھ درجہ حرارت 25 ° س (77 ° ف) تے کم توں کم 7 ° س (45 ° ف) ہُندا اے۔[۲۷] دسمبر دے وسط توں جنوری دے آخر تک دھند کافی عام اے۔ کدی کدائيں، لکھنؤ وچ شملہ تے مسوری، اتراکھنڈ جداں تھانواں دے مقابلے وچ سردیاں دے موسم ودھ ہُندے نيں جو سلسلہ کوہ ہمالیہ وچ کافی بلندی اُتے واقع نيں۔ 2012-2013ء دے غیر معمولی سردی دے موسم وچ ، لکھنؤ وچ مسلسل دو دن درجہ حرارت نقطہ انجماد توں تھلے ریکارڈ کيتا گیا تے گھٹ توں گھٹ درجہ حرارت نقطہ انجماد دے آلا دُوآلا اک ہفتہ توں ودھ رہیا۔ گرمیاں بہت گرم ہُندیاں نيں تے درجہ حرارت 40 توں 45 ° C (104 توں 113 ° F) دی حد وچ ودھ جاندا اے، اوسط ودھ توں ودھ 30 سیلسیس وچ ہُندا اے۔
لکھنؤ (چودھری چرن سنگھ بین الاقوامی ہوائی اڈا) دا موسم | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
مہینا | جنوری | فروری | مارچ | اپریل | مئی | جون | جولائی | اگست | ستمبر | اکتوبر | نومبر | دسمبر | سال |
ودھ توں ودھ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) | 30.4 (86.7) |
34.2 (93.6) |
40.9 (105.6) |
45.0 (113) |
47.7 (117.9) |
44.2 (111.6) |
40.4 (104.7) |
40.1 (104.2) |
37.7 (99.9) |
38.0 (100.4) |
29.9 (85.8) |
۴۷.۷ (۱۱۷.۹) | |
اوسطاً ودھ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) | 22.5 (72.5) |
25.8 (78.4) |
32.0 (89.6) |
38.0 (100.4) |
38.4 (101.1) |
33.9 (93) |
33.2 (91.8) |
33.1 (91.6) |
32.8 (91) |
29.2 (84.6) |
24.6 (76.3) |
۳۲.۰ (۸۹.۶) | |
اوسطاً گھٹ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) | 7.5 (45.5) |
9.8 (49.6) |
14.5 (58.1) |
20.5 (68.9) |
26.7 (80.1) |
26.0 (78.8) |
25.6 (78.1) |
24.1 (75.4) |
19.1 (66.4) |
12.8 (55) |
8.4 (47.1) |
۱۸.۳ (۶۴.۹) | |
گھٹ توں گھٹ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) | -1.0 (30.2) |
0.0 (32) |
5.4 (41.7) |
10.9 (51.6) |
19.7 (67.5) |
21.5 (70.7) |
22.2 (72) |
17.2 (63) |
10.0 (50) |
3.9 (39) |
0.5 (32.9) |
−۱.۰ (۳۰.۲) | |
بارش م م (انچ) | 20.2 (0.795) |
16.0 (0.63) |
10.0 (0.394) |
5.0 (0.197) |
122.9 (4.839) |
269.9 (10.626) |
255.3 (10.051) |
211.5 (8.327) |
40.9 (1.61) |
7.4 (0.291) |
12.6 (0.496) |
۹۹۰.۱ (۳۸.۹۸) | |
اوسطاً روزانہ بارش | 1.5 | 1.5 | 1.0 | 0.6 | 5.4 | 12.0 | 11.6 | 8.6 | 1.7 | 0.5 | 0.8 | ۴۶.۸ | |
جتھوں لیا: India Meteorological Department (record high and low up to 2010)[۲۸][۲۹] |
انتظامیہ
سودھوعمومی انتظامیہ
سودھولکھنؤ ڈویژن جو چھ ضلعے اُتے مشتمل اے، تے اس دی سربراہی لکھنؤ دے ڈویژنل کمشنر کردے نيں، جو اعلیٰ سنیارٹی دے آئی اے ایس افسر نيں، کمشنر ڈویژن وچ مقامی حکومتی ادارےآں (بشمول میونسپل کارپوریشنز) دا سربراہ ہُندا اے، جو اپنے ڈویژن وچ بنیادی ڈھانچے دی ترقی دا انچارج اے، تے ڈویژن وچ امن و امان نوں برقرار رکھنے دا وی ذمہ دار اے۔ [۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴] لکھنؤ دا ضلع مجسٹریٹ نے ڈویژنل کمشنر نوں رپورٹ کردا۔ موجودہ کمشنر مکیش میشرم نيں۔ [۳۵][۳۶]
آبادیات
سودھوآبادی وچ وادھا | |||
---|---|---|---|
مردم شماری | لوک گنتی | %± | |
1871 | ۲۸۴,۸۰۰ | ||
1881 | ۲۶۱,۳۰۰ | -8.3% | |
1891 | ۲۷۳,۰۰۰ | 4.5% | |
1901 | ۲۶۴,۰۰۰ | -3.3% | |
1911 | ۲۵۹,۸۰۰ | -1.6% | |
1921 | ۲۴۰,۶۰۰ | -7.4% | |
1931 | ۲۷۴,۷۰۰ | 14.2% | |
1941 | ۳۸۷,۱۷۷ | 40.9% | |
1951 | ۴۹۶,۹۰۰ | 28.3% | |
1961 | ۵۹۵,۴۰۰ | 19.8% | |
1971 | ۸۱۴,۰۰۰ | 36.7% | |
1981 | ۱,۰۰۷,۶۰۴ | 23.8% | |
1991 | ۱,۶۶۹,۲۰۴ | 65.7% | |
2001 | ۲,۲۴۵,۵۰۹ | 34.5% | |
2011 | ۲,۹۰۲,۶۰۱ | 29.3% | |
source:[۳۷] |
لکھنؤ وچ شہری اسيں بستگی دی آبادی 1981ء اک ملین سی۔ 2001ء دی مردم شماری دے تخمینے دے مطابق ایہ 2.24 ملین تک ودھ گئی۔ انہاں وچ 60،000 افراد لکھنؤ چھاؤنی وچ جدوں کہ 2.18 ملین لکھنؤ شہر وچ آباد نيں۔[۴۰]
آوا جائی
سودھوسڑکاں
سودھوچار قومی شاہراہاں لکھنؤ دے حضرت گنج چوراہے توں شروع ہُندیاں نيں، جنہاں دی تفصیل تھلے لکھے اے:[۴۱]
