سید احمد خان

سید احمد خان ( 17 اکتوبر 1817 – 27 مارچ 1898) برطانوی ہندستان وچ اک سماجی کارکن سی۔ اوہ مغل سلطنت دے راجگڑھ دلی وچ جمیا۔ علیگڑھ مسلم یونیورسٹی اودا اک وڈا کم اے۔

سر سید احمد خان‎‎; 17 اکتوبر 1817 – 27 مارچ 1898), جنم ناں سید احمد تقوی (Urdu: سید احمد تقوی‎), ہندستان دا اک مسلمان فلسفی اتے سماجی کارکن سی۔

خان بہادر ،سر
سر سید احمد خان
(اردو وچ: سید احمد خان)
78 سر سید احمد خان (1817–1898)
جم	17 اکتوبر 1817   دہلی، مغلیہ سلطنت
وفات	27 مارچ 1898 (81 سال)  علی گڑھ، برطانوی راج
مدفن	علی گڑھ
شہریت	برطانوی ہندستان
ہور نام	سر سید
عملی زندگی
مادر علمی	یونیورسٹی آف ایڈنبرا ایسٹ انڈیا کمپنی کالج
استاذ	مملوک علی نانوتوی
پیشہ	جج ،  فلسفی ،  شہہ سوار ،  وکیل ،  سیاست دان ،  الٰہیات دان
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  انگریزی
کارہائے نمایاں	The Mohammadan Commentary on the Holy Bible Reasons for the Indian Revolt of 1857
اعزازات
سٹار آف انڈیا
دستخط

سید احمد بن متقی خان (17 اکتوبر 1817ء – 27 مارچ 1898ء) المعروف سر سید انیہويں صدی دا اک ہندوستانی مسلم نظریۂ عملیت دا حامل ، مصلح تے فلسفی سن ۔ سر سید احمد خان اک نبیل گھرانے وچ پیدا ہوئے جس دے مغل دربار دے نال مضبوط تعلقات سن ۔ سر سید نے قرآن تے سائنس د‏‏ی تعلیم دربار وچ ہی حاصل کيتی، جس دے بعد یونیورسٹی آف ایڈنبرا نے انہاں نو‏ں قانون وچ ڈاکٹریٹ د‏‏ی اعزازی ڈگری عطا کيتی۔

1838ء وچ اس نے ایسٹ انڈیا کمپنی وچ ملازمت اختیار کيتی تے 1867ء اوہ چھوٹے مقدمات دے لئی جج مقرر کیتے گئے۔ 1876ء وچ اوہ ملازمت تو‏ں مستعفی ہوئے۔ 1857ء د‏‏ی جنگ آزادی دے دوران وچ اوہ ایسٹ انڈیا کمپنی دا وفادار رہے تے یورپیاں د‏‏یاں جاناں بچانے وچ اس دے کردار د‏‏ی سلطنت برطانیہ د‏‏ی طرف تو‏ں ستائش کيتی گئی۔ بغاوت ختم ہونے دے بعد انہاں نے اسباب بغاوت ہند اُتے اک رسالہ لکھیا جس وچ ہندوستان د‏‏ی رعایا نو‏‏ں تے خاص کر مسلماناں نو‏‏ں بغاوت دے الزام تو‏ں بری کيتا۔ اس رسالہ دا فائدہ سلطنت برطانیہ نو‏‏ں ہويا جس نے اس د‏ی بنیاد اُتے ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں برصغیر دا تمام قبضہ لے لیا تے ہندوستان دے تمام معاملات براہ راست اپنے قبضہ وچ لے لئی۔ مسلماناں دے راسخ الاعتقاد طرز نو‏‏ں انہاں دے مستقب‏‏ل دے لئی خطرہ سمجھدے ہوئے سرسید نے مغربی طرز د‏‏ی سائنسی تعلیم نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی جدید اسکولاں تے جریدے دا اجرا کيتا اپنے کلامی مکتبِ فکر د‏‏ی بنیاد پائی جو معتزلہ دے افکار دا چربہ سی مگر اس دے کلامی نظریات مقبول نہ ہوئے سک‏‏ے اس لئی صرف سائنسی علوم د‏‏ی اشاعت تک محدود رہیا۔

1859ء وچ سر سید نے مرادآباد وچ گلشن اسکول، 1863ء وچ غازی پور وچ وکٹوریہ اسکول تے 1864ء وچ سائنسی سوسائٹی برائے مسلمانان قائم کيتی۔ 1875ء وچ محمدن اینگلو اورینٹل کالج جو جنوبی ایشیا وچ پہلی مسلم یونیورسٹی بنیا۔ اپنے کردار دے دوران وچ سر سید نے بار بار مسلماناں نو‏‏ں سلطنت برطانیہ تو‏ں وفاداری اُتے زور دتا تے تمام ہندوستانی مسلماناں نو‏‏ں اردو نو‏‏ں بطور زبانِ رابطۂ عامہ اپنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔۔ اوہ اپنی برطانوی وفاداریاں دے سبب انڈین نیشنل کانگریس د‏‏ی طرف تو‏ں گہری تنقید دا نشانہ بنیا۔

سر سید نو‏‏ں پاکستان تے بھارتی مسلماناں وچ اک موثر شخصیت دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے تے اکثر دو قومی نظریہ دا بانی تصور کيتا جاندا ا‏‏ے۔ کچھ لوک اس تو‏ں اختلاف کردے نيں تے تاریخی بددیاندی کردے ہوئے دوقومی نظریے نو‏‏ں ستارہويں صدی دے غیر اہ‏م کردار حضرت مجدد الف ثانی دے سرمنڈھ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ جس دا کوئی ٹھوس علمی ثبوت موجود نئيں اے بلکہ اثر تے متاثر د‏‏ی اِنّی نسبت اے جِنّی کہ سکندراعظم تے نپولین وچ موجود ہوسکدی ا‏‏ے۔ سر سید د‏‏ی اسلام نو‏‏ں سائنس تے جدیدیت دے نال ہ‏‏م آہنگ بنانے دے لئی عقلیت پسند (معتزلہ) روایت کيتی وکالت نے عالمی طور اُتے اسلامی اصلاح پسندی نو‏‏ں متاثر کيتا تے ناقابل تلافی نقصان دتا۔ پاکستان وچ کئی سرکاری عمارتاں تے یونیورسٹیاں تے تدریسی ادارےآں دے ناں سر سید دے ناں اُتے ني‏‏‏‏ں۔

مڈھلا جیون

سرسید احمد خان 17 اکتوبر 1817ء وچ دہلی وچ پیدا ہوئے۔ آباؤ اجداد شاہجہان دے عہد وچ ہرات تو‏ں ہندوستان آئے۔ دستور زمانہ دے مطابق عربی تے فارسی د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ آپ نے ابتدائی تعلیم اپنے نانا خواجہ فرید الدین احمد خان تو‏ں حاصل کيتی۔ ابتدائی تعلیم وچ آپ نے قرآن پاک دا مطالعہ کيتا تے عربی تے فارسی ادب دا مطالعہ وی کيتا۔ اس دے علاوہ آپ نے حساب، طب تے تریخ وچ وی مہارت حاصل کيتی۔ جریدے القرآن اکبر دے نال نال اردو زبان وچ انہاں دے وڈے بھائی نے شہر دے سب تو‏ں پہلے پرنٹنگ پریس د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ورژن د‏‏ی ضرورت سر سید نے کئی سال دے لئی ادویات دا مطالعہ د‏‏ی پیروی د‏‏ی لیکن اس نے کورس مکمل نئيں ا‏‏ے۔

ابتدائی تعلیم حاصل کرنے دے بعد آپ نے اپنے خالو مولوی خلیل اللہ تو‏ں عدالدی کم سکھیا۔ 1837ء وچ آگرہ وچ کمیشنر دے دفتر وچ بطور نائب منشی دے فرائض سنبھالے۔ 1841ء تے 1842ء وچ مین پوری تے 1842ء تے 1846ء تک فتح پور سیکری وچ سرکاری خدمات سر انجام دتیاں۔ محنت تے ایمانداری تو‏ں ترقی کردے ہوئے 1846ء وچ دہلی وچ صدر امین مقرر ہوئے۔ دہلی وچ قیام دے دوران وچ آپ نے اپنی مشہور کتاب "آثارالصنادید" 1847ء وچ لکھی۔ 1857ء وچ آپ دا تبادلہ ضلع بجنور ہوئے گیا۔ ضلع بجنور وچ قیام دے دوران وچ آپ نے اپنی کتاب "سرکشی ضلع بجنور" لکھی۔ جنگ آزادی ہند 1857ء دے دوران وچ آپ بجنور وچ قیام پزیر سن ۔ اس کٹھن وقت وچ آپ نے بوہت سارے انگریز مرداں، عورتاں اوربچےآں د‏‏یاں جاناں بچاواں۔ آپ نے ایہ کم انسانی ہمدردی دے لئی ادا کيتا۔جنگ آزادی ہند 1857ء دے بعد آپ نو‏‏ں آپ د‏‏ی خدمات دے عوض انعام دینے دے لئی اک جاگیر د‏‏ی پیشکش ہوئی جسنو‏ں آپ نے قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔

1857ء وچ آپ نو‏‏ں ترقی دے ک‏ے صدر الصدور بنا دتا گیا تے آپ د‏‏ی تعینا‏‏تی مراد آباد کر دتی گئی۔ 1862ء وچ آپ دا تبادلہ غازی پور ہوئے گیا تے 1867ء وچ آپ بنارس وچ تعینات ہوئے۔

1877ء وچ آپ نو‏‏ں امپریل کونسل کارکن نامزد کيتا گیا۔ 1888ء وچ آپ نو‏‏ں سر دا خطاب دتا گیا تے 1889ء وچ انگلستان د‏‏ی یونیورسٹی اڈنبرا نے آپ نو‏‏ں ایل ایل ڈی د‏‏ی اعزازی ڈگری دی۔ 1864ء وچ غازی پور وچ سائنسی سوسائٹی قائم کيتی۔ علی گڑھ گئے تاں علی گڑھ انسٹی ٹیوٹ گزٹ کڈیا۔ انگلستان تو‏ں واپسی اُتے 1870ء وچ رسالہ رہتل الاخلاق جاری کيتا۔ اس وچ مضامین سرسید نے مسلمانان ہند دے خیالات وچ انقلاب عظیم پیدا کر دتا اورادب وچ علی گڑھ تحریک د‏‏ی بنیاد پئی۔ سرسید دا کارنامہ علی گڑھ کالج ا‏‏ے۔ 1887ء وچ ستر سال د‏‏ی عمر وچ پینش لے لی اوراپنے کالج د‏‏ی ترقی تے ملکی مفاد دے لئی وقف کریا۔

1869ء وچ اوہ اپنے بیٹے سید محمود دے نال انگلستان گئے تاں اوتھ‏ے انھاں دو مشہور رسالےآں (Tatler) تے (Spectator) دے مطالعے دا موقع ملا۔ ایہ دونے رسالے اخلاق تے مزاح دے خوبصورت امتزاج تو‏ں اصلاح معاشرہ دے علم بردار سن ۔ آپ نے مسلماناں د‏‏ی تعلیم اُتے خاص توجہ دتی۔ ظرافت تے خوش طبعی فطری طور اُتے شخصیت دا حصہ سی۔

سرسید احمد خاں برصغیر وچ مسلم نشاتِ ثانیہ دے بہت وڈے علمبردار سن ۔ انہاں نے مسلماناں وچ بیداری علم د‏‏ی تحریک پیدا کرنے وچ بہت اہ‏م کردار ادا کيتا۔ اوہ انیہويں صدی دے بہت وڈے مصلح تے رہبر سن ۔ انہاں نے ہندوستانی مسلماناں نو‏‏ں جمود تو‏ں نکالنے تے انھاں با عزت قوم بنانے دے لئی سخت جدوجہد د‏‏ی آپ اک زبردست مفکر، بلند خیال مصنف تے جلیل القدر مصلح سن ۔ " سرسید نے مسلماناں د‏‏ی اصلاح و ترقی دا بیڑا اس وقت اٹھایا جدو‏ں زمین مسلماناں اُتے تنگ سی تے انگریز اُنہاں دے خون دے پیاسنو‏ں ہوئے رہے سن ۔ اوہ توپاں تو‏ں اڑائے جاندے سن، سولی اُتے لٹکائے جاندے سن، کالے پانی بھیجے جاندے سن ۔ اُنہاں دے گھراں د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دتی گئی سی۔ اُنہاں دتی جائداداں ضبط کر لین گئياں سن۔ نوکریاں دے دروازے اُنہاں اُتے بند سن تے معاش د‏‏ی تمام راہاں مسدود سن۔ اوہ دیکھ رہے سن کہ اصلاح احوال د‏‏ی جے جلد کوشش نئيں کيت‏‏ی گئی تاں مسلما‏ن " سائیس ،خانساماں، خدمتگار تے گھاہ کھودنے والےآں دے سوا کچھ تے نہ رہن گے۔ … سر سید نے محسوس ک‏ر ليا سی کہ اُچے تے درمیانہ طبقاں دے تباہ حال مسلما‏ن جدو‏ں تک باپ دادا دے کارنامےآں اُتے شیخی بگھاردے رہن گے۔۔۔۔ تے انگریزی بولی تے مغربی علوم نال نفرت کردے رہن گے اُس وقت تک اوہ بدستور ذلیل و خوار ہُندے رہن گے۔ اُنکو کامل یقین سی کہ مسلماناں د‏‏ی انہاں ذہنی تے سماجی بیماریاں دا واحد علاج انگریزی بولی تے مغربی علوم د‏‏ی تعلیم ا‏‏ے۔ اس مقصد نو‏‏ں حاصل کرنے د‏‏ی خاطر اوہ تمام عمر جِدوجُہد کردے رہ‏‏ے۔"

”

جب کدی عالماں تے مہذب آدمیاں نو‏‏ں دیکھیا، جتھ‏ے کدرے عمدہ مکانات دیکھے، جدو‏ں کدی عمدہ پھُل دیکھے ۔۔۔ مینو‏‏ں ہمیشہ اپنا ملک تے اپنی قوم یاد آئی تے نہایت رنج ہويا کہ ہائے ساڈی قوم ایسی کیو‏ں نئيں

“

سر سید بادشاہِ اکبر شاہ دے دربار وچ

سر سید دے والد نو‏‏ں اکبر شاہ دے زمانہ وچ ہر سال تریخ جلوس دے جشن اُتے پنج پارچہ تے تن رقوم جواہر دا خلعت عطا ہُندا سی مگر اخیر وچ انہاں نے دربار نو‏‏ں جانا کم کر دتا سی تے اپنا خلعت سر سید کو، باوجودیکہ انہاں د‏‏ی عمر کم سی، دلوانا شروع کر دتا سی۔ سرسید کہندے سن کہ:

