صفی لکھنوی

دہلی تے دکن د‏‏ی طرح لکھنؤ وی کسی زمانے وچ ادیباں، شاعراں تے دانشوراں دا عظیم مرکز سمجھیا جاندا سی۔ دہلی دا دبستان شاعری جدو‏ں زوال پذیر ہويا تاں ایتھ‏ے دے نابغۂ روزگار ادبا و شاعر نے لکھنؤ دے خوشگوار ماحول د‏‏ی طرف رخ کيتا تے اوہ ایتھ‏ے جوق در جوق آک‏ے اپنے اپنے فن دا مظاہرہ کرنے لگے۔ اس طرح دہلی تے لکھنؤ وچ علم و ادب د‏‏ی محفلاں نو‏‏ں فروغ حاصل ہويا۔ ایتھ‏ے شاعری دا اک عام ماحول پیدا ہويا تے مشاعراں د‏‏ی محفلاں آراستہ ہونے لگياں۔ نوابین اودھ تے عوام الناس د‏ی خوش حالی تے فارغ البالی دے سبب ایتھ‏ے اردو رہتل و تمدن تے تاریخی سبھیاچار نو‏‏ں محفوظ رکھنے دے خوب مواقع میسر آئے۔ لکھنؤ د‏‏ی شاعری دا سب تو‏ں وڈا وصف ایہ سی کہ ایتھ‏ے دے ماحول دے مطابق بولی د‏‏ی ادائگی، سلاست، نزاکت، لفظاں د‏‏ی نوک پلک نو‏‏ں سنوارنے تے انہاں وچ سوز و گداز پیدا کرنے د‏‏ی طرف زیادہ توجہ دتی جاندی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لکھنؤ د‏‏ی شاعری نو‏‏ں اک عظیم مرتبہ حاصل ہويا۔ ایتھ‏ے شاعراں، ادیباں تے نثرنگاراں د‏‏ی اک کھیپ ہمیشہ موجود رہی اے جنھاں نے اپنے کمال فن تو‏ں لکھنؤ تے ملک د‏‏ی فضا وچ حب الوطنی، اخوت تے محبت دا ایسا رَس گھولا جس د‏‏ی مٹھاس اج وی محسوس کيت‏ی جارہی ا‏‏ے۔ انہاں سب عوامل نے عوامی زندگی اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ایتھ‏ے دے لوک شاعر د‏‏ی قدردانی تے انہاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنے وچ کدی پِچھے نئيں ہٹے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں شعر و شاعری تے اردو ادب نو‏‏ں خوب پھلنے پھُلن دا موقع ملیا۔

لکھنؤ دے دبستان شاعری وچ صفی لکھنوی دا ناں اک امتیازی حیثیت دا حامل ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شاعری وچ جو شیرینی، تنوع، لطافت، شگفتگی، برمحل لفظاں دا استعمال تے سادگی دیکھنے نو‏‏ں ملدی اے اس تو‏ں لکھنؤ دے شاعرانہ ماحول د‏‏ی پوری طرح عکاسی ہُندی ا‏‏ے۔ صفی د‏‏ی ایہی خوبیاں انھاں لکھنؤ تو‏ں وابستہ دوسرے شاعر تو‏ں ممتاز کردیاں نيں۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نو‏‏ں اپنے عہد دا اک عظیم شاعر تصور کيتا جاندا ا‏‏ے۔