- قومی شاہراہ 24 – دہلی کو
- قومی شاہراہ 30 – الٰہ آباد کو
- قومی شاہراہ 25 – شوپوری نوں براستہ جھانسی
- قومی شاہراہ 28 – برونی کو
شہر وچ عوامی آوا جائی دے لئی ٹیکسیاں، میٹرو بس، سائیکل رکشے تے آٹو رکشے دستیاب نيں۔
اندرون شہر بساں
سودھولکھنؤ شہر دی بس سروس اترپردیش اسٹیٹ روڈ ٹرانسپورٹ کارپوریشن دے زیر انتظام اے۔ اس وچ 9،500 دے مجموعی بیڑے توں 300 سی این جی بساں موجود نيں۔ شہر وچ تقریباً 35 روٹ نيں۔[۴۲] چار بس ڈپو گمدی نگر، چار باغ، اموسی، دوبگگا وچ موجود نيں۔[۴۳]
بین ریاستی بساں
سودھوبین ریاستی بسیاں دا اڈا بھیم راؤ رام جی امبیڈکر بین ریاستی بس ٹرمینل لکھنؤ توں ہور ریاستاں نوں بس خدمات فراہم کردا اے جو نیشنل ہائی وے 25 اُتے واقع اے۔ جدوں کہ قیصر باغ وچ وی اک چھوٹا بس اڈا موجود اے۔ اتر پردیش دے شہراں الٰہ آباد، وارانسی، جے پور، آگرہ، دہلی، گورکھپور دے لئی اترپردیش اسٹیٹ روڈ ٹرانسپورٹ کارپوریشن بس سروس فراہم کردا اے، جدوں کہ ہور ریاستاں دے لئی بین ریاستی بس سروس جے پور، نويں دہلی، گوالیار، بھرت پور، راجستھان، سنگرولی، فرید آباد، گرو گرام، دوسہ، اجمیر، دہرہ دون تے ہردوار دے لئی دستیاب اے۔[۴۴]
ریلوے
سودھولکھنؤ شہر دے کئی علاقےآں وچ متعدد ریلوے سٹیشن موجود نيں۔ جنہاں وچ اہم لکھنؤ جنکشن ریلوے اسٹیشن تے لکھنؤ جنکشن ریلوے اسٹیشن نيں۔ لکھنؤ شہر اک اہم جنکشن اے جو ملک تے ریاست دے شہراں نوں ملاندا اے مثلاً نويں دہلی، ممبئی، کولکاتا، چندی گڑھ، امرتسر، جموں، چینائی، حیدرآباد، دکن، بنگلور، احمد آباد، پونے، اندور، بھوپال، گوالیار، جبل پور، جے پور تے سیوان۔
شہر وچ کل چودہ ریلوے سٹیشن نيں جو براڈ گیج تے میٹر گیج توں ہور اسٹیشناں توں منسلک نيں۔[۴۵]
فضائی آوا جائی
سودھو تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: چودھری چرن سنگھ بین الاقوامی ہوائی اڈا
چودھری چرن سنگھ بین الاقوامی ہوائی اڈے دے ذریعے لکھنؤ نويں دہلی، پٹنہ، کولکاتا، ممبئی، بنگلور، احمد آباد، حیدرآباد، چینائی، گوہاٹی تے ملک دے ہور وڈے شہراں توں براہ راست منسکیکک اے۔
اس دے علاوہ ایدھروں بین الاقوامی پروازاں ابوظبی، دبئی، مسقط، شارجہ، سنگاپور، بینکاک، دمام تے جدہ جاندیاں نيں۔[۴۶]
میٹرو
سودھو تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: لکھنؤ میٹرو
لکھنؤ میٹرو اتر پردیش دے شہر لکھنؤ وچ تعمیر کيتا جانے والا کثیر نقل حمل (ماس ریپڈ ٹرانزٹ سسٹم) دا اک نظام اے۔ اس دی تعمیر دا آغاز27 ستمبر 2014ء نوں ہويا۔[۴۷]
سائکل سواری
سودھولکھنؤ اتر پردیش دا سب توں ودھ سائیکل دوستانہ شہراں وچوں اک اے۔ ایتھے سائیکل سواری دے لئی خاص راستے موجود نيں۔ ایمسٹرڈیم دی طرز اُتے اسنوں ودھ سائیکل دوستانہ بنانے دے لئی نويں سائیکل راہاں شہر وچ تعمیر دی جا رہیاں نيں، جتھے سائیکل کرائے اُتے لینے دی سہولیات وی موجود نيں۔[۴۸][۴۹] 2015ء وچ لکھنؤ وچ لکھنؤ سائکلتھون (The Lucknow Cyclothon) نامی اک قومی سطح سائیکلنگ ایونٹ دی میزبانی وی کيتی۔[۵۰]
فن تعمیر
سودھولکھنؤ دی عمارتاں وکھ وکھ طرز تعمیرکیتیاں نيں جنہاں وچ برطانوی تے مغلیہ دور دی تعمیرات بہت شاندار نيں۔ انہاں عمارتاں وچوں ادھی توں ودھ شہر دے پرانے حصے وچ واقع نيں۔ اترپردیش دا محکمہ سیاحت مقبول یادگاراں نوں سیاحاں دے لئی اک "ثقافتی ورثہ واک" دے طور اُتے منظم کردا اے۔[۵۱]
لکھنؤ دی اہم يادگار عمارتاں دی لسٹ تھلے لکھے اے۔
-
وڈا امام باڑا، قدیم لکھنؤ
-
کیتھیڈرل، حضرت گنج
-
حضرت گنج مارکیٹ
سبھیاچار
سودھولکھنؤ اپنی وراثت وچ ملی سبھیاچار نوں جدید طرز زندگی دے نال وڈی خوبصورتی دے نال ملائے ہوئے اے۔ بھارت دے اہم شہراں وچ گنے جانے والے لکھنؤ دی سبھیاچار وچ جذبات دی گرماہٹ دے نال اعلیٰ احساس تے محبت وی شامل اے۔ لکھنؤ دے معاشرے وچ نواباں دے وقت توں ہی پہلے آپ! والا انداز رچا بسا اے۔ وقت دے نال ہر طرف جدیدیت دا دور دورہ اے پر ہن وی شہر دی آبادی دا اک حصہ اپنی رہتل نوں سنبھالے ہوئے اے۔ رہتل ایتھے دو وڈے مذاہب دے لوکاں نوں اک سبھیاچار توں باندھے ہوئے اے۔ ایہ سبھیاچار ایتھے دے نواباں دے دور توں چلی آ رہی اے۔ لکھنوی پان ایتھے دی سبھیاچار دا انِکھّڑواں حصہ اے جس دے بغیر لکھنؤ نامکمل لگدا اے۔