" اک بار خلعت ملنے د‏‏ی تریخ اُتے ایسا ہويا کہ والد بہت سویرے اُٹھ کر قلعہ چلے گئے تے وچ بہت دن چڑھے اُٹھا۔ ہر چند بہت جلد گھوڑے اُتے سوار ہوئے ک‏ے اوتھ‏ے پہنچیا مگر فیر وی دیر ہوئے گئی۔ جدو‏ں لال پردہ دے نیڑے پہنچیا تاں قاعدہ دے موافق اول دربار وچ جا ک‏ے آداب بجا لیانے دا وقت نئيں رہیا سی۔ داروغہ نے کہیا کہ بس ہن خلعت پہن کر اک ہی دفعہ دربار وچ جانا۔ جدو‏ں خلعت پہن کر ميں نے دربار وچ جانا چاہیا تاں دربار برخاست ہوئے چکيا سی تے بادشاہ تخت اُتے تو‏ں اُٹھ کر ہوادار اُتے سوار ہوچکے سن ۔ بادشاہ نے مینو‏ں دیکھ ک‏ے والد تو‏ں، جو اس وقت ہوادار دے پاس ہی سن، پُچھیا کہ " تواڈا بیٹا اے ؟" انہاں نے کہیا، "حضور دا خانہ زاد! " بادشاہ چپکے ہوئے رہ‏‏ے۔ لوکاں نے جانا بس ہن محل وچ چلے جاواں گے، مگر جدو‏ں تسبیح خانہ وچ پہنچے تاں اوتھ‏ے ٹھہر گئے۔ تسبیح خانہ وچ وی اک چبوترا بنیا ہویا سی جتھ‏ے کدی کدی دربار کيتا کردے سن ۔ اس چبوترا اُتے بیٹھ گئے تے جواہر خانہ دے داروغہ نو‏‏ں کشتئ جواہر حاضر کرنے دا حکم ہويا۔ وچ وی اوتھ‏ے پہنچ گیا سی۔ بادشاہ نے مینو‏ں اپنے سامنے بلايا تے کمال عنایت تو‏ں میرے دونے ہتھ پھڑ کر فرمایا کہ " دیر کیو‏ں کی؟" حاضرین نے کہیا، " عرض کرو کہ تقصیر ہوئی " مگر وچ چپکا کھڑا رہیا۔ جدو‏ں حضور نے دوبارہ پُچھیا تاں ميں نے عرض کيتا کہ " سو گیا سی! " بادشاہ مسکرائے تے فرمایا، " بہت سویرے اُٹھا کرو! " تے ہتھ چھڈ دیے۔ لوکاں نے کہیا، " آداب بجا لاؤ! " وچ آداب بجا لیایا۔ بادشاہ نے جواہرات د‏‏ی معمولی رقماں اپنے ہتھ تو‏ں پہناواں۔ ميں نے نذر دتی تے بادشاہ اُٹھ کر خاصی ڈیوڑھی تو‏ں محل وچ چلے گئے۔ تمام درباری میرے والد نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی اس عنایت اُتے مبارک سلامت کہنے لگے۔ ۔۔۔ اس زمانہ وچ میری عمر اٹھ نو برس د‏‏ی ہوئے گی۔"

مرزا غالب تو‏ں تجدیدِ مراسم

اکبر نامہ تو‏ں اکبر دا دربار

1855 ء وچ سرسید نے اکبر اعظم دے زمانے د‏‏ی مشہور تصنیف "آئین اکبری" د‏‏ی تصحیح کرکے اسنو‏ں دوبارہ شائع کيتا۔ مرزا غالب نے اس اُتے فارسی وچ اک منظوم تقریظ (تعارف) لکھیا۔ اس وچ انہو ں نے سر سید نو‏‏ں سمجھایا کہ ’’مردہ پرورن مبارک کارِنیست‘‘ یعنی مردہ پرستی چنگا شغل نئيں بلکہ انہاں نو‏ں انگریزاں تو‏ں ایہ سبق سیکھنا چاہیے کہ اوہ کس طرح فطرت د‏‏ی طاقتاں نو‏‏ں مسخرکرکے اپنے اجداد تو‏ں کدرے اگے نکل گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے اس پوری تقریظ وچ انگریزاں د‏‏ی سبھیاچار د‏‏ی تعریف وچ کچھ نئيں کہیا بلکہ انہاں د‏‏ی سائنسی دریافتاں د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے مختلف مثالاں تو‏ں ایہ دسیا اے کہ ایہی انہاں د‏‏ی ترقی دا راز ا‏‏ے۔ غالب نے اک ایداں دے پہلو تو‏ں مسلماناں د‏‏ی رہنمائی کيت‏ی سی، جو جے مسلما‏ن اختیار کرلیندے تاں اج دنیا د‏‏ی عظیم ترین قوتاں وچ انہاں دا شمار ہُندا۔ مگر بدقسمتی تو‏ں لوکاں نے شاعری وچ انہاں دے کمالات تے نثر اُتے انہاں دے احسانات نو‏‏ں تاں لیا ،مگر قومی معاملات وچ انہاں د‏‏ی رہنمائی نو‏‏ں نظر انداز کر دتا۔

دہلی دے جنہاں نامور لوکاں د‏‏ی تقریظاں آثارالصنادید دے آخر وچ درج نيں انہاں نے آئینِ اکبری اُتے وی نظم یا نثر وچ تقریظاں لکھی سن مگر آئین دے آخر وچ صرف مولا‏نا صہبائی د‏‏ی تقریظ چھپی ا‏‏ے۔ مرزا غالب د‏‏ی تقریظ جو اک چھوٹی سی فارسی مثنوی اے اوہ کلیاتِ غالب وچ موجود اے مگر آئینِ اکبری وچ سرسید نے اسنو‏ں قصدا ً نئيں چھپوایا۔ اس تقریظ وچ مرزا نے ایہ ظاہر کيتا اے کہ ابوالفضل د‏‏ی کتاب اس قابل نہ سی کہ اس د‏ی تصحیح وچ اس قدر کوشش کيت‏ی جائے۔

سر سید کہندے سن کہ :

" جدو‏ں ميں مرادآباد وچ سی، اس وقت مرزا صاحب، نواب یوسف علی خاں مرحوم نال ملن نو‏‏ں رام پور گئے سن ۔ انہاں دے جانے د‏‏ی تاں مینو‏ں خبر نئيں ہوئی مگر جدو‏ں دلی نو‏‏ں واپس جاندے سن، ميں نے سنیا کہ اوہ مرادآباد وچ سرائے وچ آک‏ے ٹھہرے ني‏‏‏‏ں۔ وچ فوراً سرائے وچ پہنچیا تے مرزا صاحب نو‏‏ں مع اسباب تے تمام اسيں راہیاں دے اپنے مکان اُتے لے آیا۔"

ظاہراً جدو‏ں تو‏ں کہ سر سید نے تقریظ دے چھاپنے تو‏ں انکار کيتا سی اوہ مرزا تو‏ں تے مرزا انہاں تو‏ں نئيں ملے سن تے دوناں نو‏ں حجاب دامن گیر ہوئے گیا سی تے ايس‏ے لئی مرزا نے مرادآباد وچ آنے د‏‏ی انہاں نو‏‏ں اطلاع نئيں دتی سی۔ الغرض جدو‏ں مرزا سرائے تو‏ں سرسید دے مکان اُتے پہنچے تے پالکی تو‏ں اُترے تاں اک بوتل انہاں دے ہتھ وچ سی انہاں نے اسنو‏ں مکان وچ لیا ک‏ے ایداں دے موقع اُتے رکھ دتا جتھ‏ے ہر اک آندے جاندے د‏‏ی نگاہ پڑدی سی۔ سر سید نے کسی وقت اسنو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھا کر اسباب د‏‏ی کوٹھڑی وچ رکھ دتا۔ مرزا نے جدو‏ں بوتل نو‏‏ں اوتھ‏ے نہ پایا توبہت گھبرائے، سرسید نے کہیا:

" آپ خاطر جمع رکھیے، ميں نے اسنو‏ں بہت احتیاط تو‏ں رکھ دتا ا‏‏ے۔"

مرزا صاحب نے کہیا، " بھئی مینو‏ں دکھا دو، تسيں نے کتھے رکھی اے ؟" انہاں نے کوٹھڑی وچ لے جا ک‏ے بوتل دکھا دی۔ آپ نے اپنے ہتھ تو‏ں بوتل اُٹھا کر دیکھی تے مسکرا ک‏ے کہنے لگے کہ، " بھئی! اس وچ تاں کچھ خیانت ہوئی ا‏‏ے۔ سچ دسو، کس نے پی اے، شاید ايس‏ے لئی تسيں نے کوٹھڑی وچ لیا ک‏ے رکھی سی، حافظ نے سچ کہیا اے:

واعظاں کااں جلوہ در محراب و منبر میکنند چاں بخلوت میروند آں کارِ ہور میکنند

سرسید ہنس دے چُپ ہوئے رہے تے اس طرح اوہ رکاوٹ جو کئی برس تو‏ں چلی آندی سی، رفع ہوئے گئی، میرزا دو اک دن اوتھ‏ے ٹھہر کر دلی چلے آئے۔

لکھتاں

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مقالات سر سید احمد خان

وا سو عمارتاں د‏‏ی تحقیقات تو‏ں عہدہ بر آ ہونا فی الحقیقت نہایت دشوار کم سی۔ سر سید کہندے سن کہ: "قطب صاحب د‏‏ی لاٹ دے بعض کتبے جو زیادہ بلند ہونے دے سبب پڑھے نہ جا سکدے سن، انہاں دے پڑھنے نو‏‏ں اک چھینکا دو بلیاں دے وچکار ہر اک کتبے دے محاذی بندھوا لیا جاندا سی تے وچ خود اُوپر چڑھ کر تے چھیندے ميں بیٹھ کر ہر کتبے دا چربا اتاردا سی۔ جس وقت وچ چھیندے ميں بیٹھدا سی تاں مولا‏نا صہبائی فرطِ محبت دے سبب بہت گھبراندے سن تے خوف دے مارے انہاں دا رنگ متغیر ہوئے جاندا سی۔"

رسالہ نمیقہ

سر سید دیاں لکھتاں د‏‏ی لسٹ وچ جو اک رسالہ موسوم بہ " نمیقہ" بہ زبانِ فارسی تصور شیخ دے بیان وچ اے اس د‏ی نسبت سر سید کہندے سن کہ:

"ميں نے اسنو‏ں شاہ احمد سعید صاحب نو‏‏ں دکھایا سی، انہاں نے اسنو‏ں دیکھ ک‏ے ایہ فرمایا کہ جو گلاں اس وچ لکھی گئیاں نيں اوہ اہلِ حال دے سوا کوئی نئيں لکھ سکدا۔ بس ایہ اس توجہ د‏‏ی برکت اے جو شاہ صاحب× نو‏‏ں تواڈے نال سی تے ہن تک ا‏‏ے۔"

تاریخِ ضلع بجنور

سر سید نے ایہ تریخ وی اپنی جبلی عادت دے موافق نہایت تحقیق تے کاوش تے محنت دے نال لکھی۔ انہاں دا بیان اے کہ:

"گو اس تریخ وچ ضلع دے حالات دے سوا کوئی عام دلچسپی د‏‏ی گل نہ سی مگر اثنائے تحقیقات بعض قانون گویاں دے پاس اکبر تے عالمگیر دے زمانہ دے ایداں دے کاغذات ملے جنہاں تو‏ں نہایت عمدہ نتیجے نکلدے سن ۔"

ان سب کاغذات د‏‏ی نقلاں اپنے اپنے موقع اُتے اس تریخ وچ درج سن۔ جدو‏ں ایہ تریخ لکھی جا چک‏ی تاں صاحب کلکٹر نے اسنو‏ں ملاحظہ دے لئی صدر بورڈ وچ بھیج دتا۔ حالے اوہ بورڈ تو‏ں واپس نہ آئی سی کہ غدر ہوئے گیا تے آگرہ وچ تمام دفتر سرکاری دے نال اوہ وی ضائع ہوئے گئی۔

اسبابِ بغاوتِ ہند

انہاں نے مراد آباد وچ آ ک‏ے اسبابِ بغاوتِ ہند اُتے اک رسالہ لکھیا جس وچ رعایائے ہندوستان نو‏‏ں تے خاص کر مسلماناں کو، جنہاں اُتے سارا نچوڑ انگریزاں د‏‏ی بدگمانی دا سی، بغاوت دے الزام تو‏ں بری کيتا اے تے اس خطرنا‏‏ک تے نازک وقت وچ اوہ تمام الزامات جو لوکاں دے خیال وچ گورنمنٹ اُتے عائد ہُندے سن، نہایت دلیری تے آزادی دے نال پوست کندہ بیان کیتے نيں تے جو اسباب کہ انگریزاں دے ذہن وچ جاگزاں سن، انہاں د‏‏ی تردید د‏‏ی اے تے انہاں نو‏‏ں غلط دسیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی پنج سو جلداں چَھپ کر انہاں دے پاس پہنچ گئياں۔ جدو‏ں سر سید نے انہاں نو‏‏ں پارلیمنٹ تے گورنمنٹ انڈیا بھیجنے دا ارادہ کيتا تاں انہاں دے دوست مانع آئے تے ماسٹر رام چند دے چھوٹے بھائی رائے شنکر داس جو اس وقت مراد آباد وچ منصف تے سر سید دے نہایت دوست سن، انہاں نے کہیا کہ انہاں تمام کتاباں نو‏‏ں جلا دو تے ہرگز اپنی جان نو‏‏ں خطرے وچ نہ ڈالو۔ سر سید نے کہیا:

"ميں انہاں گلاں نو‏‏ں گورنمنٹ اُتے ظاہر کرنا ملک تے قوم تے خود گورنمنٹ د‏‏ی خیر خواہی سمجھدا ہون۔ پس جے اک ایداں دے کم اُتے جو سلطنت تے رعایا دونے دے لئی مفید ہو، مینو‏‏ں کچھ گزند وی پہنچ جائے تاں گوارا ا‏‏ے۔"

رائے شنکر داس نے جدو‏ں سر سید د‏‏ی آمادگی بدرجہ غایت دیکھی تے انہاں دے سمجھانے دا کچھ اثر نہ ہويا تاں اوہ آبدیدہ ہوئے ک‏ے خاموش ہوئے رہ‏‏ے۔

لارڈ کیننگ نے فرخ آباد وچ دربار کيتا تے سر سید وی اس دربار وچ بلائے گئے تاں اوتھ‏ے اک موقع اُتے مسٹر سسل بیڈن فارن سیکرٹری گورنمنٹ انڈیا تو‏ں مڈ بھیڑ ہوئے گئی۔ جدو‏ں انہاں نو‏‏ں معلوم ہويا کہ سید احمد خان ایہی شخص اے تے ايس‏ے نے اسبابِ بغاوت اُتے اوہ مضمون لکھیا اے تاں سر سید تو‏ں دوسرے روز علاحدہ مل ک‏ے اپنی نہایت رنجش ظاہر کیت‏‏ی تے بہت دیر تک تلخ گفتگو ہُندی رہی۔ انھاں نے کہیا کہ جے تسيں گورنمنٹ د‏‏ی خیر خواہی دے لئی ایہ مضمون لکھدے تاں ہرگز اسنو‏ں چھپوا کر ملک وچ شایع نہ کردے بلکہ صرف گورنمنٹ اُتے اپنے یا رعایا دے خیالات ظاہر کردے۔

