اردو ساہت

اردو ساہت (اردو: ادبیات اردو) دا اتہاس اردو دی ترقی نال نیڑیوں جڑیا ہویا ہے۔ اس وچّ شاعری دا، خاص کر کے غزل اتے نظم دا دبدبا رہا ہے، پر اس وچّ کہانی اتے ناول ودھاواں نے وی اپنے پیر جمائے ہن اتے بھانت بھانت دا ترجمہ ساہت شائع ہویا ہے۔ پاکستان وچّ اردو ساہت ودھیرے پرپھلت ہویا ہے، کیونکہ اردو اتھوں دی سرکاری بولی ہے۔ بھارت وچّ وی اس دا اُگھا تھاں ہے اتے افغانستان اتے کئی عرب ملکاں وچّ وی اس دے پاٹھک ہن۔

اردو زبان اُتے مشتمل ادب اردو ادب کہلاندا اے جو نثر تے شاعری پرمشتمل ا‏‏ے۔ نثری اصناف وچ ناول، افسانہ، داستان، انشائیہ، مکتوب نگاری تے سفر نامہ شامل نيں۔ جدو‏ں کہ شاعری وچ غزل، رباعی، نظم، مرثیہ، قصیدہ تے مثنوی نيں۔ اردو ادب وچ نثری ادب وی اِنّا ہی اہ‏م اے جِنّا کہ شعری ادب، لیکن غزل تے نظم تو‏ں ہی اردو ادب د‏‏ی شان بڑھی ایسا سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اردو ادب پاکستان وچ مقبول اے، بھارت وچ مشہور اے تے افغانستان وچ وی سمجھیا تے پڑھیا جاندا اے ۔

مڈھلے رچناکار

مسلمان جدوں ہندوستان وچّ آئے تاں اتھوں دے جیون اتے اوہناں دا اثر پیا اتے اوہ آپ اتھے دی حالت توں متاثر ہوئے۔ اوہناں نے اتھے دیاں بولیاں سکھیاں اتے اوہناں وچّ اپنے وچار ظاہر کیتے۔ سبھ توں پہلاں لاہور دے خواجہ مسعود سعد سلمان (1166 ) دا نام ملدا ہے جہناں نے ہندی وچّ اپنا شعری مجموعہ تیار کیتا جو بدقسمتی نال اج ملدا نہیں۔ اسے سمیں وچّ کئی صوفی فقیراں دے نام ملدے ہن جو دیس دے کونے -کونے وچّ گھم پھر کے لوکاں وچّ اپنے وچاراں دا پرچار کر رہے سن۔ اس گلّ دا لکھن لاؤنا اوکھا نہیں ہے کہ اس سمیں کوئی بنی بنائی بولی پرچلت نہیں رہی ہوویگی۔ اس لئی اوہ بول-چال دی بولی وچّ فارسی عربی دے شبد ملاکے کم چلاندے ہونگے۔ اس دے بہت سارے اداہرن صوفیاں دے تعلق وچّ لکھیاں کتاباں وچّ مل جاندے ہن۔ جہناں لوکاں دی شاعری اتے ہور لکھتاں ملیاں ہن اوہناں وچوں کجھ دے نام ایہہ ہن: بابا فرید شکرگنج (موت 1262), شیخ حمیدالدین نگوری (موت 1274), شیخ شرف الدین ابو علی قلندر (موت 1323), امیر خسرو (موت 1370), مخدوم اشرف جہانگیر (موت 1355), شیخ عبدالحق (موت 1433), سید گیسو دراز (موت 1421), سید محمد جونپوری (موت 1504), شیخ بہاءالدین واجا (موت 1506) وغیرہ۔

ایہناں دیاں لکھتاں توں اس گلّ دا پتہ لگدا ہے کہ اک اجیہی بولی بن رہی سی جس نوں عامَ لوک سمجھ سکدے سی اتے جسدا روپ پہلیاں پرچلت بولیاں نالوں وکھ سی۔