بولی تے شاعری
سودھولکھنؤ وچ ہندی تے اردو دونے زباناں بولی جاندیاں نيں لیکن اردو نوں ایتھے صدیاں توں خاص اہمیت حاصل رہی اے۔ جدوں دہلی حالات اچھے نہ رہے تاں بوہت سارے شاعراں نے لکھنؤ دا رخ کيتا۔ تب توں اردو شاعری دے دو ٹھکانے ہو گئے، دہلی تے لکھنؤ۔ جدوں کہ دہلی صوفی شاعری تے لکھنؤ غزل، عیش و آرام تے عشقیہ شاعری دا مرکز بنیا۔ نواباں دے دورے وچ اردو دی خصوصی نشو و نما ہوئی تے ایہ بھارت دی رہتل والی بولی دے طور اُتے ابھری۔ ایتھے دے مشہور شاعراں وچ حیدرعلی آتش، عامر مینائی، مرزا محمد ہادی رسوا، مصحفی، انشا، صفی لکھنوی، مير تقی میر شامل نيں۔ لکھنؤ شیعہ سبھیاچار دے دنیا دے عظیم شہراں وچوں اک اے۔ میر انیس تے مرزا دبیر اردو مرثیہ گوئی دے لئی مشہور نيں۔
رقص تے موسیقی
سودھومشہور ہندوستانی رقص کتھک نے ایتھے ترقی پائی۔ اودھ دے آخری نواب واجد علی شاہ کتھک دے وڈے پرستارےآں وچوں سن ۔ لکھنؤ مشہور غزل گلوکاہ بیگم اختر دا وی شہر رہیا اے۔ اوہ غزل گائدی ميں معروف سی تے اسنوں نويں بلندیاں تک پہنچایا۔ لکھنؤ دی بھاتكھڈے موسیقی یونیورسٹی دا ناں ایتھے دے عظیم موسیقار پنڈت وشنو نارائن بھاتكھڈے دے ناں اُتے رکھیا ہويا اے۔ سری لنکا، نیپال، بوہت سارے ایشیائی ملکاں تے دنیا بھر توں طالبعلم ایتھے رقص تے موسیقی دی تعلیم حاصل کرنے آندے نيں۔ لکھنؤ نے کئی گلوکار دتے نيں جنہاں وچوں نوشاد علی، طلعت محمود، انوپ جلُٹیا تے بابا سہگل انتہائی اہم نيں۔ لکھنؤ شہر برطانوی پاپ گلوکار كلف رچرڈ دا جائے پیدائش وی اے۔
فلم
سودھولکھنؤ ہندی فلمی صنعت دا شروع توں ہی مرکز رہیا اے۔ ایہ کہنا مبالغہ نہ ہوئے گا کہ لکھنوی رابطے دے بغیر، بالی ووڈ کدی اس بلندی اُتے نئيں آ پاندا جتھے اوہ ہن موجود اے۔ اودھ توں بہت سکرپٹ مصنف تے نغمہ نگار نيں، جداں مجروح سلطان پوری، کیفی اعظمی، جاوید اختر، علی رضا، وجاہت مرزا (مدر انڈیا تے گنگا جمنا دے مصنف)، امرت لال ناگر، علی سردار جعفری تے دے پی سکسینہ جنھاں نے بھارتی فلم نوں بلندی اُتے پہنچایا۔ لکھنؤ اُتے بہت ساریاں مشہور فلماں بنی نيں جداں ششی کپور دی جنون، مظفر علی دی امرا ؤ جان تے گمن، ستیہ جِت رائے دی شطرنج دے کھلاڑی تے اسماعیل مرچنٹ دی شیکسپیئر والا دی وی جزوی شوٹنگ ایتھے ہوئی سی۔
بہو بیگم، محبوب دی مہندی، میرے حضور، چودھويں دا چاند، پاکیزہ، وچ میری بیوی تے وہ، سحر، انور تے بہت ساریاں ہندی فلماں یا تاں لکھنؤ وچ بنی نيں یا انہاں دا پس منظر لکھنؤ دا اے۔ غدر فلم وچ وی پاکستان دے مناظر لکھنؤ وچ فلمائے گئے نيں۔ اس وچ لال پل، لکھنؤ تے لا مارٹينير کالج دے مناظر نيں۔
روايتی ملبوسات
سودھولکھنؤ اس گھاگراں لئی مشہور اے۔ ایہ سواݨیاں دا اک روايتی لباس اے ابتدا اودھ دے نواباں دے دور نال ہوئی۔[۵۲]
چکن دی کڑھائی
سودھوچکن، ایتھے دی کڑھائی دا بہترین نمونہ اے تے لکھنوی زردوزی ایتھے دی چھوٹی صنعت اے جو کردے تے ساڑیاں جداں کپڑےآں اُتے اپنا فن دکھاندے نيں۔ اس صنعت دا بوہتے حصہ پرانے لکھنؤ دے چوک علاقے وچ پھیلا ہويا اے۔ ایتھے دے بازار چکن کڑھائی دی دکاناں توں بھرے ہوئے نيں۔ اس ماہر تے مشہور کاریگراں وچ استاد فیاض خاں تے حسن مرزا صاحب سن ۔
پکوان
سودھواودھ دے علاقے دی اپنی اک وکھ خاص پہچان نوابی پکوان نيں۔ اس وچ وکھ وکھ طرح دی بریانی، کباب، قورما، نہاری، كلچے، شیر مال، زردہ، رومالی روٹی تے وركی پراٹھا تے روٹیاں وغیرہ، کاکوری کباب، گلاوٹی کباب، پتیلی کباب، بوٹی کباب، گھٹوا کباب تے شامی کباب اہم نيں۔ شہر وچ بہت ساریاں جگہ ایہ پکوان ملیاں گے۔ ایہ تمام طرح دے تے تمام بجٹ دے ہوݨ گے۔ جتھے اک طرف 1805ء وچ قائم کردہ رام آسرے حلوائی دی مکھن گلوری مشہور اے، اوتھے اکبری گیٹ اُتے مݪݨ والے حاجی مراد علی دے ٹنڈے دے کباب وی کم مشہور نئيں نيں۔ اس دے علاوہ ہور نوابی پكواناں جداں دمپخت، لچھے دار پیاز تے سبز چٹنی دے نال سیخ کباب تے رومالی روٹی دا وی جواب نئيں اے۔ لکھنؤ دی چاٹ ہندوستان دی بہترین چاٹ وچوں اک اے تے کھانے دے آخر وچ مشہور عالم لکھنؤ دے پان جنہاں دا کوئی ثانی نئيں اے۔