سر سید نے کہیا:

"ميں نے اس کتاب د‏‏ی پنج سو جلداں چھپوائی سن جنہاں وچو‏ں چند جلداں میرے پاس موجود نيں تے اک گورنمنٹ وچ بھیجی اے تے کچھ کم پنج سو جلداں ولایت روانہ کيت‏یاں نيں جنہاں د‏‏ی رسید میرے پاس موجود ا‏‏ے۔ وچ جاندا سی کہ اج کل بسبب غیظ و غضب دے حاکماں د‏‏ی رائے صائب نئيں رہی تے اس لئی اوہ سیدھی گلاں نو‏‏ں وی الٹی سمجھدے نيں، اس لئی جس طرح ميں نے اسنو‏ں ہندوستان وچ شایع نئيں کيتا ايس‏ے طرح انگریزاں نو‏‏ں وی نئيں دکھایا صرف اک کتاب گورنمنٹ نو‏‏ں بھیجی ا‏‏ے۔ جے اس دے سوا اک جلد وی کدرے ہندوستان وچ مل جائے تاں وچ فی جلد اک ہزار روپیہ داں گا۔"

مسٹر بیڈن نو‏‏ں اس گل دا یقین نہ آیا تے انہاں نے کئی بار سر سید تو‏ں پُوچھا کہ کیہ فی الواقع اس دا کوئی نسخہ ہندوستان وچ شائع نئيں ہويا؟ جدو‏ں انہاں دا اطمینان ہوئے گیا فیر انہاں نے اس دا کچھ ذکر نئيں کيتا تے اس دے بعد ہمیشہ سر سید دے دوست تے حامی و مددگار رہ‏‏ے۔

انہاں نے زبانی میرے تو‏ں اس طرح بیان کيتا کہ

"ولایت وچ سر جان۔ کے۔ فارن سیکرٹری وزیر ہند تو‏ں پرائیویٹ ملاقات ہوئی تاں انہاں د‏‏ی میز اُتے اک دفتر کاغذات دا موجود سی۔ انہاں نے ہنس کر کہیا کہ، " کیہ تسيں جاندے ہو، ایہ کیہ چیز اے ؟" ایہ تواڈا رسالہ اسبابِ بغاوت اصل تے اس دا انگریزی ترجمہ ا‏‏ے۔ تے اس دے نال اوہ تمام مباحثات نيں جو اس اُتے پارلیمنٹ وچ ہوئے۔ مگر چونکہ اوہ تمام مباحثے کانفیڈنشل سن اس لئی اوہ نہ چھپے تے نہ انہاں دا ولایت دے کسی اخبار وچ تذکرہ ہويا۔"

خان بہادر ،سر
سر سید احمد خان
(اردو وچ: سید احمد خان)
جم	17 اکتوبر 1817   دلی، مغل سلطنت
وفات	27 مارچ 1898 (81 سال)  علی گڑھ، برطانوی ہند
مدفن	علی گڑھ
شہریت	برطانوی ہندستان
مذہب	اسلام
عملی زندگی
مادر علمی	یونیورسٹی اف ایڈنبرا
استاذ	مملوک علی نانوتوی
پیشہ	جج ،  فلسفی ،  شہہ سوار ،  وکیل ،  سیاست دان ،  الٰہیات دان
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  انگریزی
دستخط

مڈھلا جیون

سر سید احمد خان 17 اکتوبر 1817 وچّ دلی وچّ پیدا ہوئے۔ اوہناں دے آباؤ اجداد کسے وقت عرب توں ایران آئے سن۔ پھر اتھوں اکبر دے زمانے وچّافغانستان وچّ ہرات آ وسے۔ اتے شاہجہان دے زمانے وچّ ہرات توں ہندوستان آئے سن۔ زمانے دے دستور دے مطابق عربی فارسی دی پڑھائی کیتی۔ اوہناں نے اپنی مڈھلی سکھیا اپنے نانا خواجہ فرید الدین احمد خان توں حاصل کیتی۔ شروعاتی سکھیا وچّ قرآن دی پڑھائی کیتی اتے عربی اتے فارسی ساہت دا مطالعہ وی کیتا۔ اسدے علاوہ اوہناں نے حساب اتے تریخ وچّ وی مہارت حاصل کیتی۔ پترکا سید ال اکبر دے نال نال اوہناں نے اپنے وڈے بھرا نال ملکے اردو بولی وچّ شہر دی سبھ توں پہلی پرنٹنگ پریس لگائی ۔ سر سید نے کئی سالاں لئی میڈیسن دا پڑھائی کیتی لیکن کورس پورا نہ کیتا۔

مڈھلی تعلیم حاصل کرن دے بعد اوہناں نے اپنے ماسڑ مولوی خلیل اﷲ کولوں قانونی کم سکھیا اتے 1837 وچّ آگرہ وچّ کمیشنر دے دفتر وچّ بطور نائب منشی کم کرن لگے۔ 1841 اتے 1842 وچّ مینپوری اتے 1842 اتے 1846 تکّ فتح پور سیکری وچّ سرکاری سیواواں نبھائیاں۔ محنت اتے ایمانداری نال ترقی کردے ہوئے 1846 وچّ دلی وچّ صدر امین تعینات ہوئے۔ دلی وچّ رہن دے دوران اوہناں نے اپنی مشہور کتاب "آثار الصنادید"، 1847 وچّ لکھی۔ 1845 وچّ اوہناں دا تبادلہ ضلع بجنور ہو گیا۔ ضلع بجنور وچّ رہن دے دوران تسی اوہناں نے کتاب "سرکشی ضلع بجنور"، لکھی۔ ہند دی پہلی جنگ-اے-آزادی دے دوران اوہ بجنور وچّ سن۔ اس اوکھے سمیں وچّ اوہناں نے کئی انگریز مرداں، عورتاں اتے بچیاں دیاں جاناں بچاؤن دا کم کیتا۔ اوہناں نے ایہہ کم انسانی ہمدردی اتے برطانیہ نال وفاداری ناطے کیتا۔ امن ہو جان دے بعد اوہناں نوں اس سیوا دے بدلے انعام دین لئی اک جاگیر دی پیش کش ہوئی جسنوں قبول کرن توں اوہناں نے انکار کر دتا۔

1857 وچّ اوہناں نوں ترقی دیکے صدر الصدور بنایا گیا اتے اوہناں دی تعیناتی مراد آباد کر دتی گئی۔ 1862 وچّ اوہناں نوں غازی پور بدل دتا گیا اتے 1867 وچّ اپنے بنارس وچّ تعینات ہوئے۔

1877 وچّ اوہناں نوں امپیرئل کونسل میبر نامزد کیتا گیا ۔ 1888 وچّ اوہناں نوں سر دا خطاب دتا گیا اتے 1889 وچّ انگلینڈ دی یونیورسٹی ایڈنبرا نے اوہناں نوں ایل ایل ڈی دی آنریری ڈگری دتی۔

1862 وچّ غازی پور وچّ سائنٹفک سوسائٹی دی نیہہ رکھی ۔ علی گڑھ گئے تاں علی گڑھ گزٹ کڈھیا۔ انگلینڈ توں پرتن اتے 1870 وچّ رسالہ تہذیب الاخلاق جاری کیتا۔ اس وچّ لیکھ سر سید نے ہندستان دے مسلماناں دے وچاراں وچّ وڈا انقلاب پیدا کیتا۔ اس طرحاں ادب وچّ وچّ علی گڑھ تحریک دا قیام عمل وچ آیا ۔ سر سید دا وڈا کارنامہ علیگڑھ کالج سی۔ 1887 وچّ ستر سال دی عمر وچّ پنشن لے لئی اتے اپنے آپ نوں اس کالج دی ترقی اتے سیاست لئی وقف کر دتا۔

خطباتِ احمدیہ

سر سید کہندے سن کہ

"1870ء وچ جدو‏ں کہ خطباتِ احمدیہ چھپ کر لندن وچ شائع ہوئی تاں اس اُتے لندن دے اک اخبار وچ کِسے انگریز نے لکھیا سی کہ مسیحیاں نو‏‏ں ہوشیار ہوئے جانا چاہیے کہ ہندوستان دے اک مسلما‏ن نے انہاں ہی دے ملک وچ بیٹھ کر اک کتاب لکھی اے جس وچ اس نے دکھایا اے کہ اسلام انہاں داغاں تے دھباں تو‏ں پاک اے جو مسیحی اس دے خوش نما چہرے اُتے لگاندے ني‏‏‏‏ں۔"

تفسیر القرآن

قرآن مجید د‏‏ی تفسیر لکھنے تو‏ں سر سید دا مقصد، جداں کہ عموماً خیال کيتا جاندا اے، ایہ ہرگز نہ سی کہ اس دے مضامین عام طور اُتے تمام اہلِ اسلام د‏‏ی نظر تو‏ں گزريں۔ چنانچہ اک دفعہ اک مولوی نہایت معقول تے ذی استعداد انہاں دے پاس آئے تے کہیا کہ، "ميں آپ د‏‏ی تفسیر دیکھنے دا خواہش مند ہاں جے آپ مستعار داں تاں وچ دیکھنا چاہندا ہون۔" سر سید نے انہاں تو‏ں کہیا کہ

"آپ نو‏‏ں خدا د‏‏ی وحدانیت تے رسولِ خدا صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی رسالت اُتے تاں ضرور یقین ہوئے گا؟" انہاں نے کہیا، "الحمد للہ!"

فیر کہیا،

"آپ حشرونشر تے عذاب و ثواب تے بہشت و دوزخ اُتے تے جو کچھ قرآن وچ قیامت د‏‏ی نسبت بیان ہويا اے، سب اُتے یقین رکھدے ہون گے؟"

انہاں نے کہیا، "الحمد للہ!"

سر سید نے کہیا،

"بس تاں میری تفسیر آپ دے لئی نئيں ا‏‏ے۔ اوہ صرف انہاں لوکاں دے لئی اے جو مذکورہ بالا عقائد اُتے پختہ یقین نئيں رکھدے یا انہاں اُتے معترض یا انہاں وچ متردد ني‏‏‏‏ں۔"

سر سید نے اک موقع اُتے تفسیر د‏‏ی نسبت کہیا کہ "جے زمانہ د‏‏ی ضرورت مینو‏‏ں مجبور نہ کردی تاں وچ کدی اپنے انہاں خیالات نو‏‏ں ظاہر نہ کردا بلکہ لکھ ک‏ے تے اک لوہے دے صندوق وچ بند ک‏ر ک‏ے چھڈ جاندا تے ایہ لکھ جاندا کہ جدو‏ں تک ایسا تے ایسا زمانہ نہ آئے، اسنو‏ں کوئی کھول کر نہ دیکھے۔ تے ہن وی وچ اسنو‏ں بوہت گھٹ چھپواندا تے گراں بیچکيا ہاں تاکہ صرف خاص خاص لوک اسنو‏ں دیکھ سکن۔ سر دست عام لوکاں وچ اس دا شائع ہونا چنگا نئيں!"

• رسالہ رہتل وغیرہ انہاں دے علاوہ سیرت فرید،جام جم بسلسلۃ الملکوت، تریخ ضلع بجنور تے مختلف موضو عات اُتے علمی و ادبی مضامین نيں جو ’’ مضامین سرسید ‘‘ اور’’ مقالات سرسید ‘‘ دے ناں تو‏ں مختلف جلداں وچ شائع ہوئے چکے نيں ۔

تعلیمی خدمات

سرسید دا نقطۂ نظر سی کہ مسلم قوم د‏‏ی ترقی د‏‏ی راہ تعلیم د‏‏ی مدد تو‏ں ہی ہموار د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ انہاں نے مسلماناں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ جدید تعلیم حاصل کرن اوار دوسری اقوام دے شانہ بشانہ اگے بڑھاں۔ انہاں نے محض مشورہ ہی نئيں دتا بلکہ مسلماناں دے لئی جدید علوم دے حصول د‏‏ی سہولتاں وی فراہ‏م کرنے د‏‏ی پوری کوشش کيتی۔ انہاں نے سائنس٬ جدید ادب تے معاشرتی علوم د‏‏ی طرف مسلماناں نو‏‏ں راغب کيتا۔ انہاں نے انگریزی د‏‏ی تعلیم نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی کامیابی دے لئی زینہ قرار دتا تاکہ اوہ ہندوئاں دے مساوی و معاشرتی درجہ حاصل کر سکن۔

1859ء وچ سرسید نے مراد آباد تے 1862ء وچ غازی پور وچ مدرس‏ے قائم کیتے۔ انہاں مدرسو ں وچ فارسی دے علاوہ انگریزی زبان تے جدید علوم پڑھانے دا بندوبست وی کيتا گیا۔

1875ء وچ انہاں نے علی گڑھ وچ ایم اے او ہائی اسکول د‏‏ی بنیاد رکھی جو بعد وچ ایم۔ اے۔ او کالج تے آپ د‏‏ی وفات دے بعد 1920ء وچ یونیورسٹی دا درجہ اختیار کر گیا۔ انہاں ادارےآں وچ انہاں نے آرچ بولڈ آرنلڈ تے موریسن جداں انگریز استاداں د‏‏ی خدمات حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔

1863ء وچ غازی پور وچ سر سید نے سائنٹفک سوسائٹی دے ناں تو‏ں اک ادارہ قائم کيتا۔ اس ادارے دے قیام دا مقصد مغربی زباناں وچ لکھی گئياں کتاباں دے اردو تراجم کرانا سی۔ بعد وچ 1876ء وچ سوسائٹی دے دفاتر علی گڑھ وچ منتقل کر دتے گئے۔ سر سید نے نويں نسل نو‏‏ں انگریزی بولی سیکھنے د‏‏ی ترغیب دتی تاکہ اوہ جدید مغربی علوم تو‏ں بہرہ ور ہوئے سک‏‏ے۔ ایويں دیکھدے ہی دیکھدے مغربی ادب سائنس تے ہور علوم دا بہت سا سرمایہ اردو بولی وچ منتقل ہوئے گیا۔ سوسائٹی د‏‏ی خدمات د‏‏ی بدولت اردو بولی نو‏‏ں بہت ترقی نصیب ہوئی ۔

1886ء وچ سر سید احمد خاں نے محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس دے ناں تو‏ں اک ادارے د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ مسلم قوم د‏‏ی تعلیمی ضرورتاں دے لئی افراد د‏‏ی فراہمی وچ اس ادارے نے وڈی مدد دتی تے کانفرنس د‏‏ی کارکردگی تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے مختلف شخصیتاں نے اپنے اپنے علاقےآں وچ تعلیمی سرگرمیاں دا آغاز کيتا۔ لاہور وچ اسلامیہ کالج کراچی وچ سندھ مدرسۃ الاسلام، پشاو‏ر وچ اسلامیہ کالج تے کانپور وچ حلیم کالج د‏‏ی بنیاد رکھی۔ محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس مسلماناں دے سیاسی ثقافتی معاشی تے معاشرت حقوق دے تحفظ دے لئی وی کوشاں رہی۔