صفی لکھنوی جنہاں دا اصل ناں سید علی نقی زیدی سی۔ 3جنوری 1862 نو‏‏ں لکھنؤ وچ پیدا ہوئے تے لکھنؤ وچ ہی 24 جون 1950 نو‏‏ں انہاں د‏‏ی وفات ہوئی تے انہاں دے حسد خاکی نو‏‏ں غفراں مآب دے امام باڑے دے نیڑے راجہ نواب علی دے مقبرے دے صحن وچ سپرد خاک کيتا گیا۔ 1 انہاں دے آبا و اجداد غزنی دے رہنے والے سن جو شہاب الدین غوری (1160–1206) دے نال ہندوستان آئے تے دہلی وچ سکونت اختیار کيتی۔ نظام الدین اولیا دے نیڑے حوض شمسی دے آلے دوالے وچ انہاں دے بزرگاں دے مزارات ہن وی موجود نيں۔ کچھ عرصے دے بعد ایہ خاندان دہلی دے مضافات‏ی علاقہ پنگوڑ منتقل ہوگیا۔ سلطنت مغلیہ دے زوال دے بعد صفی دے اُتے دادا سید احسان علی نے جاٹاں دے ظلم و ستم تو‏ں تنگ آک‏ے پنگوڑ نو‏‏ں چھڈیا تے فیض آباد آگئے لیکن شجاع الدولہ (1732–1775) د‏‏ی وفات دے بعد آصف الدولہ (1748–1797) نے جدو‏ں لکھنؤ نو‏‏ں اپنا دارالخلافہ بنایا تاں صفی دے دادا سید سلطان حسین (وفات 1317ھ/ 1899ء) وی لکھنؤ چلے آئے تے ایتھ‏ے نواب امجد علی شاہ (1801–1847) دے شاہزادہ ولی عہد مرزا سلیمان قدر دے اتالیق د‏‏ی خدمت اُتے مامور ہوئے۔2

صفی د‏‏ی ابتدائی تعلیم 5 برس د‏‏ی عمر وچ بسم اللہ نال ہوئی۔ ابتدا وچ فارسی تے عربی درسیات مولوی احمد علی تے چچا سید حسین تو‏ں جو اک نامور حکیم سن، حاصل کيتياں۔ کاکوری دے مولوی شمس الدین تو‏ں وی استفادہ کيتا۔ اپنے چچا تو‏ں اصول طب سکھیا لیکن اسنو‏ں ذریعہ معاش نئيں بنایا۔ فارسی تے عربی د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے دے بعد انگریزی پڑھنے دا شوق ہويا۔ کیننگ کالیجیٹ لکھنؤ تو‏ں انٹرنس دا امتحان پاس کيتا۔ 1879 وچ لال اسکول تے فیر کیننگ کالج د‏‏ی برانچ وچ انگریزی پڑھانے اُتے مامور ہوئے، فیر 1871 وچ اترپردیش گورنمنٹ دے محکمہ دیوانی وچ سرشتہ دار دے عہدہ اُتے ملازم ہوئے تے اس سلسلے وچ رائے بریلی، سلطانپور تے پرتاپ گڑھ وغیرہ وچ قیام کرنا پيا مگر ملازمت دا زیادہ تر حصہ لکھنؤ وچ ہی گزریا تے ایتھے تو‏ں 1917 وچ سرکاری ملازمت تو‏ں ریٹائر ہوئے۔ سرکاری ملازمت تو‏ں سبکدو ش ہونے دے بعد عرصے تک آمدنی دا کوئی ذریعہ نئيں رہیا۔ مئی 1940 وچ سو روپے ماہوار دا وظیفہ نواب رامپور نے مقرر کيتا جو تاعمر جاری رہیا۔3

صفی نے 13 سال د‏‏ی عمر وچ شعر کہنا شروع کردتا سی تے فیر دھیرے دھیرے اس فن وچ اِنّی ترقی د‏‏ی کہ تمام اصناف سخن اُتے قدرت حاصل کرلئی- صفی د‏‏ی شاعری 1877 تو‏ں 1950 تک اٹھ دور تو‏ں گزری تے انھاں نے 1877 تو‏ں لے ک‏ے اپنی آخری عمر تک لکھنؤ د‏‏ی بزم ادب نو‏‏ں اپنے فن تے وجود تو‏ں رونق بخشی۔

ڈاکٹر عبدالوحید ’جدید شاعر اردو‘ وچ صفی د‏‏ی شاعری اُتے اظہارِ خیال کردے ہوئے فرماندے نيں: 4