لکھنؤ وچ روٹیاں دی کئی قسماں پائی جاندیاں نيں۔ ایسی ہی روٹیاں ایتھے دے اک پرانے بازار وچ اج وی ملدی نيں، بلکہ ایہ بازار روٹیاں دا بازار ہی اے۔ اکبری گیٹ توں نکھاس چوکی دے پِچھے تک ایہ بازار اے، جتھے شیر مال، نان، خمیری روٹی، رومالی روٹی، كلچہ ورگی کئی ہور طرح دی روٹیاں مل جاواں گی۔ پرانے لکھنؤ دے اس روٹی بازار وچ وکھ وکھ قسم دی روٹیاں دی تقریباً 15 دکاناں نيں جتھے صبح نو توں رات نو بجے تک گرم روٹی خریدی جا سکدی اے۔ بوہت سارے پرانے نامی ہوٹل وی اس گلی دے نیڑے نيں، جتھے آپ دی من پسند روٹی دے نال گوشت دے پکوان وی ملدے نيں۔
لکھنؤ دے پکوان
سودھوتہوار
سودھوعام ہندوستانی تہوار مثلاً کرسمس، دیوالی، درگا پوجا، عید الفطر، عید الاضحی، ہولی، رکشا بندھن، دسہرہ [۵۳] ایتھے جوش و خروش توں منائے جاندے نيں۔ ہور تہوار یا جلوساں وچوں کچھ ایہ نيں:
لکھنؤ مہوتسو
سودھولکھنؤ فیسٹیول ہر سال اتر پردیش
کے فن تے سبھیاچار نوں ظاہر کرنے تے سیاحت نوں فروغ دینے دے منظم کيتا جاندا اے۔[۵۴][۵۵]
لکھنؤ لٹریچر فیسٹیول
سودھو2013ء دے بعد ایہ ہر سال نومبر دے مہینے وچ منعقد کيتا جانے والا اک سالانہ ادبی میلا وچ اے۔[۵۶]
لکھنؤ اہل تشیع دا گڑھ اے تے بھارت وچ شیعہ سبھیاچار دے نمونے دے طور اُتے جانیا جاندا اے۔ مسلماناں اسلامی تقویم دے پہلے مہینے محرم تے عاشورا حسین ابن علی دی ياد وچ مناندے نيں۔[۵۷]
چپ تعزیہ
سودھواہل تشیع دے گیارہويں امام حسن بن علی عسکری دی وفات دے سوگ وچ 8 ربیع الاول نوں مذہبی جلوس دی صورت وچ منایا جاندا اے۔[۵۸]
وڈا منگل
سودھووڈا منگل یا ہنومان جینتی اک تہوار اے جو ہنومان دی پیدائش دی خوشی وچ مئی دے مہینے وچ پرانا مندر وچ منایا جاندا اے۔
معیار حیات
سودھولکھنؤ نوں ایل جی کارپوریشن تے آئی ایم آر بی انٹرنیشنل دے سروے دے مطابق چندی گڑھ دے بعد "بھارت دا دوسرا سب توں خوش شہر" قرار دتا گیا اے۔ اس نويں دہلی، بنگلور تے چینائی سمیت بھارت دے ہور میٹروپولیٹن علاقےآں دے مقابلے وچ لکھنؤ خوراک، ٹرانزٹ تے مجموعی طور اُتے شہری سکون وچ بہتر پایا گیا اے۔[۵۹][۶۰]
معیشت
سودھولکھنؤ شمالی بھارت دی اک اہم مارکیٹ تے کمرشل شہر ہی نئيں، بلکہ مصنوعات تے خدمات دا ابھردا ہويا مرکز وی بندا جا رہیا اے۔ اترپردیش ریاست دے راجگڑھ ہوݨ دی وجہ توں ایتھے سرکاری تے نجی سیکٹر انٹرپرائز بہت ودھ نيں۔ لکھنؤ شہری اسيں بستگی وچ وڈی صنعتاں وچ ایئروناٹکس، مشینی اوزار، کیمیکلز، فرنیچر تے چکن کڑھائی شامل نيں۔[۶۱]
لکھنؤ بھارت دے سب توں ودھ خام ملکی پیداوار والی شہراں وچوں اک اے۔[۶۲] لکھنؤ سافٹ ویئر تے آئی ٹی دا اک بڑھدا ہويا آئی ٹی مرکز اے تے شہر وچ آئی ٹی کمپنیاں موجود نيں۔ ٹاٹا کنسلٹنسی سروسز گمدی نگر وچ وڈیاں کمپنیاں وچوں اک اے۔[۶۳] بوہت سارے مقامی آزاد مصدر ٹیکنالوجی کمپنیاں وی موجود نيں۔[۶۴]
شہر وچ ٹیکسٹائل دی صنعت نوں فروغ دینے دے لئی بھارتی حکومت 200 کروڑ روپے (2000 ملین روپے) مختص کيتے نيں توں کہ شہر وچ اک ٹیکسٹائل دے کاروبار دا کلسٹر قائم کيتا جا سکے۔[۶۵]
حکومت تے سیاست
سودھوحکومت اترپردیش دی نشست دے طور پر، لکھنؤ اترپردیش اسمبلی، الہ آباد ہائی کورٹ تے متعدد سرکاری محکمےآں تے ایجنسیاں دا مقام اے۔[۶۶]
1 مئی 1963ء دے بعد توں لکھنؤ بھارتی فوج دی سینٹرل کمانڈ دا ہیڈکوارٹر اے۔ جدوں کہ اس توں پہلے ایہ مشرقی کمانڈ دا ہیڈکوارٹر سی۔[۶۷]
شہر توں لوک سبھا (بھارتی پارلیمان) دے نال نال اترپردیش ودھان سبھا (ریاستی اسمبلی) دے لئی وی ارکان توں منتخب ہُندے نيں۔ لکھنؤ وچ دو لوک سبھا حلقے لکھنؤ تے موہن لال گنج تے نو ودھان سبھا حلقے نيں۔ 2008ء وچ شہر وچ 110 وارڈ سن ۔
وزارت شہری ہوابازی، حکومت ہند دے تحت بھارت دے ریلوے سیفٹی کمیشن دا ہیڈ آفس لکھنؤ وچ واقع اے۔[۶۸]
تعلیم