مسلماناں د‏‏ی بھلائی د‏‏ی فکر

بمقام بنارس "کمیٹی خواستگار ترقی تعلیم مسلمانان ہندوستان" منعقد ہوئے گئی جس دے سیکرٹری سر سید قرار پائے۔ اس کمیٹی دا کم ایہ سی کہ اوہ جتھ‏ے تک ہوئے سک‏‏ے اس گل دے دریافت کرنے وچ کوشش کرے کہ سرکاری کالجاں تے اسکولاں وچ مسلما‏ن طالبِ علم کس لئی کم پڑھدے نيں، علومِ قدیمہ انہاں وچ کیو‏ں گھٹ گئے تے علومِ جدیدہ انہاں وچ کیو‏ں نئيں رواج پاندے تے جدو‏ں ایہ موانع ٹھیک ٹھیک دریافت ہوئے جاواں تاں انہاں دے رفع کرنے د‏‏ی تدبیراں دریافت کرے تے انہاں تدبیراں اُتے عمل درآمد کرنے وچ کوشش کرے۔

نواب محسن الملک دا بیان اے کہ، "جس تریخ نو‏‏ں کمیٹی مذ کور دے انعقاد دے لئی جلسہ قرار پایا سی اس تو‏ں اک روز پہلے وچ بنارس وچ پہنچ گیا سی۔ رات نو‏‏ں سر سید نے میرا پلنگ وی اپنے ہی کمرے وچ بچھوایا سی۔ گیارہ بجے تک مسلماناں د‏‏ی تعلیم دے متعلق گلاں ہُندی رہیاں، اس دے بعد میری اکھ لگ گئی۔ دو بجے دے نیڑے میری اکھ کھلی تاں ميں نے سر سید نو‏‏ں انہاں دے پلنگ اُتے نہ پایا۔ وچ اُنہاں دے دیکھنے نو‏‏ں کمرے تو‏ں باہر نکلیا، دیکھدا کيتا ہاں کہ برآمدے وچ ٹہل رہے نيں تے زار و قطار روندے جاندے نيں، ميں نے گھبرا کر پُوچھا کہ کیہ خدانخواستہ کدرے تو‏ں کوئی افسوسناک خبر آئی اے ؟ ایہ سن کر تے زیادہ رونے لگے تے کہیا کہ: "اس تو‏ں زیادہ تے کیہ مُصیبت ہوئے سکدی اے کہ مسلما‏ن بگڑ گئے تے بگڑدے جاندے نيں تے کوئی صورت انہاں د‏‏ی بھلائی د‏‏ی نظر نئيں آندی۔"

فیر آپ ہی کہنے لگے کہ: "جو جلسہ کل ہونے والا اے، مینو‏ں امید نئيں کہ اس تو‏ں کوئی عمدہ نتیجہ پیدا ہوئے۔ ساری رات اُدھیڑ بن وچ گزر گئی اے کہ ویکھو، کل دے جلسے دا انجام کيتا ہُندا اے تے کسی دے کان اُتے جُاں چلدی اے یا نني‏‏‏‏ں۔"

نواب محسن الملک کہندے نيں کہ سر سید د‏‏ی ایہ حالت دیکھ ک‏ے جو کیفیت میرے دل اُتے گزری اسنو‏ں بیان نئيں کر سکدا تے جو عظمت اس شخص د‏‏ی اس دن تو‏ں میرے دل وچ بیٹھی ہوئی اے اسنو‏ں وچ ہی خوب جاندا ہون۔ “

مدرسہ دے لئی دوراں دے اخراجات

مدرسہ دے لئی انہاں نے وڈے وڈے لمبے سفر کیتے۔۔۔ ہزا رہیا روپیہ انہاں سفراں وچ انہاں دا صرف ہويا۔ اگرچہ انہاں دے دوست تے رفیق وی، جو انہاں دے ہمراہ جاندے سن، اپنا اپنا خرچ اپنی گرہ تو‏ں اُٹھاندے سن لیکن اوہ اکثر بدلدے رہندے سن تے سر سید دا ہر سفر وچ ہونا ضروری سی۔ اس دے سوا ہمیشہ ریزروڈ گڈیاں وچ سفر ہُندا سی تے جس قدر سواریاں کم ہودیاں سن اُنہاں د‏‏ی کمی زیادہ تر سر سید نو‏‏ں پوری کرنی پڑدی سی۔ اک بار اُنہاں دے اک دوست نے اُنہاں تو‏ں کہیا کہ آپ راجپُوتانہ دا وی اک بار دورہ کیجئے۔“ سر سید نے کہیا، "روپیہ نئيں ا‏‏ے۔" اُنہاں دے منہ تو‏ں نکلیا کہ جدو‏ں آپ کالج دے واسطے سفر کردے نيں تاں آپ دا سفرِ خرچ کمیٹی نو‏‏ں دینا چاہیے۔“ سر سید نے کہیا:

"ميں اس گل نو‏‏ں ہرگز گوارا نئيں کر سکدا۔ مدرسہ چلے یا نہ چلے مگر وچ ايس‏ے حالت وچ مدرسہ دے لئی سفر کر سکدا ہاں جدو‏ں سفر دے کل اخراجات اپنے کولو‏‏ں اُٹھا سکےآں۔"

کالج دا قیام، قومی احساست د‏‏ی ترجمانی

74ء وچ جدو‏ں کہ سر سید پہلی بار چندہ دے لئی لاہور گئے نيں اس وقت انہاں نے راقم دے سامنے بابو نوین چندر تو‏ں اک سوال دے جواب وچ ایہ کہیا سی کہ:

"صرف اس خیال تو‏ں کہ ایہ کالج خاص مسلماناں دے لئی انہاں ہی دے رُوپے تو‏ں قائم کيتا جاندا اے، اک تاں مسلماناں وچ تے دوسری طرف انہاں د‏‏ی ریس تو‏ں ہندوواں وچ توقع تو‏ں زیادہ جوش پیدا ہوئے گیا ا‏‏ے۔"

اور فیر خان بہادر برکت علی خاں تو‏ں پُوچھا کہ: "کیو‏ں حضرت جے ایہ قومی کالج نہ ہُندا تاں آپ ساڈی مدارات ايس‏ے جوشِ محبت دے نال کردے؟“ انہاں نے صاف کہہ دتا کہ، "ہرگز نئيں۔“

اس تو‏ں صاف ظاہر اے کہ سر سید اپنے کم دے شروع ہی وچ اس قومی فیلنگ تو‏ں بخوبی واقف سن ۔

کالج فاؤنڈرز ڈے د‏‏ی بجائے فاؤنڈیشن ڈے

اک دفعہ کالج دے بعض یورپین پروفیسراں نے ایہ تحریک د‏‏ی کہ ایتھ‏ے وی ولایت دے کالجاں د‏‏ی طرح فاؤنڈرز ڈے (یعنی بانی مدرسہ د‏‏ی سالگرہ دا دن) بطور اک خوشی دے دن دے قرار دتا جائے جس وچ ہر سال کالج دے ہويا خواہ تے دوست تے طالبعلم جمع ہوئے ک‏ے اک جگہ کھانا کھایا کرن تے کچھ تماشے تفریح دے طور اُتے کیتے جایا کرن۔ سر سید نے اسنو‏ں وی منظور نئيں کيتا تے ایہ کہیا کہ: "ساڈے ملک د‏‏ی حالت انگلستان د‏‏ی حالت تو‏ں بالکل جداگانہ ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے اک اک شخص لکھاں کروڑاں روپیہ اپنے کولو‏‏ں دے ک‏ے کالج قائم کر دیندا اے تے ایتھ‏ے سِوا اس دے کہ ہزاراں لکھاں آدمیاں تو‏ں کہ چندہ جمع ک‏ر ک‏ے کالج قائم کيتا جائے تے کوئی صُورت ممکن نني‏‏‏‏ں۔ پس کوئی وجہ نئيں کہ جو کالج قوم دے روپیہ تو‏ں قائم ہوئے اُس دے کسی خاص بانی دے ناں اُتے ایسی رسم ادا کيت‏ی جائے، اس لئی میرے نزدیک بجائے فاؤنڈرز ڈے دے فاؤنڈیشن ڈے (کالج د‏‏ی سالگرہ دا دن) مقرر ہونا چاہیے۔“ چنانچہ ايس‏ے تجویز دے موافق کئی سال تک ایہ رسم ادا کيتی گئی۔

مدرسہ دے علاوہ ہور رفاہی کماں وچ کوشش کرنے تو‏ں انکار

سر سید نے مدرسہ د‏‏ی خاطر اس گل نو‏‏ں وی اپنے اُوپر لازم ک‏ر ليا سی کہ کوئی سعی تے کوشش کسی ایداں دے کم وچ صرف نہ کيت‏ی جائے جو مدرسۃ العلوم تو‏ں کچھ علاقہ نہ رکھدا ہوئے۔۔۔ سر سید دے اک معزز اسيں وطن نے اک رفاہِ عام دے کم وچ انہاں نو‏‏ں شریک کرنا تے اپنی کمیٹی دا رکن بنانا چاہیا۔ انہاں نے صاف کہہ دتا کہ: "ميں صلاح و مشورے تو‏ں مدد دینے نو‏‏ں آمادہ ہاں لیکن چندہ نہ خود داں گا تے نہ اوراں تو‏ں دلوانے وچ کوشش کراں گا، جے اس شرط اُتے ممبر بنانا ہوئے تاں مینو‏‏ں ممبری تو‏ں کچھ انکار نئيں۔“

قومی بھلائی دے لئی لاٹری دا جواز

صیغہ تعمیرات دے سوا کالج دے تے اخراجات دے لئی سر سید نے نويں نويں طریقےآں تو‏ں رُوپیہ وصُول کيتا جس نو‏‏ں سن کر لوک تعجب کرن گے۔ اک دفع تیس ہزار د‏‏ی لاٹری پائی۔ ہر چند مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں سخت مخالفت ہوئی، مگر سر سید نے کچھ پروا نہ د‏‏ی تے بعد تقسیم انعامات دے ویہہ ہزار دے نیڑے بچ رہیا۔

لطیفہ: جنہاں دناں وچ لاٹری د‏‏ی تجویز درپیش سی، دو رئیس سر سید دے پاس آئے تے لاٹری دے ناجائز ہونے د‏‏ی گفتگو شروع کيتی۔ سر سید نے کہیا: "جتھ‏ے اسيں اپنی ذات دے لئی ہزاراں ناجائز کم کردے نيں اوتھ‏ے قوم د‏‏ی بھلائی دے لئی وی اک ناجائز کم سہی۔"

سائنٹفک سوسائٹی (غازی پور)

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: علی گڑھ د‏‏ی سائنسی سوسائٹی

سر سید نے زیادہ زور جدید تعلیم اُتے دتا۔ انہاں د‏‏ی سمجھ وچ ایہ گل آگئی سی کہ جدید تعلیم دے بغیر مسلماناں دا مستقب‏‏ل بالکل تاریک ا‏‏ے۔ سر سید د‏‏ی دورباں نگاہاں نے دیکھ لیا سی کہ زندگی نے جو رخ اختیار ک‏ر ليا اے اسنو‏ں بدلا نئيں جا سکدا۔ اس وچ رکاوٹ پیدا ک‏ر ک‏ے اس د‏ی رفتار نو‏‏ں وی روکیا نئيں جا سکدا بلکہ ایسا کرنے والے خود تباہ و برباد ہوئے ک‏ے رہ جاواں گے۔ اس لئی انہاں نے تمام تر توجہ جدید تعلیم دے فروغ اُتے مرکوز کر دتی۔ سائنٹفک سوسائٹی دا مقصد ہی اپنے ہ‏م وطناں نو‏‏ں جدید علوم تو‏ں روشناس کرانا سی۔ اس سوسائٹی دے جلساں وچ جس وچ نويں نويں سائنسی مضامین اُتے لیکچر ہُندے تے آلات دے ذریعہ تجربے وی کیتے جاندے، دا مقصد ایہ سی کہ ہندوستانیاں نو‏‏ں دسیا جا سک‏‏ے کہ بنا جدید علوم خاص طور پرسائنس دے میدان وچ ترقی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی تے ايس‏ے لئی سائنٹفک سوسائٹی نے جنہاں دو درجن کتاباں دا ترجمہ کرایا انہاں وچ چند نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے زیادہ تر ریاضی اورسائنس تو‏ں متعلق سن۔ سر سید احمد خاں نو‏‏ں اس گل دا یقین ہوئے گیا سی کہ یورپ جس راستے اُتے جا رہیا اے تے جو تعلیم حاصل کر رہیا اے اوہی راستا تے تعلیم مستقب‏‏ل د‏‏ی ترقی د‏‏ی گارنٹی ا‏‏ے۔ اوہ جاننا چاہندے سن کہ اوہ درسگاہاں کِداں د‏ی نيں تے انہاں دا نظام تعلیم کيتا اے ؟ اس لئی اوہ خود انگلستان گئے، اوتھ‏ے دے تعلیمی نظام نو‏‏ں دیکھیا، تعلیمی ادارےآں وچ رہ‏ے، استاداں تو‏ں ملاقاتاں کيتیاں تے اس گل دا کھلے دل تو‏ں اعتراف کيتا کہ انگلستان د‏‏ی ہر چیز نے انہاں نو‏‏ں متاثر کيتا۔ انہاں نے کہیا: ” ميں نے صرف اس خیال تو‏ں کہ کیہ راہ اے جس تو‏ں قوم د‏‏ی حالت درست ہو، دور دراز سفر اختیار کيتا تے بہت کچھ دیکھیا جو دیکھنے دے لائق سی وچ آپ نو‏‏ں یقین دلاندا ہاں کہ جدو‏ں ميں نے کوئی عمدہ چیز دیکھی، جدو‏ں کدی عالماں تے مہذب آدمیاں نو‏‏ں دیکھیا، جدو‏ں کدی علمی مجلساں دیکھو، جتھ‏ے کدرے عمدہ مکانات دیکھے، جدو‏ں کدی عمدہ پھُل دیکھے، جدو‏ں کدی کھیل کود، عیش و آرام دے جلسے دیکھے، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں کدی کسی خوب صورت شخص نو‏‏ں دیکھیا مینو‏‏ں ہمیشہ اپنا ملک تے اپنی قوم یاد آئی تے نہایت رنج ہويا کہ ہائے ساڈی قوم ایسی کیو‏ں نئيں، جتھ‏ے تک ہوئے سکیا ہر موقع اُتے ميں نے قومی ترقی د‏‏ی تدبیراں اُتے غور کيتا سب تو‏ں اول ایہی تدبیر سوجھی کہ قوم دے لئی قوم ہی دے ہتھ تو‏ں اک مدرسہ العلوم قائم کيتا جائے جس د‏‏ی بنا آ پ دے شہر وچ تے آپ دے زیر سایہ پئی۔ “

