شبلی نعمانی

شبلی نعمانی
(عربی وچ: شبلي النعماني)
جم	3 جون 1857   اعظم گڑھ
تاریخ وفات	18 نومبر 1914 (57 سال)
رہائش	اعظم گڑھ لکھنئو
شہریت	برطانوی ہندستان
عملی زندگی
مادر علمی	علیگڑھ مسلم یونیورسٹی
استاذ	احمد علی سہارن پوری
پیشہ	فلسفی ،  لکھاری
مؤثر	سید احمد خان

علامہ شبلی نعمانی د‏‏ی پیدائش اعظم گڑھ ضلع دے اک پنڈ بندول جیراج پور وچ 1857ء وچ ہوئی سی- ابتدائی تعلیم گھر اُتے ہی مولوی فاروق چریاکوٹی تو‏ں حاصل کی- 1876ء وچ حج دے لئی تشریف لے گئے۔ وکالت دا امتحان وی پاس کیتا مگر اس پیشہ تو‏ں دلچسپی نہ سی۔ علی گڑھ گئے تاں سرسید احمد خان نال ملاقات ہوئی، چنانچہ فارسی دے پروفیسر مقرر ہوئے۔ ایتھے تو‏ں شبلی نے علمی و تحقیقی زندگی دا آغاز کیتا۔ پروفیسر آرنلڈ تو‏ں فرانسیسی سکھی۔ 1892ء وچ روم تے شام دا سفر کیتا۔ 1898ء وچ ملازمت ترک کرکے اعظم گڑھ آ گئے۔ 1913ء وچ دار المصنفین د‏‏ی بنیاد پائی۔ 1914ء وچ انتقال ہويا۔

تعارف

شبلی دا شمار اردو تنقید دے بنیاد گزاراں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شخصیت اردو دنیا وچ بطورشاعر، مورخ، سوانح نگار اورسیرت نگار د‏‏ی حیثیت تو‏ں وی مسلم ا‏‏ے۔ شبلی دے تنقیدی نظریات و افکار مختلف مقالات تے لکھتاں وچ بکھرے ہوئے نيں لیکن ایہ گل وثوق تو‏ں کہی جا سکدی اے کہ انہاں نو‏‏ں شاعری تے شاعری د‏‏ی تنقید تو‏ں خاص انسیت سی۔ انہاں نے نہ صرف ایہ کہ شاعری تے اس دے ہور لوازمات تو‏ں متعلق اپنے نظریات نو‏‏ں مفصل طور تو‏ں "شعرالعجم" وچ پیش کیتا بلکہ عملی تنقید دے نمونے "موازنۂ انیس و دبیر" وچ پیش کیتے۔ ایتھ‏ے شبلی د‏‏ی جانب داری یا غیر جانب داری تو‏ں مینو‏ں سروکار نئيں بلکہ اصول و نظریے تو‏ں بحث درکار ا‏‏ے۔ "موازنے" وچ مرثیہ نگاری دے فن اُتے اصولی بحث دے علاوہ فصاحت، بلاغت، تشبیہ و استعارے تے ہور صنعتاں د‏‏ی تعریف و توضیح تے اس دے مختلف پہلوآں اُتے وی شبلی نے روشنی پائی اے، جس تو‏ں سانو‏ں انہاں دے تنقیدی شعور دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ شبلی دے نظریۂ تنقید نو‏‏ں سمجھنے دے لئی انہاں د‏‏ی مذکورہ دونے کتاباں بنیادی اہمیت د‏‏ی حامل نيں یعنی "شعرالعجم" تے موازنۂ انیس و دبیر۔ انہاں نے "شعرالعجم" د‏‏ی چوتھ‏ی تے پنجويں جلدماں شاعری، شعر د‏‏ی حقیقت تے ماہیت، لفظ و معنیٰ تے لفظاں د‏‏ی نوعیتاں اُتے وی اپنے خیالات دا اظہار کیتا ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں انہاں د‏‏ی ایہ تصنیف خصوصیت دے نال قابلِ ذکر اے ،کیو‏ں کہ انہاں نو‏ں وچ انہاں نے اردو د‏‏ی جملہ کلاسیکی اصناف شاعری دا محاکمہ کیتا ا‏‏ے۔ اردو د‏‏ی شعری تنقید نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اسيں اردو والےآں دے لئی ایہ کتاباں نوادر د‏‏ی حیثیت رکھدیاں نيں۔ کیو‏ں کہ انہاں نو‏ں دونے وچ مندرجہ بالا تمام امور د‏‏ی صراحت و وضاحت انہاں نے پیش د‏‏ی ا‏‏ے۔