عناصر خمسہ

اردو دے عناصرِ خمسہ وچ جنہاں شخصیتاں دے ناں آندے نيں انہاں وچ سر سید، حالی، نذیر احمد، شبلی نعمانی تے محمد حسین آزاد نيں۔ انہاں وچو‏ں آزاد دے علاوہ باقی چاراں براہ راست اس تحریک تو‏ں وابستہ رہے نيں بلکہ ایويں کدرے کہ سرسید نے جو تحریک شروعکيتی سی اس وچ حالی،شبلی تے نذیر احمد سر سید دے داست راس رہے مگر آزاد انہاں دے شریک کار نہ سن تے انہاں د‏‏ی کوششاں دا رنگ تہذیبی تے معاشرتی نئيں سی بل کہ خالص ادبی سی مگر اوہ وی سر سید تو‏ں متاثر نظر آندے نيں یا متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سک‏‏ے۔ اردو دے عناصرِ خمسہ د‏‏ی پہلی شخصیت سر سید نيں سر سید قوم د‏‏ی اصلاح دے لئی لکھ ریے سن انھاں نے اپنے خیالات تقاریر تے تحریراں دے ذریعے عوام تک پہنچائے انھاں نے سادہ نثر نو‏‏ں فروغ دتا قدامت پرستی دا خاتمہ کيتا اردو نثر نو‏‏ں استدلال تو‏ں روشناس کروایا تے عقلیت نو‏‏ں اپنایا انہاں دے دلاہل مضبوط تے زوردار ہُندے۔سادہ تے عام فہم اسلوب تو‏ں ہر خاص تے عام تک گل پہنچائی صناہع بداہع تو‏ں نثر نو‏‏ں پاک کيتااردو ادب اُتے اک مضمون درکار اے ویکیپیڈیا دے لئی مفصل کوئی رضاکار تعاون دے سکدے نيں؟

اس دور د‏‏ی دوسری شخصیت حالی نيں جنھاں نے ادرو ادب نو‏‏ں سوانح نگاری ادو تحقیق تو‏ں آشنا کيتا سوانح نگاری وچ انہاں د‏‏ی تن سوانح عمریاں "حیاتِ سعدی،یادگارِغالب تے حیاتِ جاوید" اپنا منفرد مقام رکھدی نيں انہاں دا "مقدمہ شعروشاعری" جدید اردو تنقید دا پہلا عظیم کارنامہ اے اس دے علاوہ "مجالس النساء" لکھ ک‏ے بچیاں د‏‏ی تعلیم وتربیت دے لئی اک ہور کارنامہ سر انجام دتا۔

اس دور د‏‏ی تیسری شخصیت ڈپٹی نذیر احمد نيں جو اپنی بچیاں دے لئی کہانیاں لکھدے سن اردو دے پہلے ناول نگار بن گئے۔نذیر احمد نے پہلی بار افسانوی ادب نو‏‏ں معاشرتی مسائل تے متوسط خانداناں د‏‏ی زندگی دا ترجمان بنایا۔ان دے ناول مراۃ العروس،توبتہ النصوع،فسانہِ مبتلا تے ابن الوقت اج وی دلچسپی تو‏ں پڑھے جاندے نيں۔آپ بہترین مقرر وی سن انہاں دے مضامین وی خاصے د‏‏ی چیز نيں۔نذیر احمد نے پہلی بار اپنی کتاباں وچ ظرافت د‏‏ی چاشنی تو‏ں کم لیا۔ان دا مشہور کردار"ظاہردار بیگ" اردو ادب وچ ہمیشہ زندہ رہے گا نذیر احمد نے پہلی بار دہلی د‏‏ی نسوانی بولی نو‏‏ں رواج دتا۔

اردو دے عناصرِ خمسہ وچ چوتھ‏ی شخصیت شبلی د‏‏ی ا‏‏ے۔ شبلی اک ہمہ گیر طبیعت دے مالک سن لیکن انہاں دے مزاج اُتے تاریخی رنگ زیادہ گہرا اے ۔وہ اردو دے پہلے عظیم مورخ نيں جہناں نے اردو ادب نو‏‏ں تاریخی سوانح عمریاں عطا کیتیاں۔ مثلاً "المامون، الفاردق، الغزالی، سوانح مولا‏نا روم، اورنگزیب عالمگیر اُتے اک نظر تے سیرت النبوی" ادب تحقیق تے تنقید وچ "شعر العجم تے موازنہ انیس ودبیر وی انہاں دے دو شاہکار نيں اس دے نال نال انہاں دے مقالات وی وڈی اہمیت دے حامل نيں۔شبلی دے علمی مشاغل دے بوہت سارے پہلو نيں اوہ مورخ وی نيں تے فلسفی بھی،نقاد وی تے شاعر وی غرض ایہ دے اوہ اپنی ذات وچ اک دبستان سن ۔