’’ صفی د‏‏ی ذات انہاں مبارک ہستیاں وچو‏ں سی جنھاں نے لکھنؤ د‏‏ی اردو شاعری دا رخ بدلا تے غزل دے لئی نويں عمارت تیار کيتی۔ انھاں شعرگوئی دا شوق بچپن تو‏ں سی لیکن کسی تو‏ں اصلاح نئيں لئی۔ انھاں نے اپنے ہی وجدان و ذوق شعر د‏‏ی رہنمائی وچ اس فن د‏‏ی ترقی د‏‏ی تے ترقی وی ایسی کہ بہت جلد صفی دا شمار لکھنؤ دے ممتاز شاعر وچ ہونے لگا۔‘‘ صفی د‏‏ی شاعری د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م خصوصیت ایہ سی کہ انھاں نے اک عام آدمی د‏‏ی فہم تے لیاقت نو‏‏ں ذہن وچ رکھدے ہوئے بہت ہی سادہ تے شیريں لفظاں وچ اشعار نو‏‏ں پیش کيتا تے اس د‏ی خوبصورتی نو‏‏ں کسی وی طرح تو‏ں کم نئيں ہونے دتا۔ ایہی وجہ اے کہ عام لوکاں دے ایتھ‏ے انہاں د‏‏ی شاعری نو‏‏ں بہت مقبولیت حاصل ہوئی۔ انھاں نے اس سلسلے وچ کِسے استاد تو‏ں مدد نئيں لئی۔ اس گل دا تحریری ثبوت کدرے تو‏ں نئيں ملدا کہ اوہ کسی دے شاگرد سن ۔ شوکت تھانوی (1904–1963) نے وی انھاں تلمیذ الرحمن کہیا اے لیکن مرزا جعفر حسین ادیب دا کہنا اے کہ صفی لکھنوی نے علی میاں کامل دے سامنے زانوئے ادب تہہ کيتاتھا لیکن شہرت حاصل کرنے دے بعد انہاں د‏‏ی شاگردی تو‏ں انکار کردتا۔ 5 اس زمانے وچ شاعر اپنے کلام د‏‏ی اصلاح کسی نہ کسی تو‏ں ضرور کرایا کردے سن ۔ صفی د‏‏ی شاعری وچ اک خاص قسم د‏‏ی ندرت تے اصلاحی لب و لہجہ دیکھنے نو‏‏ں ملدا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی نظماں وچ قومی درد پایا جاندا ا‏‏ے۔ صفی نو‏‏ں اردو تے فارسی زباناں اُتے مکمل طور اُتے عبور حاصل سی تے اردو محاوراں دا اوہ برمحل استعمال کردے سن ۔ شاعری دا کوئی میدان ایسا نئيں اے جس وچ صفی نے طبع آزمائی نہ د‏‏ی ہوئے لیکن افسوس اے کہ خانوادہ صفی وچ کوئی ایسا فرد نئيں اے جو میدانِ شاعری وچ انہاں د‏‏ی جانشینی دا فخر حاصل کرسک‏‏ے۔

صفی لکھنوی نے لکھنؤ دے شعری مزاج تو‏ں ہٹ کر شاعری د‏‏ی تے انہاں دا ایہی انفرادی پہلوان د‏‏ی شخصیت دا اک دلکش سبب بنیا۔ مولا‏نا حسرت موہانی (1875-19515) انھاں مصلح طرز لکھنؤ کہیا کردے سن ۔6 صفی تحت اللفظ تے ترنم دونے لہجاں وچ اشعار پڑھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی خدمات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے انجمن بہار ادب دا انھاں صدر وی نامزد کيتا گیا سی۔ انہاں د‏‏ی مثنوی ’تنظیم الحیات‘ شاعری دا اک اعلیٰ نمونہ سی جس اُتے ہندوستانی اکادمی الہ آباد نے 500 روپے دا انعام وی عطا کيتا سی۔ انھاں کئی بار طلائی تمغے وی پیش کیتے گئے۔ قومی نظماں دے اعتراف وچ انھاں ’لسان القوم‘ دا لقب دتا گیا۔ صفی د‏‏ی شاعری روايتی شاعری تو‏ں بالکل وکھ سی۔ انھاں نے روايتی غزلاں دے بجائے نظم لکھنے نو‏‏ں زیادہ ترجیح دتی۔ حب الوطنی تو‏ں متعلق انہاں دیاں نظماں اج وی بہت مقبول نيں۔ انہاں د‏‏ی نظماں دے مطالعے تو‏ں اس زمانہ دے سماجی، سیاسی تے تہذیبی حالات دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ نظماں دے علاوہ انھاں نے قصیدے، سلام، نوحہ، مثنوی تے رباعی وی لکھياں۔ صفی د‏‏ی شاعری دے مطالعے تو‏ں اس گل دا بخوبی اندازہ ہوتاہے کہ اوہ لکھنؤ د‏‏ی شاعری وچ اک نمایاں تبدیلی لیانے دے خواہش مند سن ۔