سودھولکھنؤ کئی ممتاز تعلیمی تے تحقیقی ادارےآں دا گھر اے جنہاں وچ انڈین انسٹی ٹیوٹ آف مینجمنٹ لکھنؤ (آئی آئی ایم-ایل)، انڈین انسٹی ٹیوٹ آف انفارمیشن ٹیکنالوجی، لکھنؤ (آئی آئی آئی ٹی-ایل)، سنٹرل ڈرگ ریسرچ انسٹی ٹیوٹ (سی ڈی آر آئی)، انڈین انسٹی ٹیوٹ آف ٹاکسیولوجی ریسرچ، نیشنل بوٹینیکل ریسرچ انسٹی ٹیوٹ (این بی آر آئی)، انسٹی ٹیوٹ آف انجینئری اینڈ ٹیکنالوجی (آئی ای ٹی)، ڈاکٹر رام منوہر لوہیا نیشنل لا یونیورسٹی (آر ایم ایل این ایل یو)، انسٹی ٹیوٹ آف ہوٹل مینجمنٹ، لکھنؤ (آئی ایچ ایم)، سنجے گاندھی پوسٹ گریجویٹ انسٹی ٹیوٹ آف میڈیکل سائنسز (ایس جی پی جی آئی)، ڈاکٹر رام منوہر لوہیا انسٹی ٹیوٹ آف میڈیکل سائنسز تے کنگ جارج میڈیکل یونیورسٹی (کے جی ایم یو) شامل نيں۔ [۶۹] لکھنؤ یونیورسٹی توں منسلک نیشنل پی جی کالج (این پی جی سی) نوں 2014ء وچ قومی مجلس برائے تشخیص و اعتماد نے ملک وچ رسمی تعلیم فراہم کرنے والے دوسرے بہترین کالج دے طور اُتے درجہ دتا سی۔ [۷۰]
شہر دے تعلیمی ادارےآں وچ ست یونیورسٹیاں شامل نيں جنہاں وچ لکھنؤ یونیورسٹی، اک بابا صاحب بھیم راؤ امبیڈکر یونیورسٹی، اک ٹیکنیکل یونیورسٹی (اتر پردیش ٹیکنیکل یونیورسٹی)، اک لا یونیورسٹی (آر ایم ایل این ایل یو)، اک اسلامی یونیورسٹی (ڈی یو این یو) تے بوہت سارے پولی ٹیکنک، انجینئری انسٹی ٹیوٹ تے صنعتی تربيتی ادارے نيں۔ [۷۱] ریاست دی ہور تحقیقی تنظیماں وچ سنٹرل انسٹی ٹیوٹ آف میڈیسنل اینڈ آرومیٹک پلانٹس، سینٹرل فوڈ ٹیکنولوجیکل ریسرچ انسٹی ٹیوٹ، تے سنٹرل گلاس اینڈ سیرامک ریسرچ انسٹی ٹیوٹ شامل نيں۔ [۷۲][۷۳]
اتر پردیش دے کچھ وڈے اسکول لکھنؤ وچ واقع نيں جنہاں وچ دہلی پبلک اسکول سوسائٹی دیاں شاخاں ایلڈیکو، اندرا نگر وچ نيں۔ لکھنؤ انٹرنیشنل پبلک اسکول، سٹی مونٹیسوری اسکول، کولون تالقدارس کالج، سینٹینئل ہائر سیکنڈری اسکول، سینٹ فرانسس کالج، لوریٹو کانونٹ لکھنؤ، سینٹ میری کانونٹ انٹر کالج، کیندریہ ودیالیہ، لکھنؤ پبلک اسکول لکھنؤ، سٹیلا مارس انٹر کالج، سیٹھ ایم آر جے پوریا اسکول، کیتھیڈرل اسکول، میری گارڈنرز کانوینٹ اسکول، ماڈرن اسکول، ایمیٹی انٹرنیشنل اسکول، سینٹ ایگنس، آرمی پبلک اسکول، ماؤنٹ کارمل کالج، اسٹڈی ہال، کرائسٹ چرچ کالج، رانی لکشمی بائی اسکول تے سینٹرل اکیڈمی شامل نيں۔
سٹی مونٹیسوری اسکول، جس دی 20 توں ودھ شاخاں شہر بھر وچ پھیلی ہوئیاں نيں، دنیا دا واحد اسکول اے جسنوں یونیسکو انعام برائے امن تعلیم توں نوازیا گیا اے۔ [۷۴] سی ایم ایس دے پاس 40,000 توں ودھ طلبا دے نال دنیا دا سب توں وڈا اسکول ہوݨ دا گنيز ورلڈ ریکارڈز وی اے۔ [۷۵] اسکول دا شمار بھارت دے سرلسٹ اسکولاں وچ ہُندا اے۔ [۷۶]
لا مارٹنیری لکھنؤ، جسنوں 1845ء وچ قائم کيتا گیا سی، دنیا دا واحد اسکول اے جسنوں جنگی اعزاز توں نوازیا گیا اے۔ [۷۷] ایہ ہندوستان دے قدیم ترین اسکولاں وچوں اک اے، جو اکثر ملک دے دس وڈے اسکولاں وچ شمار ہُندا اے۔ [۷۸][۷۹] لکھنؤ وچ گرو گوبند سنگھ اسپورٹس کالج دے ناں توں اک اسپورٹس کالج وی اے۔
-
ایمیٹی یونیورسٹی لکھنؤ کیمپس جسنوں مینگو آرچرڈ کیمپس وی کہیا جاندا اے۔
-
لکھنؤ وچ کالج کیمپس دے بی بی ڈی گروپس
ذرائع ابلاغ
سودھولکھنؤ تاریخی طور اُتے صحافت دا اک اہم مرکز رہیا اے۔ بھارت دے پہلے وزیر اعظم پنڈت جواہر لال نہرو دا دوسری جنگ عظیم توں پہلے شروع کيتا جانے والا دی نیشنل ہیرالڈ لکھنؤ توں ہی شائع ہُندا سی۔
شہر دے اہم انگریزی اخباراں وچ دتی ٹائمز آف انڈیا، ہندوستان ٹائمز، دتی پائنیر تے انڈین ایکسپریس شامل نيں۔ انہاں دے علاوہ وی بوہت سارے روزنامے انگریزی، ہندی تے اردو زباناں وچ وی شائع ہُندے نيں۔ پریس ٹرسٹ آف انڈیا تے یونائیٹڈ نیوز آف انڈیا دے دفتر شہر وچ موجود نيں تے ملک دے تمام اہم اخباراں دے صحافی لکھنؤ وچ موجود رہندے نيں۔
ریڈیو
سودھوآل انڈیا ریڈیو دے ابتدائی اسٹیشناں وچوں لکھنؤ وچ قائم کيتے گئے۔ ایتھے میڈیم ویوز اُتے نشریات کيتیاں جاندیاں نيں۔ اس دے علاوہ ایتھے ایف ایم نشریات وی 2000ء وچ شروع کيتیاں گئیاں۔ شہر وچ تھلے لکھے ریڈیو اسٹیشن چل رہے نيں۔[۸۰]
- 91.1 میگا ہرٹز ریڈیو سٹی
- 93.5 میگا ہرٹز ریڈ ایف ایم
- 98.3 میگا ہرٹز ریڈیو مرچی
- 100.7 میگا ہرٹز اے آئِ آر ایف ایم رین بو
- 105.6 میگا ہرٹز گیانوانی ایجوکیشنل
انٹرنیٹ