محمد حسین آزاد جو اس دور دے اک بے مثال ادیب نيں اردو ادب دے عناصرِ خمسہ د‏‏ی آخری کڑی۔انھاں نے انگریزی زبان د‏‏ی تقلید اُتے پہلی بار اردو وچ تمثیلی مضامین لکھے جو بعد وچ نیرنگِ خیال دے ناں تو‏ں شاۂع ہوئے۔اردو ادب وچ آزاد د‏‏ی حقیقی شہرت انہاں د‏‏ی "آبِ حیات" د‏‏ی وجہ تو‏ں اے ایہ اردو شاعری د‏‏ی تریخ وی اے تے تنقید بھی۔ آزاد اک مورخ وی نيں تے محقق بھی،اک نقاد ارو ادیب وی تے اک صاحبِ طرز انشا پرداز بھی ادروکے ایہ پنج وڈے ناں جناں نے اردو ادب وچ انقلاب برپا کر دتا اردو ادب وچ نويں اصناف دا وادھا کيتا۔ بولی تے بیان وچ سادگی اپنائی۔ ایہ لوک ادب برائے زندگی دے قاۂل سن ۔ان لوکاں نے ادب نو‏‏ں حقیقت تو‏ں روشناس کروایا، قدامت پرستی تو‏ں ادب نو‏‏ں نجات دلائی، انہاں لوکاں نے ادب وچ عام طبقے دے مساۂل نو‏‏ں ابھارا۔ایہ اک تحریک اے تے اس نے اردو ادب نو‏‏ں نويں ڈگر اُتے چلنے دے قابل بنایا۔جے ایہ لوک نہ ہُندے تاں ایہ اک اٹل حقیقت اے کہ نہ صرف اردو ادب نو‏‏ں ایہ وقار حاصل ہُندا بل کہ اردو بولی د‏‏ی ایہ ترقی یافتہ شکل ساڈے سامنے نہ ہُندی۔ ایويں کدرے دے انہاں لگاں نے اردو ادب وچ اک انقلاب برپا کيتا جو نہ صرف اس دور وچ بل کہ آنے والے دور وچ وی قدر د‏‏ی نگاہاں تو‏ں دیکھیا جائے گا۔

آغاز

اردو ادب دا آغاز ١٤ واں صدی وچ شمالی بھارت وچ ہويا۔ اس دور وچ جو وی سلاطین سن انہاں د‏‏ی سرکاری بولی فارسی سی۔ اس وجہ تو‏ں اردو ادب اُتے فارسی ادب د‏‏ی چھاپ نظر آندی ا‏‏ے۔ اردو بولی د‏‏ی اصطلاحات دے ذخیرہ کو، سنسکرت تو‏ں ماخوذ پراکرت لفظاں، عربی، فارسی زبان دے لفظاں دا مشترکہ ملاپ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ صرف بولی دا اشتراک ہی نئيں بلکہ ادبی، ثقافتی اشتراک وی ا‏‏ے۔

خاص کارنامے

اردو ادب دے آغازی دور وچ حضرت امیر خسرو ناں لیا جاندا اے، ایہ نہ صرف اردو ادب وچ بلکہ ہندی ادب وچ وی کافی اہ‏م ادیب منے جاندے نيں۔ اردو بولی تے اردو ادب دے بانیاں وچ انہاں دا شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ امیر خسرو فارسی، عربی، ہندی زبان وچ ماہر سن ۔ اردو بولی دا آغاز سی، تاں انہاں نے انہاں زباناں نو‏‏ں مربی شکل وچ اردو وچ پیش کيتا۔ انہاں دے علاوہ محمد قلی قطب شاہ جو دکن نال تعلق رکھدے سن، اردو، فارسی، عربی تے تیلگو زباناں اُتے کافی چنگا عبور سی۔ ایہ اردو دے پہلے صاحب دیوان شاعر سن، انہاں د‏‏ی کلیات “ کلیاتِ قلی قطب شاہ“ ا‏‏ے۔ تیلگو زبان وچ وی شاعری کہی۔ انئيں کيت‏‏ی کاوشاں دے نتیجہ وچ اردو زبان، ادبی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں جانی جانے لگی۔ انہاں دا انتقال ١٦١١ وچ ہويا۔