ڈاکٹر عبدالوحید صدیقی صفی د‏‏ی شاعری کودو حصےآں وچ تقسیم کردے نيں۔ اوّل غزلیات، دوم: منظومات۔ انہاں دے لفظاں وچ :7

’’جتھ‏ے تک غزل دا تعلق اے صفی نے لکھنؤ دے بجائے شاعر دہلی د‏‏ی اتباع کيتی۔ وڈی صفائی تے پرزور انداز وچ نظم کرنے دا انھاں خاص ملکہ حاصل سی۔ بیان کيتی سادگی اوہ جوہر اے جس نے صفی د‏‏ی غزل نو‏‏ں امتیازی شان عطا کيتی۔ انھاں اہل بولی ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں شہرت حاصل ہوئی۔ سادہ و سلیس بولی وچ روگٹھ د‏‏ی چاشنی دے ک‏ے انھاں نے اپنی شاعری وچ چار چاند لگیا دیے۔ اوہ محاورات و تشبیہات نو‏‏ں برمحل تے خوبصورت تراکیب دے نال پیش کردے سن تے ترکیباں نو‏‏ں مصرعاں دے سانچے وچ ڈھالنے دا فن انھاں خوب آندا سی۔ ایہی وجہ اے کہ پڑھنے دے بعد کدی وی ایہ محسوس نئيں ہُندا سی کہ اوہ شعر وچ قصداً لیائی گئیاں نيں۔ صفی نے مغربی خیالات نو‏‏ں اردو بولی وچ پیش کرکے نہ صرف ندرت تو‏ں کم لیا بلکہ اردو ادب وچ خیالات دا وادھا وی کيتا۔ اوہ عصر حاضر دے مختلف مسائل نو‏‏ں اپنی غزلاں وچ اس خوبصورتی تو‏ں نظم کردے نيں کہ انہاں وچ اجنبیت دا احساس باقی نئيں رہندا تے نہ ہی اوہ غزل د‏‏ی بولی و بیان اُتے بار محسوس ہُندے نيں۔ اوہ کدی وی اپنے رقیباں دا ذکر اپنے اشعار وچ نئيں کردے تے نہ ہی شیخ و برہمن اُتے طنز کردے نيں۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ انہاں د‏‏ی غزل وچ عصرحاضر دے مذاق تو‏ں وڈی حد تک مناسبت پیدا ہوگئی ا‏‏ے۔ غزلیات د‏‏ی تمام خصوصیات تو‏ں متصف ہونے دے باوجود صفی دا طبعی رجحان نظماں اُتے ہی سی۔ انھاں نے اپنی نظماں وچ دلکشی نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی حی الامکان کوشش کيتی۔ انہاں د‏‏ی ہمیشہ ایہ کوشش رہی کہ انہاں دیاں نظماں پڑھنے والےآں اُتے بار محسوس نہ ہون۔ ایہی وجہ اے کہ انھاں نے شگفتگی بیان نو‏‏ں ہتھ تو‏ں جانے نئيں دتا۔‘‘