سودھوشہر وچ انٹرنیٹ دے لئی براڈ بینڈ انٹرنیٹ تے ویڈیو کانفرینسنگ دی سہولت دستیاب نيں۔ گھریلو صارفین تے کارپوریٹ صارفین دے لئی اچھی رفتار دا براڈبینڈ انٹرنیٹ کنکشن دستیاب ہُندا اے۔ شہر وچ بوہت سارے انٹرنیٹ کیفے وی موجود نيں۔
کھیل
سودھولکھنؤ بھارتی بیڈمنٹن ایسوسی ایشن دا ہیڈ کوارٹر اے۔ گمدی نگر وچ واقع اے۔ ایہ 1934ء وچ قائم کيتا گیا سی تے 1936ء توں ہندوستان وچ قومی سطح دے ٹورنامنٹ دا انعقاد کراندا اے۔ جونیئر سطح دے بیڈمنٹن کھلاڑیاں لکھنؤ وچ انہاں دی تربیت دے بعد ا بنگلور بھیجیا جاندا اے۔[۸۱][۸۲]
دہائیاں توں لکھنؤ عظیم الشان شیش محل کرکٹ ٹورنامنٹ دی میزبانی کر رہیا اے۔ موجودہ دور وچ کرکٹ، فٹ بال، بیڈمنٹن، گالف تے ہاکی شہر دے سب توں ودھ مقبول کھیل نيں۔ سید مودی گراں پری منعقدہ اک بین الاقوامی بیڈمنٹن مقابلہ اے۔
کھیلاں دا مرکزی مرکز کے ڈی سنگھ بابو اسٹیڈیم، لکھنؤ اے، جس وچ اک سوئمنگ پول تے انڈور گیمز کمپلیکس وی اے۔ دے ڈی ایس بی اسٹیڈیم نوں ایکانا اسٹیڈیم دی طرز اُتے تیار کرنے دا منصوبہ اے۔ دے ڈی ایس بی اسٹیڈیم نوں بین الاقوامی معیار دے مطابق ری ڈیزائن تے اپ گریڈ کرنے دے لئی 2 ارب روپے دے فنڈز درکار نيں۔ ہور اسٹیڈیم نيں دھیان چند آسٹروٹرف اسٹیڈیم، محمد شاہد سنتھیٹک ہاکی اسٹیڈیم، ناردرن انڈیا انجینئری کالج وچ ڈاکٹر اکھلیش داس گپتا اسٹیڈیم، [۸۳] بابو بنارسی داس یوپی بیڈمنٹن اکیڈمی، چارباغ، مہانگر، چوک تے انٹیگرل یونیورسٹی دے نیڑے اسپورٹس کالج شامل نيں۔
ستمبر 2017ء وچ ، ایکانا انٹرنیشنل کرکٹ اسٹیڈیم نوں عوام دے لئی کھول دتا گیا کیونجے اس نے 2017–18ء دلیپ ٹرافی دی میزبانی دی سی۔ 6 نومبر 2018ء نوں ایکانا انٹرنیشنل کرکٹ اسٹیڈیم نے بھارت قومی کرکٹ ٹیم تے ویسٹ انڈیزکرکٹ ٹیم دے درمیان وچ اپنے پہلے ٹی 20 بین الاقوامی میچ دی میزبانی کيتی۔ یہ کولکاتا دے ایڈن گارڈنز تے احمد آباد دے نریندرا مودی اسٹیڈیم دے بعد صلاحیت دے لحاظ توں بھارت دا تیسرا سب توں وڈا کرکٹ اسٹیڈیم اے۔ [۸۴][۸۵] کئی دہائیاں تک لکھنؤ شیش محل کرکٹ ٹورنامنٹ دی میزبانی کردا رہیا۔
لکھنؤ بیڈمنٹن ایسوسی ایشن آف انڈیا دا ہیڈ کوارٹر اے۔ گمدی نگر وچ واقع، ایہ 1934ء وچ قائم ہويا تے 1936ء توں ہندوستان وچ قومی سطح دے ٹورنامنٹ منعقد کر رہیا اے۔ سید مودی گراں پری ایتھے منعقد ہوݨ والا اک بین الاقوامی بیڈمنٹن مقابلہ اے۔ جونیئر سطح دے بیڈمنٹن کھلاڑی لکھنؤ وچ اپنی تربیت حاصل کردے نيں جس دے بعد انہاں نوں بنگلور بھیج دتا جاندا اے۔ [۸۶][۸۷]
لکھنؤ چھاؤنی وچ لکھنؤ ریس کورس 28.42 ہیکٹر (0.2842 کلومیٹر2؛ 70.22 ایکڑ) اُتے پھیلا ہويا اے۔ کورس دا 3.2 کلومیٹر (2.0 میݪ) طویل ریس ٹریک بھارت وچ سب توں لمبا اے۔ [۸۸] لکھنؤ گالف کلب لا مارٹنیئر کالج دے وسیع و عریض سبزہ زار اُتے اے۔
اس شہر نے کئی قومی تے عالمی سطح دی کھیلاں دیاں شخصیتاں پیدا کیتیاں ناں۔ لکھنؤ اسپورٹس ہاسٹل نے بین الاقوامی سطح دے کرکٹرز محمد کیف، پیوش چاولہ، سریش رائنا، گیانیندر پآنڈے، پراوین کمار تے آر پی سنگھ پیدا کيتے نيں۔ ہور قابل ذکر کھیلاں دیاں شخصیتاں وچ ہاکی اولمپئن دے ڈی سنگھ، جمن لال شرما، محمد شاہد تے غوث محمد، ٹینس کھلاڑی جو ومبلڈن دے کوارٹر فائنل تک پہنچنے والے پہلے بھارتی بنے۔ [۸۹]
اکتوبر 2021ء وچ لکھنؤ وچ مقیم اک انڈین پریمیئر لیگ فرنچائز نوں باضابطہ طور اُتے تشکیل دتا گیا تے بعد وچ اسنوں لکھنؤ سپر جائنٹس دا ناں دتا گیا۔ ایہ اپنے ہوم میچ بھارت رتن شری اٹل بہاری واجپائی ایکانا کرکٹ اسٹیڈیم وچ کھیلے گا۔
سیاحتی تے تفریحی تھانواں
سودھوشہر تے آلا دُوآلا بہت قابل دید تھانواں موجود نيں۔ انہاں وچ تاریخی تھانواں ، باغ، تفریح تھانواں تے شاپنگ مال وغیرہ شامل نيں۔ ایتھے کئی امام باڑے نيں، انہاں وچ وڈا امام باڑہ تے چھوٹا امام باڑا کافی اہم نيں۔ مشہور وڈے امام باڑے دی تاریخی تے ثقافتی اہمیت اے۔ اس امام باڑے دی تعمیر نواب آصف الدولہ نے 1784ء وچ کرواائی سی۔ ایہ بہت وڈا گنبد نما ہال اے جو 50 میٹر طویل تے 15 میٹر بلند اے۔ ایتھے اک منفرد بھُل بھلیاں وی موجود نيں۔ اس امام باڑے وچ اکآصفی مسجد وی اے۔ مسجد دے احاطے دے صحن وچ دو اُچے مينار نيں۔ اس دے علاوہ چھوٹا امام باڑا جس دا اصلی ناں حسین آباد امام باڑا اے جسنوں 1838ء وچ ریاست اودھ دے تیسرے نواب محمد علی شاہ نے تعمیر کروایا سی۔