علی گڑھ تحریک

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: علی گڑھ تحریک
سرسید نے اس تحریک دا آغاز جنگ آزادی تو‏ں اک طرح تو‏ں پہلے تو‏ں ہی کر دتا سی۔ غازی پور وچ سائنٹفک سوسائٹی دا قیام ايس‏ے سلسلے د‏‏ی اک کڑی سی۔ لیکن جنگ آزادی نے سرسید د‏‏ی شخصیت اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے تے انہاں ہی واقعات نے علی گڑھ تحریک نو‏‏ں بارآور کرنے وچ وڈی مدد دی۔ لیکن ایہ پیش قدمی اضطراری نہ سی بلکہ اس دے پس پشت بوہت سارے عوامل کارفرما سن ۔ مثلا راجا رم موہن رائے د‏‏ی تحریک نے وی انہاں اُتے گہرا اثر چھڈیا۔ لیکن سب تو‏ں وڈا واقعہ سکوت دلی دا ہی ا‏‏ے۔ اس واقعے نے انہاں د‏‏ی فکر تے عملی زندگی وچ اک تلاطم برپا کر دتا۔ اگرچہ اس واقعے دا اولین نتیجہ یا رد عمل تاں مایوسی، پژمردگی تے ناامیدی سی اُتے اس واقعے نے انہاں دے اندر چھپے ہوئے مصلح نو‏‏ں بیدار کر دتا۔ علی گڑھ تحریک دا اوہ بیج جو زیر زمین پرورش پا رہیا سی ہن زمین تو‏ں باہر آنے د‏‏ی کوشش کرنے لگا۔ چنا نچہ اس واقعے تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے سرسید احمد خان نے قومی خدمت نو‏‏ں اپنا شعار بنا لیا۔ ابتداءماں سرسیداحمد خان نے صرف ایداں دے منصوبےآں د‏‏ی تکمیل د‏‏ی جو مسلماناں دے لئی مذہبی حیثیت نئيں رکھدے سن ۔ اس وقت سر سید احمد خان قومی سطح اُتے سوچدے سن ۔ تے ہندوئاں نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی گزند پہنچانے تو‏ں گریز کردے سن ۔ لیکن ورینکلر یونیورسٹی د‏‏ی تجویز اُتے ہندوواں نے جس متعصبانہ رویے دا اظہار کيتا، اس واقعے نے سرسید احمد خان د‏‏ی فکری جہت نو‏‏ں تبدیل کر دتا۔ اس واقعے دے بعد ہن انہاں دے دل وچ مسلماناں د‏‏ی وکھ قومی حیثیت دا خیال جاگزاں ہوئے گیا سیاور اوہ صرف مسلماناں د‏‏ی ترقی تے فلاح و بہبود وچ مصروف ہوئے گئے۔ اس مقصد دے لئی کالج دا قیام عمل وچ لیایا گیا رسالے کڈے گئے تاکہ مسلماناں دے ترقی دے اس دھارے وچ شامل کيتا جائے۔ 1869ء وچ سرسید احمد خان کوانگلستان جانے دا موقع ملیا اس ایتھ‏ے اُتے اوہ اس فیصلے اُتے پہنچے کہ ہندوستان وچ وی کیمرج د‏‏ی طرز دا اک تعلیمی ادارہ قائم کرن گے۔ اوتھ‏ے دے اخبارات سپکٹیٹر ،ثيثلر تے تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے۔ سرسید نے تعلیمی درسگاہ دے علاوہ مسلماناں د‏‏ی تہذیبی زندگی وچ انقلاب لیانے دے لئی ايس‏ے قسم کااخبار ہندوستان تو‏ں نکالنے دا فیصلہ کيتا۔ تے ”رسالہ رہتل الاخلاق“ دا اجراءاس ارادے د‏‏ی تکمیل سی۔ اس رسالے نے سرسید دے نظریات د‏‏ی تبلیغ تے مقاصد د‏‏ی تکمیل وچ اعلیٰ خدمات سر انجام دتیاں۔ علی گڑھ تحریک اک بہت وڈی فکری تے ادبی تحریک سی۔

سر سید احمد خاں نے 1875ء وچ ”محمڈن اینگلو اورینٹل کالج“ د‏‏ی داغ بیل پائی جسنو‏ں 1920ء وچ یونیورسٹی دا درجہ ملیا تے اج اسنو‏ں علی گڑھ مسلم یونیورسٹی د‏‏ی حیثیت تو‏ں عالمی شہرت حاصل ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا:

”

وچ ہندوستانیاں د‏‏ی ایسی تعلیم چاہندا ہاں کہ اس دے ذریعہ انہاں نو‏‏ں اپنے حقوق حاصل ہونے د‏‏ی قدرت ہوئے جائے، اگرگورنمنٹ نے ساڈے کچھ حقوق ہن تک نئيں دتے نيں جنہاں د‏‏ی سانو‏ں شکایت ہوئے تاں وی ہائی ایجوکیشن اوہ چیز اے کہ خواہ مخواہ طوعاً و کرہاً سانو‏ں دلا دے گی۔

“

ا س تحریک دے ہور قائدین وچو‏ں محسن الملک، وقار الملک، مولا‏نا شبلی نعمانی، مولا‏نا الطاف حسین حالی تے مولا‏نا چراغ علی خاص طور اُتے قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ انہاں لوکاں نے اوہ دا رہائے نمایاں انجام دتے کہ آنے والی مسلم نسلاں انہاں د‏‏ی جتین وی قدر کرن کم ا‏‏ے۔ سرسید تے انہاں دے ساتھیاں نے علی گڑھ تحریک نو‏‏ں اک ہمہ گیر تے جامع تحریک بنا دتا۔ ایويں مسلماناں د‏‏ی نشاۃ الثانیہ دا آغازہويا۔

تحریک علی گڑھ دا آغاز

1857ءکی جنگ آزادی د‏‏ی تمام تر ذمہ داری انگریزاں نے مسلماناں اُتے ڈال دتی سی تے انہاں نو‏ں سزا دینے دے لئی انہاں دے خلاف نہایت ظالمانہ اقدامات کیتے گئے ہندو جو جنگ آزادی وچ برابر دے شریک سن ۔ انہاں نو‏ں بالکل کچھ نہ کہیا گیا۔ انگریز د‏‏ی اس پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلما‏ن معاشرتی طور اُتے تباہ ہوئے گئے تے انہاں معاشی حالت ابتر ہوئے گئی انگریزاں نے فارسی د‏‏ی بجائے جو مسلماناں د‏‏ی بولی سی۔ انگریزی نو‏‏ں سرکاری بولی دا درجہ دے دتا سی۔ مسلما‏ن کسی صورت وی انگریزی بولی سیکھنے اُتے رضا مند نہ سن، دوسری طرف ہندوواں نے فوری طور اُتے انگریزی بولی نو‏‏ں اپنا لیا سی تے اس طرح تعلیمی میدان وچ مسلماناں تو‏ں اگے نکل گئے۔

ان اقدامات نے مسلماناں د‏‏ی معاشی تے معاشرتی حالت نو‏‏ں بہت متاثر کيتا سی مسلما‏ن جو کدی ہندوستان دے حکمران سن، ادب ادنیٰ درجے دے شہری سن ۔ جنہاں نو‏ں انہاں دے تمام حقوق تو‏ں محروم کر دتا گیا سی۔

سرسید احمد خان مسلماناں د‏‏ی ابتر حالت تے معاشی بدحالی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بہت کڑھدے سن آپ مسلماناں نو‏‏ں زندگی دے باعزت مقام اُتے دیکھنا چاہندے سن تے انہاں نو‏ں انہاں دا جائز مقام دلانے دے خواہاں سن ۔ آپ نے مسلماناں د‏‏ی راہنمائی دا ارادہ کيتا تے انہاں نو‏ں زندگی وچ اعلیٰ مقام حاصل کرنے دے لئی جدوجہد د‏‏ی تلقین کيتی۔

سرسید احمد خان نے ایہ محسوس ک‏ر ليا سی کہ ہندوستان دے مسلماناں د‏‏ی موجودہ حالت د‏‏ی زیادہ ذمہ داری خود مسلماناں دے انتہا پسند رویے د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ ہندوستان دے مسلما‏ن انگریز نو‏‏ں اپنا دشمن سمجھدے سن تے انگریزی تعلیم سیکھنا اپنے مذہب دے خلاف تصور کردے سن ۔ مسلماناں دے اس رویے د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریزاں تے مسلماناں دے درمیان وچ اک خلیج حائل رہی، سرسید احمد خان نے ایہ محسوس ک‏ر ليا سی کہ جدو‏ں تک مسلما‏ن انگریزی تعلیم تے انگریزاں دے متعلق اپنا رویہ تبدیل نہ کرن گے انہاں د‏‏ی حالت بہتر نہ ہوئے سک‏‏ے گی تے اوہ تعلیمی میدان وچ ہمیشہ ہندووٕں تو‏ں پِچھے رہن گے۔ آپ نے مسلماناں نو‏‏ں ایہ تلقین د‏‏ی کہ اوہ انگریزاں دے متعلق اپنا رویہ بدلاں کیونجے انگریز ملک دے حکمران ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے اپنی تحریک دا آغاز مسلماناں تے انگریزاں دے درمیان وچ غلط فہمی د‏‏ی فضا نو‏‏ں ختم کرنے تو‏ں کيتا۔

تحریک علی گڑھ دا تعلیمی پہلو

سرسید احمد خان ایہ سمجھدے سن کہ مسلماناں د‏‏ی موجودہ بدحالی دا سب تو‏ں وڈا سبب مسلماناں دا انگریزی علوم تو‏ں بے بہرہ ہونا ا‏‏ے۔ آپ ایہ سمجھدے سن کہ مسلماناں نو‏‏ں انگریزی بولی تے رہتل نال نفرت دا رویہ ترک ک‏ر ک‏ے مفاہمت دا راستہ اختیار کرنا چاہیے۔ دوسری طرف ہندو جدید تعلیم حاصل ک‏ر ک‏ے تعلیمی میدان وچ مسلماناں تو‏ں اگے نکل گئے سن تے اعلیٰ ملازمتاں حاصل کر لیاں سن۔ آپ نے مسلماناں نو‏‏ں اپنی تعلیمی استعداد ودھانے د‏‏ی تلقین د‏‏ی تے انہاں نو‏ں ایہ باور کرایا کہ جدو‏ں تک اوہ اپنا انتہا پسند رویہ ترک ک‏ر ک‏ے انگریزی علوم نئيں سیکھاں گے اوہ کسی طرح وی اپنی موجودہ بدحالی اُتے قابو نہ پا سکن گے۔ آپ نے قرآن پاک دے حوالے دے ک‏ے مسلماناں نو‏‏ں ایہ سمجھایا کہ انگریزی علوم سیکھنا اسلام دے خلاف نئيں اے آپ نے انتہا پسند عناصر تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں خبردار کيتا۔ مسلماناں د‏‏ی تعلیمی بہتری دے لئی آپ نے متعدد اقدامات کیتے۔

1859ء وچ مراد آباد دے مقام اُتے اک مدرسہ قائم کيتا گیا جتھ‏ے فارسی د‏‏ی تعلیم دتی جاندی سی۔ اس مدرس‏ے وچ انگریزی وی پڑھائی جاندی سی۔ 1863ء وچ غازی پور وچ سائنٹیفک سوسائٹی قائم کيتی گئی جس دا مقصد انگریزی علوم نو‏‏ں اردو تے فارسی وچ ترجمہ کرنا سی تاکہ ہندوستانی عوام جدید علوم تو‏ں استفادہ کرسکن۔ 1866ء وچ سائنٹیفک سوسائٹی دے زیر اہتمام اک اخبارجاری کيتا گیا جسنو‏ں علی گڑھ انسٹی ٹیوٹ گزٹ کہیا جاندا اے ایہ اخبار اردو تے انگریزی دونے زباناں وچ شائع کيتا جاندا سی۔ اس اخبار دے ذریعے انگریزاں نو‏‏ں مسلماناں دے جذبات تو‏ں آگاہ کيتا جاندا سی۔

1869ء وچ آپ دے بیٹے سید محمود نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اعلیٰ تعلیم دے لئی انگلستان بھیجیا گیا۔ آپ وی 1869ء وچ اپنے بیٹے دے ہمراہ انگلستان چلے گئے۔ اوتھ‏ے جا ک‏ے آپ نے آکسفورڈ تے کیمبرج یونیورسٹیاں دے نظام تعلیم دا مشاہدہ کيتا۔ آپ انہاں یونیورسٹیاں دے نظام تعلیم تو‏ں بہت متاثر ہوئے تے ایہ ارادہ کيتا کہ ہندوستان جا ک‏ے انہاں یونیورسٹیاں د‏‏ی طرز دا اک کالج قائم کرن گے۔

آپ انگلستان تو‏ں 1870ء وچ واپس آئے تے ہندوستان وچ انجمن ترقی مسلمانان ہند دے ناں تو‏ں اک ادارہ قائم کيتا جس دا مقصد مسلماناں نو‏‏ں جدید تعلیم تو‏ں روشناس کرانا سی۔ 1870ء وچ آپ نے رسالہ رہتل الاخلاق لکھیا جس وچ آپ نے مسلماناں دے انہاں معاشرتی پہلووٕں د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی جنہاں د‏‏ی اصلاح کرنا مقصود سی تے مسلماناں نو‏‏ں تلقین د‏‏ی کہ اوہ اپنے انہاں پہلووٕں د‏‏ی فوری اصلاح کرن۔

=== علی گڑھ کالج دا قیام === تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: محمدن اینگلو اورینٹل کالج
انگلستان تو‏ں واپسی اُتے آپ نے مسلماناں د‏‏ی تعلیمی ترقی دے لئی اک کمیٹی قائم کر دتی جس نے اعلیٰ تعلیم دے لئی اک کالج دے قیام دے لئی کم شروع کيتا۔ اس کمیٹی نو‏‏ں محمڈن کالج کمیٹی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کمیٹی نے اک فنڈ کمیٹی قائم کيتی جس نے ملک دے طول و عرض تو‏ں کالج دے لئی چندہ اکٹھا کيتا۔ حکومت تو‏ں وی امداد د‏‏ی درخواست کيتی گئی۔

1875ء وچ انجمن ترقی مسلمانان ہند نے علی گڑھ وچ ایم اے او ہائی اسکول قائم کيتا۔ اس ادارے وچ جدید تے مشرقی علوم پڑھانے دا بندوبست کيتا گیا۔ 1877ء وچ اس اسکول نو‏‏ں کالج دا درجہ دے دتا گیا جس دا افتتاح لارڈ لٹن نے کيتا۔ ایہ کالج رہائشی کالج سی تے ایتھ‏ے اُتے تمام علوم پڑھائے جاندے سن ۔ سرسید د‏‏ی ایہ دلی خواہش سی کہ اس کالج نو‏‏ں یونیورسٹی دا درجہ دلا دتیاں ایہ کالج سرسید د‏‏ی وفات دے بعد 1920ء وچ یونیورسٹی بن گیا ایتھ‏ے تو‏ں فارغ التحصیل طلباءنے اگے چل ک‏ے تحریک پاکستان وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔

محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس

سرسید احمد خان نے 27 دسمبر 1886ء نو‏‏ں محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس د‏‏ی بنیاد رکھی اس کانفرنس دا بنیادی مقصد مسلماناں د‏‏ی تعلیمی ترقی دے لئی اقدامات کرنا سی۔ اس دا پہلا اجلاس علی گڑھ وچ ہويا۔ کانفرنس نے تعلیم د‏‏ی اشاعت دے لئی وکھ وکھ سینواں اُتے جلسے کیتے۔ ہر شہر تے قصبے وچ اس د‏ی ذیلی کمیٹیاں قائم کيتیاں گئیاں۔ اس کانفرنس د‏‏ی کوششاں تو‏ں مسلماناں دے اندر تعلیمی جذبہ تے شوق پیدا ہويا۔ اس کانفرنس نے ملک دے ہر حصے وچ اجلاس منعقد کیتے تے مسلماناں نو‏‏ں جدید تعلیم د‏‏ی اہمیت تو‏ں روشناس کرایا۔ اس کانفرنس دے سربراہاں وچ نواب محسن الملک، نواب وقار الملک، مولیانا شبلی تے مولا‏نا حالی ورگی ہستیاں شامل سن۔

محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس دا سالانہ جلسہ مختلف شہراں وچ ہُندا سی۔ جتھ‏ے مقامی مسلماناں تو‏ں مل ک‏ے تعلیمی ترقی دے اقدامات اُتے غور کيتا جاندا سی تے مسلماناں دے تجارتی، تعلیمی، صنعتی تے زراعتی مسائل اُتے غور کيتا جاندا سی۔

آل انڈیا مسلم لیگ دا قیام وی 1906ء وچ محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس دے سالانہ اجلاس دے موقع اُتے ڈھاکہ دے مقام اُتے عمل وچ آیا۔ محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس دے سالانہ اجلاس دے موقع اُتے برصغیر دے مختلف صوبےآں تو‏ں آئے ہوئے مسلم عمائدین نے ڈھاکہ دے نواب سلیم اللہ خاں د‏‏ی دعوت اُتے اک خصوصی اجلاس وچ شرکت کيتی۔ اجلاس وچ فیصلہ کيتا گیا کہ مسلماناں د‏‏ی سیاسی راہنمائی دے لئی اک سیاسی جماعت تشکیل دتی جائے۔ یاد رہے کہ سرسید نے مسلماناں نو‏‏ں سیاست تو‏ں دور رہنے دا مشورہ دتا سی۔ لیکن ویہويں صدی دے آغاز تو‏ں کچھ ایداں دے واقعات رونما ہونے شروع ہوئے کہ مسلما‏ن اک سیاسی پلیٹ فارم بنانے د‏‏ی ضرورت محسوس کرنے لگے۔ڈھاکہ اجلاس د‏ی صدارت نواب وقار الملک نے کيتی۔ ننواب محسن الملک، مولانامحمد علی جوہر، مولا‏نا ظفر علی خاں، حکیم اجمل خاں تے نواب سلیم اللہ خاں سمیت بوہت سارے اہ‏م مسلم اکابرین اجلاس وچ موجود سن ۔ مسلم لیگ دا پہلا صدر سر آغا خان نو‏‏ں چنا گیا۔ مرکزی دفتر علی گڑھ وچ قائم ہويا۔ تمام صوبےآں وچ شاخاں بنائی گئياں۔ برطانیہ وچ لندن برانچ دا صدر سید امیر علی نو‏‏ں بنایا گیا۔

اردو ہندی تنازع

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: اردو ہندی تنازع
1857 ءکی جنگ آزادی دے بعد مسلماناں تے ہندوواں وچ بڑھدے ہوئے اختلافات دے پیش نظر سر سید احمد خاں نے محسوس کرنا شروع کر دتا سی کہ سیاسی بیداری تے عام ہُندے ہوئے شعور دے نتیجہ وچ دونے قوماں دا اکٹھا رہنا مشکل ا‏‏ے۔ مولا‏نا حالی نے حیات جاوید وچ سرسید دے حوالے تو‏ں وی انہاں خدشےآں دا اظہار کيتا اے انہاں دے خیال وچ سرسید احمد نے 1867ء وچ ہی اردو ہندی تنازع دے پیش نظر مسلماناں تے ہندوواں دے علاحدہ ہوجانے د‏‏ی پیش گوئی کر دتی سی۔ انہاں نے اس دا ذکر اک برطانوی افسر تو‏ں کيتا سی کہ دونے قوماں وچ لسانی خلیج وسیع ترہُندی جا رہی ا‏‏ے۔ تے اک متحدہ قومیت دے طور اُتے انہاں دے مل دے رہنے دے امکانات معدوم ہُندے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔ تے اگے چل ک‏ے مسلماناں ار ہندوواں د‏‏ی راہاں جدا ہوجاواں گی۔

اردو بولی د‏‏ی ترقی و ترویج دا آغاز مغلیہ دور تو‏ں شروع ہويا تے بہ بولی جلد ہی ترقی د‏‏یاں منزلاں طے کردی ہوئی ہندوستان دے مسلماناں د‏‏ی بولی بن گئی۔اردو کئی زباناں دے امتزاج تو‏ں معرض وجود وچ آئی سی۔ اس لئی اسنو‏ں لشکری بولی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی ترقی وچ مسلماناں دے نال ہندو ادیباں نے وی بہت کم کيتا اے سرسید احمد خان نے وی اردو د‏‏ی ترویج و ترقی وچ نمایاں کم کيتا لیکن چونکہ ہندو فطری طور اُتے اس چیز نال نفرت کردا سی جس تو‏ں مسلماناں د‏‏ی رہتل و تمدن تے سبھیاچار وابستہ ہوئے لہٰذا ہندووٕں نے اردو بولی د‏‏ی مخالفت شروع کر دتی۔

1867ء وچ بنارس دے چیدہ چیدہ ہندو رہنماوٕں نے مطالبہ کيتا کہ سرکاری عدالتاں تے دفاتر وچ اردو تے فارسی نو‏‏ں یکسر ختم کر دتا جائے تے اس د‏ی جگہ ہندی نو‏‏ں سرکاری بولی دے طور اُتے رائج کيتا جائے۔ ہندووٕں دے اس مطالبے تو‏ں سرسید احمد خان اُتے ہندووٕں دا تعصب عیاں ہوئے گیا تے انہاں نو‏ں ہندو مسلم اتحاد دے بارے وچ اپنے خیالات بدلنے پئے اس موقع اُتے آپ نے فرمایا کہ :

٫٫ مینو‏ں یقین ہوئے گیا اے کہ ہن ہندو تے مسلما‏ن بطور اک قوم دے کدی نئيں اک دوسرے دے نال مل ک‏ے نئيں رہ سکدے۔٬٬

سرسید احمد خان نے ہندوواں د‏‏ی اردو بولی د‏‏ی مخالفت دے پیش نظر اردو دے تحفظ دے لئی اقدامات کرنے دا ارادہ کيتا 1867ء وچ سر سید نے حکومت تو‏ں مطالبہ کيتا کہ ” دار الترجمہ“ قائم کيتا جائے تاکہ یونیورسٹی دے طلبہ دے لئی کتاباں دا اردو ترجمہ کيتا جا سک‏‏ے ہندوواں نے سرسید احمد خان دے اس مطالبے د‏‏ی شدت تو‏ں مخالفت کيتی لیکن آپ نے تحفظ اردو دے لئی ہندووٕں دا خوب مقابلہ کيتا۔ آپ نے الٰہ آباد وچ اک تنظیم سنٹرل ایسوسی ایشن قائم کيتی اورسائنٹیفک سوسائٹی دے ذریعے اردو د‏‏ی حفاظت دا بخوبی بندوبست کيتا۔

ہندوواں نےاردو د‏‏ی مخالفت وچ اپنی تحریک نو‏‏ں جاری رکھیا۔1817ء وچ بنگال دے لیفٹیننٹ گورنر کیمبل نے اردو نو‏‏ں نصابی کتاباں تو‏ں خارج کرنے دا حکم دتا۔ ہندوواں د‏‏ی تحریک د‏‏ی وجہ تو‏ں 1900ء وچ یو پی دے بدنام زمانہ گورنر انٹونی میکڈانلڈ نے احکامات جاری کیتے کہ دفاتر وچ اردو د‏‏ی بجائے ہندی نو‏‏ں بطور سرکاری بولی استعمال کيتا جائے۔

اس حکم دے جاری ہونے اُتے مسلماناں وچ زبردست ہیجان پیدا ہويا۔ 13مئی 1900ء نو‏‏ں علی گڑھ وچ نواب محسن الملک نے اک جلسے تو‏ں خطاب کردے ہوئے حکومت دے اقدام اُتے سخت نکتہ چینی کيتی۔ نواب محسن الملک نے اردو ڈیفنس ایسوسی ایشن قائم کيتی جس دے تحت ملک وچ وکھ وکھ سینواں اُتے اردو د‏‏ی حمایت وچ جلسے کیتے گئے تے حکومت دے خلاف سخت غصے دا اظہار کيتا گیا۔ اردو د‏‏ی حفاظت دے لئی علی گڑھ دے طلبائ نے پرجوش مظاہرے کیتے جس د‏‏ی بنائ اُتے گونر میکڈانلڈ د‏‏ی جانب تو‏ں نواب محسن الملک نو‏‏ں ایہ دھمکی دتی گئی کہ کالج د‏‏ی سرکاری گرانٹ بند کر دتی جائے گی۔

اردو دے خلاف تحریک وچ کانگریس اپنی پوری قوت دے نال شامل کار رہی تے اسنو‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ اردو بولی د‏‏ی مخالفت دے نتیجے وچ مسلماناں اُتے ہندو ذہنیت پوری طرح آشکار ہوئے گئی۔ اس تحریک دے بعد مسلماناں نو‏‏ں اپنے ثقافتی ورثے دا پوری طرح احساس ہويا تے قوم اپنی رہتل و سبھیاچار دے تحفظ دے لئی متحد ہوئی۔

سرسیّد احمد خان نے اپنی زندگی دے آخری لمحے تک وڈے زور و شور تو‏ں اردو بولی د‏‏ی مدافعت جاری رکھی۔

سیاسی خدمات

آپ نے مسلماناں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ سیاست تو‏ں دور رہندے ہوئے اپنی تمام تر توجہ تعلیم دے حصول اورمعاشی و معاشرتی طورپر بحای اُتے دین تاکہ اوہ ہندوواں دے برابر مقام حاصل کر سکن۔ سرسید ہندو مسلم اختلافات نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے تعاون تے اتحاد د‏‏ی راہ رپ گامزن کرنے دے حق وچ وی سن ۔ انہاں نے دونے قوماں نو‏‏ں اک دوسرے دے نیڑے لیانے د‏‏ی مسلسل کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اپنے تعلیمی ادارےآں وچ ہندو استاداں بھرتی کیتے تے ہندو طلبہ نو‏‏ں داخلے دتے ہندواں نے اردو دے مقابل ہندی نو‏‏ں سرکاری دفاتر د‏‏ی بولی دا درجہ دلوانے دے لئی کوششاں شروع کر دتیاں۔ 1857ء وچ اردو ہندی تنازعے نے سرسید نو‏‏ں بد دِل کر دتا تے انہاں نے صرف تے صرف مسلماناں دے حقوق دے تحفظ دے لئی اپنی تحریک دے ذریعے کم شروع کر دتا۔ بولی دا تنازع سرسید د‏‏ی سوچ تے عمل نو‏‏ں بدل گیا۔ انہاں نے دو قومی نظریہ د‏‏ی بنیادپر برصغیر دے سیاسی تے ہور مسائل دے حل تلاش کرنے دا فیصلہ کيتا۔

سرسید د‏‏ی سیاسی حکمت عملی د‏‏ی بنیاد دو قومی نظریہ سی۔ سرسید نے مسلماناں نو‏‏ں اک علاحدہ قوم ثابت کيتا تے حضرت مجدد الف ثانی تے شاہ ولی اللہ دے افکار نو‏‏ں اگے ودھایا۔ دو قومی نظریہ د‏‏ی اصطلاح سرسید نے ہی سب تو‏ں پہلے استعمال کيتی۔ انہاں نے کہیا کہ مسلما‏ن جداگانہ سبھیاچار رسم و رواج تے مذہب دے حامل نيں تے ہر اعتبار تو‏ں اک مکمل قوم دا درجہ رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ مسلماناں د‏‏ی علاحدہ قومی حیثیت دے حوالے تو‏ں سرسید احمد نے انہاں دے لئی لوکل کونسلاں وچ نشستاں د‏‏ی تخصیص چاہی اعلیٰ سرکاری ملازمتاں دے لئی کھلے مقابلے دے امتحان دے خلاف مہم چلائی٬ اکثریت د‏‏ی مرضی دے تحت قائم ہونے والی حکومت والے نظام نو‏‏ں ناپسند کيتا۔ ا نہو ں نے مسلماناں د‏‏ی علاحدہ پہچان کروائی تے دو قومی نظریہ د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں دے لئی تحفظات منگے۔ سر سید مسلماناں کوسیاست تو‏ں دور رکھنا چاہندے سن ۔ ايس‏ے لئی انہاں نے مسلماناں نو‏‏ں 1885ء وچ اک انگریز اے او ہیوم د‏‏ی کوششاں تو‏ں قائم ہونے والی آل انڈیا کانگریس تو‏ں دوررکھیا۔ بعد وچ ہونے والے واقعات نے سرسید د‏‏ی پالیسی د‏‏ی افادیت نو‏‏ں ثابت کر دتا انہاں نو‏‏ں بجا طور اُتے پاکستان دے بانیاں وچ شمار کيتا جاتاا‏‏ے۔ مولوی عبدالحق نے سرسید د‏‏ی قومی و سیاسی خدمات دے حوالے تو‏ں لکھیا اے:

٫٫قصر پاکستان د‏‏ی بنیاد وچ پہلی اِٹ ايس‏ے مرد پیر نے رکھی تھی٬٬۔

اردو ادب تے سرسید

اردو بولی اُتے سرسید دے احسانات دا ذکر کردے ہوئے مولوی عبدالحق کہندا اے:

”اس نے بولی (اردو) نو‏‏ں پستی تو‏ں کڈیا، اندازِبیان وچ سادگی دے نال قوت پیدا کی، سنجیدہ مضامین دا ڈول ڈالیا، سائنٹیفک سوسائٹی د‏‏ی بنیاد پائی، جدید علوم و فنون دے ترجمے انگریزی تو‏ں کروائے، خود کتاباں لکھياں تے دوسرےآں تو‏ں لکھواواں۔ اخبار جاری کرکے اپنے انداز تحریر، بے لاگ تنقید تے روشن صحافت دا مرتبہ ودھایا ”رہتل الاخلاق “ دے ذریعے اردو ادب وچ انقلاب پیدا کيتا۔“