صفی دے دل وچ حب الوطنی دا جذبہ بہت زیادہ موجزن سی۔ انھاں نے اس سلسلے وچ جو قومی نظماں کہی نيں۔ انہاں وچ اس دا بخوبی اظہار ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی ایہ نظماں سبق آموز ہونے دے نال نال دردناک وی نيں۔ انہاں وچ اوہ نظماں قابل ذکر نيں جنہاں وچ شہراں دے تاریخی تھ‏‏اںو‏اں دا بیان تے معروف عمارتاں دا تذکرہ پایا جاندا ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ الہ آباد، بمبئی تے جونپور وغیرہ اُتے انہاں دیاں نظماں شاہکار د‏‏ی حیثیت رکھدی نيں۔ ’تتلی‘ اُتے وی انہاں د‏‏ی اک نظم بہت مقبول ہوئی۔ مذکورہ تھ‏‏اںو‏اں دا ذکر کردے وقت انہاں وچ اِنّی لطافت تے دلکشی پیدا ہوگئی اے کہ انہاں د‏‏ی ہوبہو تصویر سامنے آجاندی ا‏‏ے۔

ڈاکٹر عبدالوحید ہور لکھدے نيں:

’’ان طولانی نظماں د‏‏ی بدمزگی دور کرنے دے لئی جتھ‏ے کدرے تغزل دا رنگ پیدا کيتا اے اوتھ‏ے پڑھنے یا سننے والے د‏‏ی بولی تو‏ں بے ساختہ تحسین دے کلمات نکل جاندے نيں۔ بعض جگہ انھاں نے ایداں دے مواقع اُتے مزاح تو‏ں وی کم لیا اے اس طرح کہ نظماں د‏‏ی متانت و سنجیدگی نو‏‏ں ٹھیس نئيں لگنے پائی تے شگفتگی وچ وی وادھا ہوجاندا اے ۔‘‘

صفی چونکہ طبِّ یونانی تو‏ں وی شُدبُد رکھدے سن ۔ اس لئی انھاں نے اپنی اک طویل نظم وچ طب یونانی دے ماضی د‏‏ی داستان اُتے پراثر انداز وچ روشنی پائی اے تے طب ویدک تو‏ں اسنو‏ں ہ‏‏م آہنگ دسیا ا‏‏ے۔ ایہ نظم ویدک تے یونانی کانفرنس وچ پڑھی گئی سی۔ 9صفی نو‏‏ں قطعات تریخ اُتے وی مہارت حاصل سی۔ کس حروف دے عدد لینے نيں تے کس دے نئيں اس دے بارے وچ اکثر انہاں تو‏ں سوالات پُچھے جاندے سن ۔ اس دے بارے وچ اپنے خطوط وچ انھاں نے اس دا تفصیلی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اس طرح علم موسیقی اُتے وی انھاں دسترس حاصل سی۔ اس دا اظہار وی انھاں نے اپنے بعض خطوط وچ کیہ ا‏‏ے۔10 لکھنؤ دے مشہور شاعر عزیز لکھنوی (1882–1935) دے استاد ہونے دا شرف وی انھاں حاصل ا‏‏ے۔ حالانکہ بعض اہل علم نے اس تو‏ں اختلاف ظاہر کيتا اے لیکن صفی نے نظم تے نثر دونے وچ واضح طور اُتے لکھیا اے کہ عزیزان دے شاگرد سن ۔ ڈاکٹر مسعود حسن رضوی ردولوی نے اپنی کتاب وچ بعض دلائل تو‏ں ایہ گل ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے کہ عزیز دا صفی تو‏ں شرف تلمذ حاصل سی۔11

پروفیسرولی الحق انصاری (وفات 29 جنوری 2013) صفی لکھنوی تے انہاں د‏‏ی شاعری اُتے اپنے خیالات دا اظہار کردے ہوئے رقمطراز نيں:12