سعادت علی خان دا مقبرہ بیگم حضرت محل پارک دے نیڑے واقع اے۔ اس دے نال ہی خورشید زیدی دا مقبرہ وی اے۔ ایہ مقبرہ اودھ فن تعمیر دا شاندار نمونہ اے۔ مقبرہ دی شاندار چھت تے گنبد اس دی خاصیت نيں۔ وڈے امام باڑے دے باہر ہی رومی دروازہ اے۔ جامع مسجد حسین آباد امام باڑے دے مغربی سمت واقع اے۔ اس مسجد دی تعمیر محمد شاہ نے شروع دی لیکن 1840ء وچ اس دی موت دے بعد اس دی بیوی نے اسنوں مکمل کروایا۔ موتی محل دریائے گمدی دے کنارے اُتے بنی تن عمارتاں وچوں اہم اے۔ اسنوں سعادت علی خاں نے بنوایا سی۔
لکھنؤ ریزیڈینسی دی باقیات برطانوی دور دی واضح تصویر دکھاندے نيں۔ جنگ آزادی ہند 1857ء دے وقت ایہ ریزیڈینسی برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے ایجنٹ دے گھر سی۔ ایہ تاریخی عمارت حضرت گنج دے علاقے وچ گورنر دی رہائش گاہ دے نیڑے اے۔ لکھنؤ دا گھنٹہ گھر بھارت دا سب توں گھنٹہ گھر اے۔
کوکریل فارست اک پکنک دی جگہ اے۔ ایتھے مگر مچھاں تے کچھاں دی اک محفوظ پناہ گاہ اے۔ بنارسی باغ وچ واقع اک چڑیا گھر اے، جس دا اصل ناں پرنس آف ویلز وائلڈ لائف ریزرو اے۔ مقامی لوک اس چڑیا گھر نوں بنارسی باغ کہندے نيں۔ اس باغ وچ اک عجائب گھر وی اے۔
ان دے علاوہ رومی دروازہ، چھتر منزل، ہاتھی پارک، بدھ پارک، نیبو پارک میرین ڈرائیو تے اندرا گاندھی برج وی قابل دید نيں۔
اہم تاریخی تھانواں دی لسٹ
سودھو- آصفی مسجد
- چھوٹا امام باڑا
- امام باڑا غفران مآب
- امین آباد
- لا مارٹنیری لکھنؤ
- قیصر باغ
- پکا پل/لال پل – (ہارڈنگ برج)
- رومی دروازہ
- امام باڑا شاہ نجف
- درگاہ حضرت عباس
- دلکشا کوٹھی
- کربلا دیانت الدولہ
- مقبرہ میر انیس
- امام باڑا سبطین آباد (مقبرہ امجد علی شاہ)
- روضہ کاظمین
- ریزیڈینسی
- طالکٹورا کربلا
- ٹائل ولی مسجد (شاہی مسجد)
- آصفی مسجد (وڈا امام باڑا کمپلیکس)
- عالم باغ
- بیگم حضرت محل پارک
-
گمدی نگر وچ لوہیا پارک
-
امبیڈکر میموریل پارک، لکھنؤ
-
مرین ڈرائیو
-
مشرا پارک وچ جھیل
حیوانیہ تے نباتیہ
سودھولکھنؤ وچ جنگل دا علاقہ 4.66 فیصد اے۔ لکھنؤ روايتی طور اُتے لکھنوی آم (خاص طور اُتے دسہری آم)، خربوزہ تے قریبی علاقےآں وچ اگائے جا رہے اناج دی منڈی رہیا اے۔ ایتھے دے مشہور ملیح آبادی دسہری آم نوں جغرافیائی اشارے دا خصوصی قانونی درجہ حاصل ہو چکيا اے۔ اک وکھ وکھ ذائقہ تے مہک دی وجہ دسہری آم دی دنیا بھر وچ خاص پہچان بنی ہوئی اے۔ سرکاری اعداد و شمار دے مطابق ملیح آبادی دسہری آم تقریباً 6،253 ہیکٹر اُتے اگائے جاندے نيں تے انہاں دی پیداوار 9 5،6583 9 ٹن اے۔
گنے دے کھیت تے چینی دی ملیاں وی نیڑے ہی واقع نيں۔ انہاں دی وجہ موہن میکنس بريوری ورگی کمپنیاں ایتھے اپنی ملیاں لگانے دی طرف متوجہ ہوئے نيں۔ موہن میکنس دا یونٹ 1855 وچ قائم ہويا سی۔ ایہ ایشیا دی پہلی تجارتی بريوری سی۔[۹۰]
لکھنؤ چڑیا گھر ملک وچ سب توں قدیم چڑیا گھراں وچوں اک اے جسنوں 1921ء وچ قائم کيتا گیا سی۔ ایہ ایشیا تے ہور براعظماں توں جانوراں دے اک کثیر تعداد موجود اے۔ شہر وی اک نباتیات باغ وی اے۔[۹۱] اس وچ اترپردیش اسٹیٹ میوزیم وی واقع اے۔[۹۲]
-
لکھنؤ چڑیا گھر وچ ہاَتھی دا بچہ
لکھنؤ دے جڑواں شہر
سودھوملک | شہر | ریاست / علاقہ |
---|---|---|
آسٹریلیا | برسبین | کوئنزلینڈ |
کینیڈا | مانٹریال | کیوبیک |
قابل ذکر شخصیتاں
سودھوفنون تے سبھیاچار
سودھوصوفی بزرگ
سودھوصوفی نظام الدین قادری گرداسپوری
شاعر، مصنفاں تے صحافی
سودھوسیاست
سودھوکھیل
سودھوہور ویکھو
سودھو- بھارت دے شہر بلحاظ آبادی
- بھارت دے دس لکھ توں ودھ آبادی والے شہراں دی لسٹ
- صفی لکھنوی
- عزیز بانو داراب وفا
بیرونی
سودھو- سانچہ:Dmoz
- Official Site of Lucknow
- The India of the Nawabs, نیو یارک ٹائمز، Published: 25 فروری 1990
ہور پڑھو
سودھو- Poorno Chunder Mookherji (1883). The Pictorial Lucknow. P.C. Mookherji.