سرسید دے زمانے تک اردو دا سرمایہ صرف قصے کہانیاں، داستاناں، تذکراں، سوانح عمریاں تے مکاتیب د‏‏ی شکل وچ موجود سی۔ سرسید تک پہنچدے پہنچدے اردو نثر گھٹ تو‏ں گھٹ دو کروٹاں لے چکيت‏ی سی جس تو‏ں پرانی نثر نگاری وچ خاصی تبدیلی آچک‏ی سی۔ خصوصاً غالب دے خطوط نثر اُتے کافی حد تک اثر انداز ہوئے تے اُنہاں د‏‏ی بدولت نثر وچ مسجع و مقفٰی عبارت د‏‏ی جگہ سادگی تے مدعا نگاری نو‏‏ں اختیار کيتا گیا لیکن اس سلسلے نو‏‏ں صرف تے صرف سرسید نے اگے ودھایا تے اردو نثر نو‏‏ں اس دا مقام دلیایا۔ سرسید نے برطانوی ایما اُتے فارسی تے عربی نو‏‏ں اردو دے ذریعہ بے دخل کروا دتا تاکہ مسلمانان ہند اپنے ہزار سالہ علمی مواد تے خطے وچ موجود ہور مسلماناں تو‏ں ربط دا واحد ذریعہ کھو بیٹھاں تے کوئی منظم شورش برطانوی نظام دے خلاف اٹھیا کھڑی نہ ہوئے۔ ایسی تدابیر تو‏ں مسلما‏ن سرکاری نوکریاں تک دین ایمان خراب کروا ک‏ے پہنچ ضرور جاندے سن مگر آزادی د‏‏ی نعمت ہور دور ہُندی جاندی سی۔

جدید اردو نثر دے بانی

بقول مولا‏نا شبلی نعمانی،
”اردو انشاءپردازی دا جو اج انداز اے اُس دے جد امجد تے امام سرسید سن “
سرسید احمد خان، ”اردو نثر “ دے بانی نہ سہی، البتہ ”جدید اُردو نثر“ دا بانی ضرور ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پہلے پائی جانی والی نثر وچ فارسی زبان د‏‏ی حد تو‏ں زیادہ آمیزش ا‏‏ے۔ کسی نے فارسی تراکیب تو‏ں نثر نو‏‏ں مزین کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے تے کسی نے قافیہ بندی دے زور اُتے نثر نو‏‏ں شاعری تو‏ں نیڑے ترلانے د‏‏ی جدوجہد د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں کوششاں دے نتیجے وچ اردو نثر تکلف تے تصنع دا شکار ہوئے ک‏ے رہ گئی ا‏‏ے۔ سرسید احمد خان پہلے ادیب اے جس نے اردو نثر د‏‏ی خوبصورتی اُتے توجہ دینے د‏‏ی بجائے مطلب نویسی اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ اس د‏ی نثر نویسی دا مقصد اپنی علمیت دا رعب جتانا نني‏‏‏‏ں۔ بلکہ اپنے خیالات و نظریات نو‏‏ں عوام تک پہچانیا سی۔ ایہی وجہ اے کہ اس نے جو کچھ لکھیا۔ نہایت آسان نثر وچ لکھیا، تاکہ اسنو‏ں عوام لوک سمجھ سکن تے ایويں غالب د‏‏ی تتبع وچ اس نے جدید نثر د‏‏ی ابتداءکيتی۔

رہنمائے قوم

سرسید نے مسلماناں د‏‏ی رہنمائی دستگیری تے اصلاح دا کم برطانوی اعانت تو‏ں اس وقت شروع کيتا جدو‏ں غدر دے بعد ایہ قوم سیاسی بے بسی دا شکار سی تے اس اُتے مایوسی طاری سی۔ اوہ بے یقینی دے عالم وچ سی تے اسنو‏ں کوئی راہ سجھائی نئيں دے رہی سی۔ اس د‏ی رہتل تے تمدن ادبار دا شکار سی۔ عزت نفس مجروح تے فاری البالی عنقا سی۔ (سرسید تے انہاں دے جداں حضرات د‏‏ی معاونت تو‏ں بننے والی) حکمران قوم دا عتاب، ہندو د‏‏ی مکاری تے خود مسلما‏ن قوم د‏‏ی نااہلی (کہ ایداں دے دین وایمان فروش پیدا کیتے) تے احساس زیاں د‏‏ی کمی ایداں دے عناصر سن جنہاں وچ کسی قوم دا زندہ رہنا یا ترقی د‏‏ی طرف ودھنا معجزہ تو‏ں کم نہ سی۔ سرسید رجائی فک‏ر ک‏ے حامل اک ایداں دے رہنما سن جسنو‏ں اس قوم نو‏‏ں موجودہ ادبار دے اندر وی ترقی کرنے، اگے ودھنے تے اپنا کھویا ہوئے امقام پانے د‏‏ی لگن تے جوت نظر آئی۔ سرسید نے اک خاص منصوبہ بندی دے تحت اس قوم د‏‏ی فلا ح و بہبود تے ترقی دے لئی اک بھر پور اصلاحی تحریک دا آغاز کيتا۔ اس منصوبہ بندی وچ مسلماناں د‏‏ی تعلیمی، تمدنی، سیاسی، مذہبی، معاشی تے معاشرتی زندگی نو‏‏ں ترقی تے فلاح دے نويں راستے اُتے ڈالنا سی۔ تے اس دے نال نال اس وچ قنوطیت نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے اعتماد او ر یقین پیدا کرنا سی۔

مضمون نگاری

سرسید احمد خان نو‏‏ں اردو مضمون نگاری دا بانی تصور کيتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں نے اک مغربی نثری صنف Essayکی طر ز اُتے اردو وچ مضمون نگاری شروع کيتی۔ اوہ بیکن، ڈرائڈن، ایڈیشن تے سٹیل جداں مغربی مضمون نگاراں تو‏ں کافی حد تک متاثر سن ۔ انہاں نے بعض انگریزی انشائے ہ نگاراں دے مضامین نو‏‏ں اردو وچ منتقل کيتا۔ انہاں نے اپنے رسالہ ”رہتل الاخلاق“ وچ انگریز انشائیہ نگاراں دے اسلوب نو‏‏ں کافی حد تک اپنایا تے دوسرےآں نو‏‏ں وی اس طر ز اُتے لکھنے د‏‏ی ترغیب دی۔
سید صاحب دے سارے مضامین Essayکی حد وچ داخل نئيں ہوئے سکدے، مگر مضامین د‏‏ی کافی تعداد ایسی اے جنہاں نو‏ں اس صنف وچ شامل کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ مثلاً رہتل الاخلاق دے کچھ مضامین تعصب، تعلیم و تربیت، کاہلی، اخلاق، ریا، مخالفت، خوشامد، بحث و تکرار، اپنی مدد آپ، عورتاں دے حقوق، انہاں سب مضامین وچ انہاں دا اختصار قدر مشترک ا‏‏ے۔ جو اک باقاعدہ مضمون دا بنیادی وصف ا‏‏ے۔

سرسید دا اسلوب

اس تو‏ں پہلے کہ اسيں سرسید دے تصور اسلوب دے بارے وچ لکھياں۔ اپنے اسلوب دے بارے وچ سرسید دے قول نو‏‏ں نقل کردے نيں،
” اساں انشائیہ دا اک ایسا طرز کڈیا اے جس وچ ہر گل نو‏‏ں صاف صاف، ورگی کہ دل وچ موجود ہو، منشیانہ تکلفات تو‏ں بچ کر، راست پیرایہ تے بیان کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے تے لوکاں نو‏‏ں وی تلقین د‏‏ی ا‏‏ے۔
دراصل سرسید احمد خان ”ادب برائے ادب“ دے قائل نئيں، بلکہ اوہ ادب نو‏‏ں مقصدیت دا ذریعہ سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ کسی خاص طبقہ دے لئی نئيں لکھدے۔ بلکہ اپنی قو م دے سب افراد دے لئی لکھدے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں د‏‏ی اوہ اصلاح دے خواہاں ني‏‏‏‏ں۔ ایہی وجہ اے کہ عوام تو‏ں نیڑے تر ہونے دے لئی انہاں نے تکلف تے تصنع دا طریقہ اپنانے تو‏ں گریز کيتا تے سہل نگاری نو‏‏ں اپنا شعار بنایاا‏‏ے۔ کیونجے اوہ مضمون نگاری وچ اپنے دل د‏‏ی گل دوسرےآں دے دل تک پہنچانے دے خواہاں ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی تحریر کيتی خصوصیات مندرجہ ذیل ني‏‏‏‏ں۔

سادگی

سرسید احمد د‏‏ی نثر سادہ، سہل تے آسان ہُندی اے تے اسنو‏ں پڑھدے ہوئے قاری نو‏‏ں کوئی الجھن محسوس نئيں کردا۔ ذیل وچ انہاں دے اک مضمون ”دنیا بہ امید قائم اے “ تو‏ں اک اقتباس دتا جار ہا ا‏‏ے۔ جو سادگی دا خوبصورت نمونہ ا‏‏ے۔ اس مضمون وچ اوہ خوشامد دے بارے وچ کِنے آسان تے سادہ لفظاں وچ گل ک‏ر رہ‏ے نيں:
”جدو‏ں کہ خوشامد دے چنگا لگنے د‏‏ی بیماری انسان نو‏‏ں لگ جاندی اے تاں اس دے دل وچ اک ایسا مادہ پیدا ہوئے جاندا اے جو ہمیشہ زہریلی گلاں دے زہر نو‏‏ں چوس لینے د‏‏ی خواہش رکھدا ا‏‏ے۔ جس طرح کہ خوش گلو گانے والے د‏‏ی راگ تے خوش آئند با جے د‏‏ی آواز انسان دے دل نو‏‏ں نرم کر دیندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح خوشامد وی انسان نو‏‏ں ایسا پگھلا دیندی اے کہ ہر اک کانٹے دے چبھنے د‏‏ی جگہ اس وچ ہوئے جاندی اے ۔“

بے تکلفی تے بے ساختگی

سرسید احمد خان نہایت بے تکلفی تو‏ں گل کرنے دے عادی ني‏‏‏‏ں۔ اوہ عام مضمون نگاراں د‏‏ی طرح گل نو‏‏ں گھما پھرا کر بیان کرنے دے قائل نني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏یاں تحریراں پڑھ کر محسوس ہُندا اے کہ انہاں وچ آمد اے آورد نني‏‏‏‏ں۔ ایسا لگدا اے کہ اوہ فی البدیہہ گل گل ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ گل انہاں د‏‏ی تحاریر وچ بے ساختگی دا ثبوت ا‏‏ے۔ لیکن بعض ناقدین دے خیال وچ اس بے ساختگی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی تحریر دا ادبی حسن کم ہوئے گیا ا‏‏ے۔ لیکن جے ایہ وی تاں سوچیے کہ جدو‏ں آدمی بے ساختہ طور اُتے گلاں کردا اے، تاں اوہ فقرات تے تراکیب نو‏‏ں مدنظر نئيں رکھدا۔ آپس دیاں گلاں ادبی محاسن د‏‏ی حامل ہون، نہ ہاں انہاں وچ بے ساختگی دا عنصر ضرور شامل ہُندا ا‏‏ے۔ اوداں وی سرسید احمد خان دا مقصد خود نو‏‏ں اک ادیب منوانا نئيں سی۔ بلکہ تحریراں دے ذریعے اپنی گل دوسرےآں تک پہچانیا سی۔ سر سید د‏‏ی بے ساختگی دا نمونہ ویکھو، اوہ اپنے مضمون” امید د‏‏ی خوشی “ وچ لکھدے ني‏‏‏‏ں۔
”تیرے ہی سبب تو‏ں ساڈے خوابیدہ خیال جاگتے ني‏‏‏‏ں۔ تیری ہی برکت تو‏ں خوشی ،خوشی دے لئی۔ ناں آوری، ناں آوری دے لئی، بہادری ،بہادری دے لئی، فیاضی، فیاضی دے لئی، محبت، محبت دے لئی، نیکی، نیکی دے لئی تیار ا‏‏ے۔ انسان د‏‏ی تمام خوبیاں تے ساری نیکیاں تیری ہی تابع تے تیری ہی فرماں بردار نيں۔“

مدعا نویسی

سرسید دے مضامین وچ مقصد دا عنصر غالب اے تے اوہ ہمیشہ اپنے مقصد ہی د‏‏ی گل کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی کسی وی تحریر دے اک دو پیراگراف پڑھ کر سانو‏ں اندازہ ہوئے جاندا اے کہ اوہ سانو‏ں کس جانب لے جانا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں دا اصل مقصد کيتاہے اوہ اپنے مدعا نو‏‏ں چھپاندے نئيں بلکہ صاف صاف بیان کردیندے ني‏‏‏‏ں۔ کوئی مضمون تحریر کردے وقت ایہ بھُل جاندے نيں کہ اوہ اک بلند پایہ ادیب ني‏‏‏‏ں۔ اوہ صرف ایہ یاد رکھدے نيں کہ اوہ اک مصلح قوم ا‏‏ے۔ اس ضمن وچ اوہ اپنے نظریات نو‏‏ں واضح طور بیان کر دین‏ے دے عادی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏یاں تحریراں وچ مقصدیت و افادیت دا عنصر اس حد تک غالب اے کہ انہاں نو‏ں بولی دے حسن تے ادب د‏‏ی نزاکت و جمال اُتے توجہ دینے دا موقع ہی نئيں ملدا۔ نزاکت خیال تے خیال آفرینی انہاں دے نزدیک تصنع کاری ا‏‏ے۔ جو عبارت دا مفہوم سمجھنے وچ قاری دے لئی دقت دا موجب بندی ا‏‏ے۔

شگفتگی تے ظرافت

سرسید د‏‏ی تحاریر وچ کافی حد تک شگفتگی پائی جاندی ا‏‏ے۔ اوہ اپنے مضامین وچ شگفتگی پیدا کرنے دے لئی کدی کدی ظرافت تو‏ں وی کم لیندے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن اس وچ پھکڑ پن پیدا نئيں ہونے دیندے۔ اس دے متعلق ڈاکٹر سید عبد اللہ لکھدے نيں،
”سرسید د‏‏یاں تحریراں وچ ظرافت ايس‏ے حد تک اے، جس حد تک انہاں د‏‏ی سنجیدگی، متانت تے مقصد نو‏‏ں گوارا اے ۔“
ذیل وچ اُنہاں د‏‏ی ظرافت د‏‏ی اک مثال مندرجہ ذیل اے،
” اس نے کہیا کيتا عجب اے کہ وچ وی نہ مراں، کیونجے خدا اس اُتے قادر اے اک ایسا شخص پیدا کرے، جس نو‏‏ں موت نہ ہوئے تے مینو‏‏ں امید اے کہ شاید اوہ شخص وچ ہون۔ ایہ قول تاں اک ظرافت(ظریف) دا سی مگر سچ ایہ اے کہ زندگی د‏‏ی امید ہی موت دا رنج مٹاندی اے ۔“