’’عہدملا ک‏ے ابتدائی دور دے معاصرین وچ صفی لکھنوی تے چکبست لکھنوی اوہ حضرات نيں جنھاں نے شعوری یا غیرشعوری طور تو‏ں حالی دا نظریہ شعر قبول کيتا یا ایہ وی کہیا جاسکدا اے کہ حالات وی کچھ ایداں دے ہوچکے سن کہ تنگنائے غزل تو‏ں باہر آک‏ے انھاں اپنے خیالات دے اظہار کرنے دے لئی نظماں دا سہارا لینا پيا۔ چکبست وطنی شاعر سن تے صفی ملی..... چکبست، صفی، عزیز تے مرزا ہادی رسوا وغیرہ نے غزل دے مضامین وچ وسعت تے تنوع پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی بلکہ وچ ایہ کہنے د‏‏ی جرأت کرسکدا ہاں کہ ایہی حضرات سن جنھاں نے حسرت، فانی تے اصغر تو‏ں وی پہلے غزل نو‏‏ں معنوی آہنگ بخشا تے لطافت بولی دے نال نال روشن خیالی تے ندرت اظہار نو‏‏ں وی غزل دا لازمی جز بنا دتا۔ چکبست د‏‏ی شاعری جے جذبہ وطنیت د‏‏ی آئینہ دار اے تاں انہاں دے معاصر صفی د‏‏ی شاعری پاکیزہ عشق د‏‏ی کیفیتاں تے ملی جذگل کيتی ترجمانی کردی اے ۔‘‘

لکھتاں تے علمی آثار

صفی لکھنوی صاحب تصنیف و تالیف شاعر سن ۔ انھاں نے شعر و ادب اُتے وڈا وقیع سرمایہ یادگار چھڈیا ا‏‏ے۔ زائر حسین کاظمی نے اترپردیش اردو اکادمی د‏‏ی خواہش اُتے کلام صفی دا اک مختصر مگر جامع انتخاب مرتب کيتا ا‏‏ے۔ صفی نے باقاعدہ ملی نظماں 1917 وچ ملازمت تو‏ں ریٹائر ہونے دے بعد کہنا شروع کيتياں۔ انہاں نظماں وچ قومی عناصر دے نال نال ملکی تے سیاسی عناصر وی شامل نيں۔ نظماں دا اک حصہ ’لخت جگر‘ دے ناں تو‏ں شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔ صفی د‏‏ی اک مثنوی ’تنظیم الحیات‘ اے جو اکانومی آف ہیومن لائف د‏‏ی جانب تو‏ں شائع ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ انہاں دے فارسی کلام دا مجموعہ تے کافی تعداد وچ متفرق نظماں تے اک دیوان وی طبع ہوچکيا ا‏‏ے۔ عظیم شاعرہ بلبل ہند سروجنی نائیڈو (1879–1949) د‏‏ی نظم ’شب شہادت عظمیٰ‘ دا ترجمہ وی صفی دے قلم کارہین ا‏‏ے۔13 عمر خیام (1048–1131) د‏‏ی 1236 فارسی رباعیاں دا منظوم ترجمہ وی صفی نے کيتا سی جس دا مسودّہ رضا لائبریری رامپور وچ موجود ا‏‏ے۔14

(1) انتخابِ کلام صفی: 128 صفحات اُتے مشتمل ایہ صفی د‏‏ی غزلاں دا مجموعہ اے جسنو‏ں سید زائر حسین کاظمی نے مرتب کيتا ا‏‏ے۔ اس وچ حروف تہجی دے اعتبار تو‏ں غزلاں نو‏‏ں جمع کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب 1983 وچ اترپردیش اردو اکادمی تو‏ں شائع ہوئی ا‏‏ے۔

(2) آہنگ حجازی: 10 صفحات اُتے مشتمل ایہ اک نظم اے جسنو‏ں جلسہ بنائے شیعہ کالج وچ 24 اپریل 1916 وچ پڑھیا گیا۔ ایہ مطبع گلشن فیض بہ اہتمام واجد حسین عرف کلن تو‏ں شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔

(3) جواہر مہرہ: ایہ 34 صفحات اُتے مشتمل صفی د‏‏ی اک نظم اے جو جلسہ آل انڈیا شیعہ کانفرنس 1908 وچ پڑھی گئی تے گلشن فیض مولوی گنج لکھنؤ دے نظیر پریس تو‏ں شائع ہوئی۔

(4) دیوانِ صفی مع خلاصہ مقدمات: 204 صفحات اُتے مشتمل ایہ کتاب ممتاز حسین جونپوری د‏‏ی ادارت وچ 1952 وچ شائع ہوئی جس وچ صفی د‏‏ی شاعری تے انہاں د‏‏ی شخصیت دے مختلف پہلوآں اُتے روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں انجمن ترقی اردو (ہند) نے شائع کيتا ا‏‏ے۔ اس وچ ممتاز حسین جونپوری دے علاوہ مرزا جعفر علی خاں، سید کلب، عباس نقوی، علامہ اختر تلہری، سید احتشام حسین تے سید شہنشاہ حسین دے مقدمات شامل نيں۔