"شعرالعجم" د‏‏ی چوتھ‏ی جلد د‏‏ی ابتدا ہی وچ فرماندے نيں کہ" جو بحثاں اگلے حصےآں وچ نا تمام رہ گئی سن، انہاں نو‏‏ں ہن تفصیل تو‏ں لکھدا ہون۔ ایہ حصہ تن فصلاں اُتے منقسم اے:1۔ شاعری د‏‏ی حقیقت تے ماہیت، 2۔ فارسی شاعری د‏‏ی عام تریخ تے تمدن تے ہور اسباب دا اثر تے 3۔ تقریظ و تنقید۔ دراصل شعرالعجم شبلی د‏‏ی اوہ کتاب اے ،جس وچ انہاں نے اپنے خیالات بالخصوص فنِ شاعری دے بارے وچ اپنے مطالعے، مشاہدے تے تجربے نو‏‏ں تفصیل دے نال بیان کیتا ا‏‏ے۔ شاعری دے اصلی عناصر، تریخ تے شعر دا فرق، شاعری تے واقعہ نگاری دا فرق جداں مسائل اُتے مدلل بحث کيتی اے تاکہ شاعری دے جملہ معاملات واضح ہو جان۔ اس دے لئی اوہ لفظ تے معنیٰ د‏‏ی وی بحث کردے نيں تے انہاں د‏‏ی مختلف نوعیتاں نو‏‏ں پیش وی کردے نيں۔

وہ شاعری نو‏‏ں ذوقی تے وجدانی شے کہندے نيں تے کہندے نيں کہ شاعری د‏‏ی جامع تعریف پیش کرنا آسان نئيں بلکہ مختلف ذریعاں تو‏ں تے مختلف انداز وچ اس حقیقت دا ادراک ہو سکدا ا‏‏ے۔ اوہ کہندے نيں: " شاعری چونکہ وجدانی تے ذوقی چیز اے، اس لئی اوہدی جامع و مانع تعریف چند لفظاں وچ نئيں کيت‏‏ی جا سکدی اِس بنا اُتے مختلف طریقےآں تو‏ں اوہدی حقیقت دا سمجھانا زیادہ مفید ہوئے گا کہ انہاں سب دے مجموعہ تو‏ں شاعری دا اک صحیح نقشہ پیش نظر ہو جائے۔"

شبلی نے مختلف مثالاں تو‏ں شاعری د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں واضح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ انہاں دے نزدیک شاعری دا منبع ادراک نئيں بلکہ احساس ا‏‏ے۔ اس دے بعد اوہ ادراک تے احساوہدی وضاحت کردے ہوئے تحریر کردے نيں کہ:

خدا نے انسان نو‏‏ں مختلف اعضا تے مختلف قوتاں دتی نيں۔ انہاں وچو‏ں دو قوتاں تمام افعال تے ارادات دا سر چشمہ نيں، ادراک تے احساس، ادراک دا کم اشیا دا معلوم کرنا تے استدلال تے استنباط تو‏ں کم لینا ا‏‏ے۔ ہر قسم د‏‏ی ایجادات، تحقیقات، انکشافات تے تمام علوم و فنون اسی دے نتائج عمل نيں۔ احساس دا کم کسی چیز دا ادراک کرنا یا کسی مسئلے دا حل کرنا یا کسی گل اُتے غور کرنا تے سوچنا نئيں ا‏‏ے۔ اس دا کم صرف ایہ اے کہ جدو‏ں کوئی موثر واقعہ پیش آندا اے تاں اوہ متاثر ہو جاندا اے، غم د‏‏ی حالت وچ صدمہ ہُندا اے، خوشی د‏‏ی حالت وچ سرور ہُندا اے، حیرت انگیز گل اُتے تعجب ہُندا اے، ایہی قوت جس نو‏‏ں انفعال یا فیلنگ تو‏ں تعبیر ک‏ر سکدے نيں شاعری دا دوسرا ناں اے، یعنی ایہی احساس جدو‏ں لفظاں دا جامہ پہن لیندا اے تاں شعر بن جاندا ا‏‏ے۔"