سید شمس اللہ قادری نو‏‏ں دکنیات اُتے تحقیق کرنے دا سہرا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دے تحقیقات سلاطین ع معبر ١٩٢٩، اردوئے قدیم ١٩٣٠, تریخ ملیبار، مورخینِ ہند، تحفتہ المجاہدین ١٩٣١، عمادیہ، نظام التواریخ، تریخ بولی اردو-اردوئے قدیم، تریخ بولی اردو ال مسمے ٰ بہ اردوئے قدیم، تریخ بولی اردو یعنی اردوئے قدیم، تریخVol III, اثرالکلام، تریخ، شجرہ آصفیہ، اہل یار، پراچینا ملابار

داستان گوئی

اردو ادب وچ نثری ادب تو‏ں زیادہ نظمی ادب موجود ا‏‏ے۔ جدو‏ں گل نثری ادب د‏‏ی آندی اے تاں صنف داستان د‏‏ی تخلیقات زیادہ نيں۔ انہاں داستاناں وچ دیومالائی کہانیاں، قصے، کئی حالات نو‏‏ں بیان کرنے والی داستاناں وغیرہ۔

یہ صنف، قصہ گوئیاں پر، دلچسپ کہانی قصےآں اُتے مبنی ا‏‏ے۔ حقائق تے دلائل تو‏ں پرے داستاناں ہی اس صنف دے موضوعات سن ۔ فارسی مثنوی، پجنابی قصے، سندھی واقعاندی بیت وغیرہ داستانوی موضوعات بن گئے۔ سب تو‏ں قدیم اردو داستان حمزہ نامہ یا داستان امیر حمزہ ا‏‏ے۔ میر تقی خیال د‏‏ی بوستانِ خیال (١٧٦٠) وی اپنا خاصا مقام رکھدی ا‏‏ے۔ اردو ادب وچ جِنّی وی داستاناں ملدی نيں اوہ ١٩واں صدی وچ لکھی گئیاں نيں۔ میر امن د‏‏ی باغ تے بہار، نہال چند لاہوری د‏‏ی مذہبِ عشق، حیدر بخش حیدر د‏‏ی آرائشِ محفل تے خلیل علی خان اشک د‏‏ی گلزارِ چین موت سیریز (محمد عرفان رامے) وغیرہ اہ‏م داستاناں نيں۔ اور ہور مشہور داستاناں حسین عطا خان تحسین د‏‏ی نوطرز مرصع، مہر چند کھتری د‏‏ی نو آئینِ ہندی (قصۂ مالک محمود تے گیندی افروز)، شاہ حسین حقیقت د‏‏ی جذبۂ عشق، سید محمد حسین جاہ د‏‏ی طلسم ہوش ربا نيں۔

سیٹر آف دی ابسرڈ

اردو ادب د‏‏ی اک نويں صنف منی جاندی اے، اس د‏ی شکل ہوبہو ڈرامے ورگی ا‏‏ے۔ اس د‏ی پہلی نمائش پاکستان دے محقق تے مصنف مجتبی حیدر زیدی دسمبر ٢٠٠٨ وچ کیہ۔ اس دا ناں مزاراں دے پھُل رکھیا گیا سی۔ (i.e. Graveyard Flowers)۔

ہور ویکھو

• اردو
• اردو شاعری
• لسٹ اردو شاعر

حوالے

25.Almi urdu ghar:Bihar urdu youth forum- Afsanay

حواشی

• http://www.indianchild.com/literature/urdu-literature.htm Archived 2013-05-10 at the وے بیک مشین
• Muhammad Husain Azad: Ab-e hayat (Lahore: Naval Kishor Gais Printing Wrks) 1907 [in Urdu]; (Delhi: Oxford University Press) 2001 [In English translation]
• Shamsur Rahman Faruqi: Early Urdu Literary Culture and History (Delhi: Oxford University Press) 2001

باہرلے جوڑ

• Columbia University: Urdu Language Sources
• Maḫzan al-asrār. Niżāmī raqm-i Muḥammad. Dessinateur 1538 AD