(5) دیوانجی: ایہ 624 صفحات اُتے مشتمل ظریف لکھنوی دا کلیات اے جسنو‏ں صفی نے مرتب کيتا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب 1949 وچ صفدر پریس کیننگ اسٹریٹ لکھنؤ تو‏ں شائع ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ اس دے حصہ اوّل وچ غزلیات، حصہ دوم وچ متفرق اشعار تے حصہ سوم وچ منظومات شامل نيں۔

(6) صحیفۃ القوم: 208 صفحات اُتے مشتمل ایہ صفی د‏‏ی نظماں دا مجموعہ اے جو 1907 تو‏ں اپریل 1916 تک شیعہ کانفرنس تے شیعہ کالج تو‏ں متعلق اے جسنو‏ں خود صفی نے مرتب کيتا ا‏‏ے۔ ایہ مطبع میتھو ڈسٹ پرنٹنگ ہاؤس لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا ا‏‏ے۔

(7) صحیفہ: ایہ 186 صفحات اُتے مشتمل صفی د‏‏ی یاد وچ سید زائر حسین کاظمی دا مرتب کردہ تنقیدی مضامین و نظماں دا مجموعہ اے جو سرفراز پریس لکھنؤ تو‏ں دسمبر 1974 وچ شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔

(8) لخت جگر: ایہ 367 صفحات اُتے مشتمل نظماں دا مجموعہ اے جو آل انڈیا شیعہ کانفرنس تے اس د‏ی ادارت تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اسنو‏ں صفی لکھنوی نے مرتب کيتا اے تے نظامی پریس لکھنؤ تو‏ں شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔

(9) مکاتیب صفی: ایہ 177 صفحات اُتے مشتمل صفی دے خطوط دا مجموعہ اے جسنو‏ں سید زائر حسین کاظمی نے مرتب کيتا اے تے ایہ سرفراز پریس لکھنؤ تو‏ں 1988 وچ شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔ (10) منظومات صفی (حصہ اوّل): ایہ 162 صفحا ت اُتے مشتمل صفی د‏‏ی نظماں دا مجموعہ اے جسنو‏ں سید زائر حسین نے مرتب کيتا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اترپردیش اردو اکادمی تو‏ں مارچ 1977 وچ شائع ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

نمونہ کلام

ذیل دے سطور وچ صفی دے اشعار نو‏‏ں بطور نمونہ نقل کيتا جارہیا اے جو صفی د‏‏ی قادرالکلامی تے لفظاں دے بہترین استعمال کیت‏‏ی مہارت نو‏‏ں سمجھنے دے لئی کافی اے ؂

ہم نشینی غیر کی اس بزم میں کام آگئی
ہم تک بھی ایک جام شراب آہی گیا

• 
  

کل ہم آئینہ میں رخ کی جھریاں دیکھا کیے
کاروان عمر رفتہ کے نشاں دیکھا کیے
زور ہی کیا تھا جفائے باغباں دیکھا کیے
آشیاں اجڑا کیا ہم ناتواں دیکھا کیے

• 
  

میری لاش کے سرہانے وہ کھڑے یہ کہہ رہے ہیں
اسے نیند یوں نہ آتی اگر انتظار ہوتا

• 
  

کوئی زہر پی بھی لیتا تو وہ دل لگی سمجھتے
کوئی جان دے بھی دیتا تو نہ اعتبار ہوتا

• 
  

غزل اس نے چھیڑی مجھے ساز دینا
ذرا عمر رفتہ کو آواز دینا
یہ شکوے دل کی بے تابیوں سے
ہر انجام میں رنگ آغاز دینا

• 
  

دیکھ لوں دور سے تصویر شباب رفتہ
رخ ادھر بھی کبھی اے عمر گریزاں کرنا
دم تعبیر صد افسوس نہ سمجھے یہ صفی
گھر کا آباد ہی کرنا تو ہے ویراں کرنا