- Veena Talwar Oldenburg (1984). The Making of Colonial Lucknow, 1856–1877. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-06590-8.
- Violette Graff (13 نومبر 1997). Lucknow : Memories of a City. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-563790-8.
- Amaresh Misra (1998). Lucknow, Fire of Grace: The Story of its Renaissance, Revolution and the Aftermath. HarperCollins Publishers India. ISBN 978-81-7223-288-7.
- (2003) Lucknow, Then and Now. Marg Publications. ISBN 978-81-85026-61-9.
- Rosie Llewellyn-Jones (2006). Lucknow: City of Illusion. Prestel Verlag. ISBN 978-3-7913-3130-0.
- (2014) Discovering Lucknow. Lucknow Society. سانچہ:ASIN. ISBN 978-81-928747-0-8.
حوالے
سودھو- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ City Mayors: World's fastest growing urban areas (1)
- ↑ Philip Lutgendorf Professor of Hindi and Modern Indian Studies University of Iowa (13 دسمبر 2006). Hanuman's Tale : The Messages of a Divine Monkey: The Messages of a Divine Monkey. Oxford University Press, 245. ISBN 978-0-19-804220-4.
- ↑ Veena Talwar Oldenburg (14 جولائی 2014). The Making of Colonial Lucknow, 1856–1877. Princeton University Press, 6. ISBN 978-1-4008-5630-5.
- ↑ P. Nas (1993). Urban Symbolism. BRILL, 329. ISBN 90-04-09855-0.
- ↑ Richard Stephen Charnock (1859). Local Etymology: A Derivative Dictionary of Geographical Names. Houlston and Wright, 167–.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ سانچہ:Cite EB1911
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ "Lucknow Minimum Temperature". دی ٹائمز آف انڈیا. 29 Dec 2012. https://web.archive.org/web/20130101083608/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-12-29/lucknow/36050401_1_minimum-temperature-maximum-temperature-celsius. Retrieved on ۸ اکتوبر ۲۰۲۰.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Maheshwari, S.R. (2000). Indian Administration, 6th, New Delhi: Orient Blackswan Private Ltd., 563–572. ISBN 81-250-1988-X.
- ↑ Singh, G. P. (1993). Revenue administration in India: A case study of Bihar. Delhi: Mittal Publications, 26–129. ISBN 81-7099-381-4.
- ↑ Laxmikanth, M. (2014). Governance in India, 2nd, Noida: McGraw Hill Education, 5.1–5.2. ISBN 978-93-392-0478-5.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value). On this page, select "Uttar Pradesh" from the download menu. "Lucknow (M.Corp.)" is at line 890 of the excel file.
- ↑ "Lucknow pips Kanpur, emerges as most populous city in UP". دی ٹائمز آف انڈیا. 6 اپریل 2011. https://web.archive.org/web/20181226035752/https://timesofindia.indiatimes.com/city/lucknow/Lucknow-pips-Kanpur-emerges-as-most-populous-city-in-UP/articleshow/7879054.cms. Retrieved on 18 اپریل 2014.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lucknow Charbagh railway station#Railway stations in Lucknow
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ "Lucknow Metro construction begins, Akhilesh fulfils promise to father". دی ٹائمز آف انڈیا. 28 ستمبر 2014. https://web.archive.org/web/20181226035713/https://timesofindia.indiatimes.com/city/lucknow/Lucknow-Metro-construction-begins-Akhilesh-fulfils-promise-to-father/articleshow/43663937.cms%20. Retrieved on 1 اکتوبر 2014.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ (1962-01-01) Yojana (in en). Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ "Central Command Raising Day concludes". دی ٹائمز آف انڈیا. 3 مئی 2009. https://web.archive.org/web/20131005010528/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-05-03/lucknow/28157520_1_ors-central-command-programmes. Retrieved on 21 جون 2013.
- ↑ "Commission of Railway Safety۔" (Archive) Ministry of Civil Aviation۔ Retrieved 19 فروری 2012. "Ashok Marg, NE Railway compound, Lucknow- 226001." Archived 29 اکتوبر 2012 at the وے بیک مشین
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ India: FM Radio Stations
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ "Badminton Association of India Announce Rewards for Saina, Kashyap". پریس ٹرسٹ آف انڈیا. این ڈی ٹی وی. 17 مارچ 2015. https://web.archive.org/web/20181226035651/https://sports.ndtv.com/badminton/badminton-association-of-india-announce-rewards-for-saina-kashyap-1503486.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ "Duleep Trophy 2017 season to begin at Lucknow's new Ekana stadium" (in en). hindustantimes.com/. 31 اگست 2017. http://www.hindustantimes.com/cricket/duleep-trophy-2017-season-to-begin-at-lucknow-s-new-ekana-stadium/story-WZWXSbpNAN3NaxevilMYSO.html.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ "Badminton Association of India Announce Rewards for Saina, Kashyap". Press Trust of India. NDTV. 17 مارچ 2015. http://sports.ndtv.com/badminton/news/239204-badminton-association-of-india-announce-rewards-for-saina-kashyap.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Cheers! | Life and style | The Guardian
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
سانچہ:لکھنؤ ضلع سانچہ:بھارت دیاں ریاستاں تے عملداریاں دے دارالحکومت سانچہ:بھارت دے اک ملین توں ودھ آبادی والے شہر سانچہ:اتر پردیش
آگرا · الہ آباد · اعظم گڑھ · علی گڑھ · بدایوں · باغپت · بریلی · بہرائچ · بلیا · بلرام پور · باندا · بارابنکی · بستی · بجنور · بلند شہر · چتراکوٹ · چندولی · دیوریا · ایٹا · اٹاوہ · فیض آباد · فرخ آباد · فیروز آباد · فتح پور · غازی آباد · لکھنئو · گونڈا · گورکھپور · ہمیرپور · جونپور · جھانسی · کنوج · کانپور · مہوبا · متھرا · میرٹھ · مرزاپور · مراد آباد · مظفرنگر · نوئیڈا · رائے بریلی · سہارن پور · رامپور · شاہ جہاں پور · وارانسی · حیدرآباد · ممبئی · کلکتا · نویں دہلی · چنائی · بنگلور · جے پور · بھوپال · پٹنا · جبل پور · اجمیر · گڑگاؤں · فرید آباد · احمد آباد · اورنگ آباد ·