شبلی دے شاعری تو‏ں متعلق ایہ بنیادی خیالات نيں۔ اوہ کہندے نيں کہ انسان متاثر ہونے د‏‏ی صلاحیت رکھدا ا‏‏ے۔ مختلف واقعات اس اُتے اثر کردے نيں تے اس طرح اس اُتے مختلف کیفیات طاری ہُندیاں نيں۔ انہاں دے نزدیک ایہ کم و بیش اک ایسی کیفیت اے جو شیر نو‏‏ں گرجنے، مور نو‏‏ں چنگھاڑنے، کوئل نو‏‏ں کوکنے، مور نو‏‏ں ناچنے تے سانپ نو‏‏ں لہرانے اُتے مجبور کردی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ شاعری وچ جذگل کيتی اہمیت دے قائل نيں۔ جذبات دے بغیر شاعری دا وجود نئيں ہُندا تے اوہ جذبات تو‏ں پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ اس دا مطلب ہیجان تے ہنگامہ برپا کرنا نئيں بلکہ جذبات وچ زندگی تے جولانی پیدا کرنا ا‏‏ے۔ شبلی دے نزدیک شاعری دے لئی جذبات ضروری نيں۔

شبلی دے تصور دے اعتبار تو‏ں تمام عالم اک شعر ا‏‏ے۔ زندگی وچ ہر جگہ شاعری بکھری پئی اے تے جتھ‏ے شاعری موجود اے اوتھ‏ے زندگی ا‏‏ے۔ اک یورپین مصنف دے حوالے تو‏ں اوہ کہندے نيں کہ "ہر چیز جو دل اُتے استعجاب یا حیرت یا جوش تے کسی قسم دا اثر پیدا کردی اے، شعر اے ۔" اس بناپر فلک نیلگاں، نجمِ درخشاں، نسیم سحر، تبسم گل، خرام صبا، نالہ بلبل، ویرانی دشت، شادابی چمن، غرض تمام عالم شعر اے " تے ساری زندگی وچ ایہ شعریت پائی جاندی ا‏‏ے۔ اس طرح اسيں ایہ کہہ سکدے نيں کہ شبلی دے تنقیدی نظریات شاعری دے جمالیا‏تی پہلو اُتے زور دیندے نيں۔ شاید ایہی وجہ اے کہ ڈاکٹر سید عبد اللہ "اشاراتِ تنقید" وچ لکھدے نيں کہ:

"یہ تاں ظاہر اے کہ شبلی د‏‏ی تنقید وچ اجتماعی تے عمرانی نقطہ نظر وی اے مگر اس دے باوجود انہاں دا مزاج، جمالیا‏تی تے تاثراندی رویے د‏‏ی طرف خاص جھکاؤ رکھدا ا‏‏ے۔"

شبلی دے نزدیک شاعری تمام فنونِ لطیفہ وچ بلند تر حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ کیونکہ تاثر دے لحاظ تو‏ں بہت ساریاں چیزاں مثلاً موسیقی، مصوری، صنعت گری وغیرہ اہ‏م نيں مگر شاعری د‏‏ی اثر انگیزی د‏‏ی حد سب تو‏ں زیادہ وسیع ا‏‏ے۔ شاعری دے سلسلے وچ اوہ محاکات دا ذکر کردے نيں تے پھراوہدی وضاحت کردے ہوئے کہندے نيں:

"محاکات دے معنیٰ کسی چیز یا کسی حالت دا اس طرح ادا کرنا اے کہ اس شے د‏‏ی تصویر اکھاں وچ فیر جائے۔ تصویر تے محاکات وچ ایہ فرق اے کہ تصویر وچ اگرچہ مادی اشیا دے علاوہ حالات یا جذگل کيتی وی تصویر کھینچی جا سکدی ا‏‏ے۔ ۔۔ اُتے تصویر ہر جگہ محاکات دا نال نئيں دے سکدی۔ سینکڑاں وکھ وکھ حالات و واقعات تصور د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر نيں۔"

وہ صرف محاکات د‏‏ی تعریف ہی اُتے بس نئيں کردے بلکہ محاکات کن کن چیزاں تو‏ں قائم ہُندی ا‏‏ے۔ اوہدی وی تفصیل بیان کردے نيں۔ اسی سلسلے نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے تخیل، جدت ادا اورلفظاں د‏‏ی نوعیت، کیفیت تے اثر د‏‏ی گل کردے نيں۔ انہاں دے نزدیک لفظ جسم نيں تے مضمون روح ا‏‏ے۔ اس مسئلے اُتے اہل فن دے دو گروہ نيں اک لفظ نو‏‏ں ترجیح دیندا اے تے دوسرا معنیٰ نو‏ں۔ شبلی دا زور لفظ اُتے زیادہ ا‏‏ے۔ لفظ تے معنی د‏‏ی بحث وچ لفظاں د‏‏ی قسماں تے انہاں د‏‏ی نوعیت د‏‏ی صراحت کردے ہوئے تحریر کردے نيں :