• 
  

الٰہی زندگی کیا، موت کیا، بیمار ہجراں کی
پریشاں خواب وہ، تعبیر یہ خواب پریشاں کی

• 
  

وہ کیوں درپردہ میرے چاک پیراہن پہ ہنستے ہیں
ذرا آئینہ لانا دیکھ لوں صورت گریباں کی
صفی حکم رہائی مل چکا پھر کیوں توقف ہے
مگر زنداں سے کنجی کھوگئی ہے قفل زنداں کی

• 
  

پیغام زندگی نے دیا موت کا مجھے
مرنے کے انتظار میں جینا پڑا مجھے

• 
  

بناوٹ ہو تو ایسی ہو کہ جس سے سادگی ٹپکے
زیادہ ہو تو اصلی حسن چھپ جاتا ہے زیور سے

• 
  

دیکھے بغیر حال یہ ہے اضطراب کا
کیا جانے کیا ہو پردہ جو اٹھے نقاب کا

• 
  

غم نقد حیات لوٹنے کو ہے
یہ رشتۂ عمر ٹوٹنے کو ہے
پیری میں کمر جھکی تو کیا دم کا قیام
اب تیر کماں سے چھوٹنے کو ہے

مولا‏نا ماہرالقادری(1907–1978) نے ماہنامہ ’فاران‘ کراچی اپریل 1951 دے شمارے وچ صفی لکھنوی دے بارے وچ مندرجہ ذیل لفظاں تو‏ں اپنی تعزیت دا اظہار کيتا سی:15 ’’حضرت صفی لکھنوی نغزگو شاعر ہی نئيں مستند استاد وی سن ۔ انہاں دے شعر بولی دے لئی سند د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں۔ صفی دے دم تو‏ں سچ تاں ایہ اے کہ لکھنؤ د‏‏ی عزت قائم سی151 تے ایہ ميں نے ’قائم سی’ کيتا کہیا ہن وی قائم اے کہ صفی دنیا تو‏ں چلے گئے مگر انہاں دا کلام زندہ اے ۔‘‘

ہورویکھو

• اردو ساہت

حوالے

1*دیباچہ انتخاب کلام صفی، ص 9 2*جدید شعراء اردو، ص 257 3*دیباچہ انتخاب کلام صفی، ص 1 تا 9 4*جدید شعرا ء اردو، ص 257 5*دیباچہ انتخاب کلام صفی، ص 7 6*https.//www.rekhta.org. 7*جدید شعراء اردو، ص 257 8*ایضاً، ص 258 9*ایضاً، ص 263 تا 265 10*نقوش خطوط نمبر جلد سوم ص 338 11*عزیز لکھنوی، حیات اور کارنامے، ص 88 12*http/libbazmeurdu.net 13*بوستانِ عقیدت۔کربلا اور غیرمسلم شعراء، ص 112 14*دیباچہ انتخاب کلام صفی، ص 8 15*یادرفتگاں، حصہ اوّل، ص 373

کتابیات

1. ) انتخابِ کلام صفی، مرتبہ: سید زائر حسین کاظمی، اترپردیش اردو اکادمی، 1983
2. ) بوستانِ عقیدت (کربلا اور غیرمسلم شعرا)، مرتبہ: نور احمد میرٹھی، بزم اردو لائبریری، ادارہ فکر نو، کراچی 2007
3. ) جدید شعراء اردو، چیف اڈیٹر، ڈاکٹر عبدالوحید، فیروز سنز پرنٹر پبلشر سیلرز اینڈاسٹیشنر
4. ) عزیز لکھنوی۔ حیات اور کارنامے، طبع اوّل، ڈاکٹر مسعود حسن رضوی ردولوی، نظامی پریس، وکٹوریہ اسٹریٹ، لکھنؤ، 1984
5. ) مکاتیب صفی، مرتبہ: سید زائر حسین کاظمی، سرفراز پریس لکھنؤ، 1988
6. ) یادرفتگاں، جلد اوّل، ماہرالقادری، مکتبہ نشان راہ، نئی دہلی، 1985