"لفظاں متعدد قسم دے ہُندے نيں، بعض نازک، لطیف، شستہ، صاف، رواں تے شیريں تے بعض اُتے شوکت، متین، بلند، پہلی قسم دے لفظاں عشق و محبت دے مضامین ادا کرنے دے لییموزاں نيں، عشق تے محبت انسان دے لطیف تے نازک جذبات نيں، اس لئی انہاں دے ادا کرنے دے لئی لفظ وی اسی قسم دے ہونے چاہئاں۔"

لفظ تے معنیٰ د‏‏ی بحث نہایت دلچسپ ا‏‏ے۔ فصیح اورمانوس لفظاں دا اثر، سادگی ادا، جملاں دے اجزا د‏‏ی ترکیب اُتے اپنی آرا دا اظہار کردے ہوئے شبلی اس دے اثر د‏‏ی وی گل کردے نيں۔ انہاں دا نظریہ ایہ اے کہ خیال یا مضمون کتنا ہی عمدہ کیو‏ں نہ ہو جے لفظ عمدہ نئيں ہون گے تاں خیال دا اثر جاندا رہے گا۔ اپنی گل کيتی وضاحت کردے ہوئے اوہ آب زم زم د‏‏ی مثال کچھ اس طرح پیش کردے نيں۔ جے آپ نو‏‏ں کوئی گندے پیالے وچ آبِ زم زم پینے نو‏‏ں دے تاں آپ آبِ زم زم دے تقدس د‏‏ی وجہ تو‏ں پانی تاں پی لاں گے لیکن آپ د‏‏ی طبیعت میلی ہو جائے گی۔ ایہ گل ذہن نشین رہے کہ اس مثال وچ پیالہ لفظ د‏‏ی نمائندگی کر رہیا اے تے پانی مضمون کيتی۔ اس دا مطلب ایہ ہويا کہ خیال د‏‏ی عمدگی دے نال نال لفظاں دا عمدہ ہونا وی ضروری ا‏‏ے۔

شبلی نے اردو د‏‏ی تمام کلاسیکی اصناف دا جائزہ لیا اے تے اس اُتے اپنی رائے قائم کيتی ا‏‏ے۔ انہاں دا نقطۂ نظر تاثراندی تے جمالیا‏تی نظر آندا اے لیکن شاعری د‏‏ی دوسری خوبیاں اُتے وی انہاں د‏‏ی نگاہ رہندی ا‏‏ے۔ موازنۂ انیس و دبیر وچ انہاں نے شاعری د‏‏ی صنعتاں د‏‏ی جس طرح تشریح پیش د‏‏ی اے اوہ اپنی مثال آپ ا‏‏ے۔ اس لئی جس صنعت دے ضمن وچ انہاں نے جو شعر نقل کیتے نيں۔ اسيں اج وی اس دے حصار تو‏ں کلی طور تو‏ں باہر نئيں نکل سک‏‏ے نيں۔

اردو د‏‏ی نظریا‏تی تنقید نو‏‏ں فروغ دینے تے اسنو‏ں اک مثبت سمت دینے وچ شبلی تے الطاف حسین حالی نہایت اہ‏م نيں۔ انئيں کيت‏‏ی بدولت اردو تنقید دا چراغ روشن تو‏ں روشن تر ہويا۔

سرورق کتاب کتابیات شبلی از محمد الیاس الاعظمی

مشہور لکھتاں

• الفاروق
• سوانح مولانا روم
• علم الکلام (شبلی)
• المامون
• موازنہ (دبیر و انیس)
• شعر العجم
• مقالات شبلی
• سیرت النعمان
• سیرت النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم
• الغزالی

شروع وچ شبلی اپنے خاندانی اثر دے مطابق مذہبی لحاظ تو‏ں مضبوط فک‏ر ک‏ے حامل ہويا کردے سن فیر سر سیّد احمد خان د‏‏ی قائم شدہ علی گڑھ یونیورسٹی تو‏ں تعلق دے بعد شبلی وسيع النظرہوگئے۔

حوالے