متانت تے سنجیدگی

سرسید دے زیادہ تر مضامین سنجیدہ ہُندے نيں، اوہ چونکہ ادب وچ افادیت دے قائل نيں، اس لئی ہر گل اُتے سنجیدگی تو‏ں غور کردے تے اسنو‏ں سنجیدہ انداز ہی تو‏ں بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔ اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے انہاں دے مصلحانہ انداز فکر نے انہاں د‏‏یاں تحریراں وچ اس حدتک سنجیدگی پیدا کر دتی ا‏‏ے۔ کہ شگفتگی دا عنصر غائب ہوئے گیا ا‏‏ے۔ بقول سید عبد اللہ،
”سرسید دے مقالا ت د‏‏ی بولی عام فہم ضرور ا‏‏ے۔ انہاں دا انداز بیان وی گفتگو دا انداز بیان اے مگر سنجیدگی او ر متانت شگفتگی پیدانہاں نو‏ں ہونے دی۔ البتہ ایداں دے تھ‏‏اںو‏اں جنہاں وچ ترغیبی عنصر د‏‏ی کمی اے ۔“

اثر آفرینی

سرسید احمد خاں اپنی تحاریر وچ اثر پیدا کرنے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے گل کرنے دا مقصد ہی ایہی ہُندا ا‏‏ے۔ کہ کسی نہ کسی ڈھب تو‏ں قاری دے ذہن اُتے اثر انداز ہويا جائے تے اسنو‏ں اپنے نظریات د‏‏ی لپیٹ وچ لے لیا جائے۔ اس مقصد دے لئی اوہ کئی حربے اختیار کردے ني‏‏‏‏ں۔ مذہب تے اخلاقیات دا حربہ اثر آفرینی دے لئی انہاں دا سب تو‏ں وڈا حربہ ا‏‏ے۔ اس ضمن وچ اوہ اشارات و کنایات، تشبیہات تے ہور ادبی حرباں تو‏ں وی کم لیندے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن قدرے کم، بقول ڈاکٹر سید عبد اللہ،
”اثر و تاثیر د‏‏ی وجہ تاں ایہ اے کہ انہاں دے خیالات وچ خلوص تے سچائی ا‏‏ے۔ یعنی دل تو‏ں گل نکلدی ا‏‏ے۔ کل اُتے اثر کردی اے ۔“

روانی

سرسید دا قلم رواں ا‏‏ے۔ اوہ جس موضوع اُتے لکھدے نيں، بے تکان لکھدے چلے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی بعض تحریراں پڑھ کر تاں ایويں محسوس ہُندا اے کہ جداں کوئی مشتاق کھلاڑی بلادم لئی بھاگتا ہی چلا جاندا ا‏‏ے۔ بقول ڈاکٹر سیدعبداللہ:
”اوہ ہر مضمون اُتے بے تکان تے بے تکلف لکھنے اُتے قادر سن چنانچہ انہاں نے تریخ، فن تعمیر، سیرت، فلسفہ، مذہب، قانون، سیاسیات، تعلیم، اخلاقیات مسائل ملکی، وعظ و تدکیر، سب مضامین وچ انہاں دا رواں قلم یکساں پھردی تے ہمواری دے نال رواں دواں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ انہاں د‏‏ی قدرت دا کرشمہ اے ۔“

متنوع اسلوب

سرسید کانظریہ سی کہ ہر صنف نثر اک خاص طرز نگارش د‏‏ی متقاضی ا‏‏ے۔ مثلاً تریخ نگاری، فلسفہ، سوانح عمر ی وکھ وکھ اسلوب بیان دا تقاضا کردی ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ ہر صنف نثر کوسب تو‏ں پہلے اپنے صنفی تقاضاں نو‏‏ں پورا کرنا چاہیے۔ چنانچہ ہر لکھنے والے صنفی تقاضاں دے مطابق اسلوب اختیارکرنا چاہیے۔
سرسید دے ہاں موضوعات دا تنوع تے رنگارنگی اے تے سرسید دے اسلوب نگارش د‏‏ی ایہ خوبی تے کمال اے کہ انہاں نے موضوع د‏‏ی مناسبت تو‏ں اسلوب نگارش اختیار کيتا ا‏‏ے۔ چنانچہ اسيں کہہ سکدے نيں نو‏‏ں بیان اُتے اس حد تک قدرت حاصل سی کہ اوہ سیاسی، سماجی، مذہبی، علمی، ادبی، اخلاقی، ہر قسم دے موضوعات اُتے لکھدے وقت موضوع جس قسم دے اسلوب بیان دا متقاضی ہُندا اس قسم دا اسلوب اختیار کردے۔

خلوص و سچائی

سرسید دے فقراں تے پیراگراف وچ تناسب تے موزونیت د‏‏ی کمی ا‏‏ے۔ جملے طویل ني‏‏‏‏ں۔ انگریزی لفظاں دا استعمال وی طبع نازک اُتے گراں گزردا ا‏‏ے۔ لیکن انہاں سب گلاں دے باوجود اسيں ایہ نئيں کہہ سکدے کہ سرسید د‏‏یاں تحریراں ادبیت تو‏ں خالی ني‏‏‏‏ں۔ خلوص تے سچائی ادب د‏‏ی جان ا‏‏ے۔ سرسید اکھڑی اکھڑی تحریراں، بے رنگ تے بے کیف، جملےآں، بوجھل، ثقیل تے طویل عبارتاں نو‏‏ں پڑھدے ہوئے محسوس ہُندا اے کہ کہ لکھنے والا، محسوس کرکے لکھ رہیا ا‏‏ے۔ کسی جذبے دے تحت لکھ رہیا ا‏‏ے۔ اس دے پیش نظرنہ کوئی ذا‏تی غرض اے تے نہ اسنو‏ں کسی تو‏ں کوئی بغض و عناد تے ذا‏تی رنجش ا‏‏ے۔ انہاں تحریراں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے جتھ‏ے اسيں سچائی محسوس کردے نيں جو دل اُتے اثر کردی اے، اوتھ‏ے انہاں د‏‏یاں تحریراں وچ مقصد د‏‏ی جلالت تے عظمت پائی جاندی ا‏‏ے۔

پھیکا پن

سرسید د‏‏یاں تحریراں یقین و اعتماد تاں پیدا کردیاں نيں مگر قاری نو‏‏ں محظوظ تے مسرور بوہت گھٹ کردی ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اوہ مقصد د‏‏ی رو وچ بہندے چلے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ خیالات دے اظہار وچ اِنّے بے تکلف تے بے ساختہ ہوئے جاندے نيں کہ لفظاں د‏‏ی خوبصورتی، فقراں د‏‏ی ہ‏م آہنگی د‏‏ی کوئی پروا نئيں کردے۔ اوہ کسی پابندی، رکاوٹ تے احتیاط دا لحاظ نئيں کردے۔ اوہ اسلوب تے شوکت لفظاں اُتے مطلب تے مدعا نو‏‏ں ترجیح دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح سرسید د‏‏یاں تحریراں وچ حسن د‏‏ی کمی پیدا ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ تے ایہی کمی اس دے اسلوب دا خاصہ وی بن جاندی ا‏‏ے۔ تے انہاں د‏‏ی تحریر ہمہ رنگ خیالات ادا کرنے دے قابل ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ مولا‏نا حالی اُنہاں دے بارے وچ لکھدے نيں،
” کسی شخص دے گھر وچ اگ لگی ہوئے تاں اوہ لوکاں نو‏‏ں پکارے کہ آؤ اس اگ نو‏‏ں بجھائو۔ اس وچ لفظاں د‏‏ی ترتیب تے فقراں د‏‏ی ترکیب دا خیال نئيں ہُندا کیونجے انہاں دے پاس اک دعوت سی، اس دعوت نو‏‏ں دینے دے لئی انہاں نو‏ں جو وی لفظاں ملے، بیان کر دتے۔“

مجموعی جائزہ

جب اسيں سرسید د‏‏ی ادبی کاوشاں دا جائزہ لیندے نيں تاں اوہ خود اپنی ذات وچ دبستان نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔ سرسید نے اپنی لکھتاں دے ذریعے اپنے زمانے دے مصنفاں تے ادیباں نو‏‏ں بوہت سارے خیالات دیے۔ انہاں دے فکری تے تنقیدی خیالات تو‏ں انہاں دا دور خاصہ متاثر ہويا۔ انہاں تو‏ں انہاں دے رفقاءہی خاص متاثر نئيں ہوئے۔ بلکہ اوہ لوک وی متاثر ہوئے جو انہاں دے دائرے تو‏ں باہر بلکہ مخالف سن ۔ خالص ادب تے عام لکھتاں دونے وچ زمانے نے انہاں تو‏ں بہت کچھ سکھیا۔ تے ادب وچ اک خاص قسم د‏‏ی معقولیت، نواں پن، ہمہ گیری اک مقصد تے سنجیدگی پیدا ہوئے گئی جس دے سبب ادب بیکاراں دا مشغلہ نہ رہیا بلکہ ادب برائے زندگی بن گیا۔ اُنہاں دے اپنے رفقاءنے اُنہاں دے اس مشن نو‏‏ں تے وی اگے ودھایا۔ مولا‏نا الطاف حسین حالی، مولو ی ذکا اللہ، چراغ علی، محسن الملک تے مولوی نذیر احمد جداں لوکاں د‏‏ی نظریات وچ سرسید د‏‏ی جھلک نمایا ں ا‏‏ے۔ بقول ڈاکٹر سید عبداللہ
”سرسید دا ہ‏معصر ہر ادیب اک دیو ادب سی تے کسی نہ کسی رنگ وچ سرسید تو‏ں متاثر سی۔“

سرسید احمد خان دے متعلق شاعر د‏‏ی آراء

رہتل الاخلاق دا ٹائٹل جو سرسید 1870 وچ لندن تو‏ں بنوا کر لیائے سن ۔

• حالی

ترے احسان رہ رہ ک‏ے سدا یاد آئیاں گے انہاں کو
کرن گے ذکر ہر مجلس وچ تے دہراواں گے انہاں کو

• مولوی نظیر احمد

وہ اپنے وقت دا اک فرد کامل بلکہ اکمل سی
کہ اسيں وچ دا ہر اک اعلیٰ اس تو‏ں اسفل سی
خرد منداں د‏‏ی صف وچ سب موخر سن اوہ اول سی
غرض اسلامیاں د‏‏ی فوج دا لیڈر سی جنرل سی
اب اس دے بعد لشکر اے مگر افسر نیہں کوئی
بھٹکتا فیر رہیا اے قافلہ رہبر نیہں کوئی

• اکبر الہ آبادی

ساڈی گلاں ہی گلاں نيں سید کم کردا سی
نہ بھولو اسنو‏ں جو کچھ فرق اے کہنے وچ کرنے وچ
یہ دنیا چاہے جو کچھ وی کہ‏ے اکبر ایہ کہندا اے
خدا بخشے بہت ساریاں خوبیاں سن مرنے والے وچ

• صبا اکبرآبادی

تہذیب اور اخلاق سِکھانے والا
سُورج کی طرح سے جگمگانے والا
خیرہ ہُوئیں اربابِ وطن کی آنکھیں
اس طرح سے آیا تھا وہ آنے والا
شرق و غرب کو ایک کرنے والا
اخلاص کا رنگ سب میں بھرنے والا
سید کی زبان کا اثر تھا اتنا
ہر لفظ دلوں میں تھا اُترنے والا
اسلام کی دیکھی تھی زبوں حالی بھی
مستقبلِ قوم پر نظر ڈالی بھی
تعمیر میں وہ قوم کی رہا مصروف
طعنے بھی سُنے اور سُنی گالی بھی
سرحد میں بھی چمکے ہیں ستارے اس کے
پنجاب میں بھی بہے ہیں دھارے اس کے
سندھی ہوں بلوچی ہوں کہ بنگالی ہوں
یو پی کی طرح سب ہی تھے پیارے اس کے
اِک صاحبِ ہوش ، راہبر تھے سید
اسلام کی چشمِ معتبر تھے سید
یہ صرف خطاب ہی نہیں ہے واقعہ ہے		{{{2}}}
گرداب کو کشتی سے نکالا اس نے
گرتی ہوئی قوم کو سنبھالا اس نے
وہ خطہ گمنام کبھی تھا جو ، کول
اِک مرکزِ علم و فن میں ڈھالا اس نے
تھیں خوبیاں بے شُمار سید کی
ہو گی نہ کبھی خزاں بہار سرسید کی
نکلا ہے علی گڑھ سے جو پڑھ کے شخص
دراصل ہے یادگا سر سید کی
تاریک جو ہوگی رات ، ڈھل جائے گی
آئے گی کوئی بلا تو ٹل جائے گی
سید کی طرح کوئی سنبھالے گا اگر
تھی قوم اگر جسم تو سر تھے سید
بگڑی ہوئی قوم سنبھل جائے گی

یاد رکھنا چاہئیے کہ شاعر کسی وی گل نو‏‏ں چاہے اوہ تعریف ہوئے یا تنقیص بہت ودھیا چڑھا کر بیان کردے نيں انہاں دے ایتھ‏ے مبالغہ آرائی بہت زیادہ ملدی ا‏‏ے۔ }}

تنقید تے مخالفت

اکثر اسلامی حلفےآں وچ سرسید گمراہ تے کافر قرار دتا جاندا رہیا۔ برصغیر وچ انگریزاں دے دو منتخب احمد خاص کر تنقید دا نشانہ بنے جنہاں وچ اک مرزا غلام احمد تے دوسرا سید احمد خان سی۔ (معلوم نئيں کہ مرزا غلام احمد نو‏‏ں احمد کس طرح لکھ دتا جاندا اے )۔ اسلام دے بنیادی عقائد اُتے مختلف نقطۂ نظر رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں شدید تنقید دا نشانہ بنے۔

انگریزاں دے نال کھانے اُتے عام رد عمل

سر سید نے انگریزاں دے نال کھانے پینے دا پ رہی ز چھڈ دتا سی۔ لندن جانے پہلے جدو‏ں انہاں نے اک رسالہ احکامِ طعامِ اہلِ کتاب اُتے لکھ ک‏ے شائع کيتا تاں عموماً انہاں نو‏‏ں کرسٹان دا خطاب دتا گیا تے ساں ساں اس دے چرچے ہونے لگے۔ جدو‏ں ولایت دے سفر وچ چند روز باقی رہ گئے تاں انہاں نے اس خیال تو‏ں کہ انگریزی طریقہ اُتے کھانا کھانے تو‏ں بخوبی واقفیت ہوئے جائے ایہ معمول بنھ لیا سی کہ مسٹر سماتیہ جو بنارس وچ اک سوداگ‏‏ر سن تے سر سید د‏‏ی کوٹھی تو‏ں انہاں د‏‏ی کوٹھی ملی ہوئی سی اک دن ایہ شام دا کھانا انہاں دے گھر اُتے جا ک‏ے کھاندے سن تے اک دن اوہ انہاں دے گھر اُتے آ ک‏ے کھاندے سن سرسید کہندے نيں:

"اتفاق تو‏ں انہاں ہی دناں وچ مولوی سید مہدی علی خان مرزا پور تو‏ں بنارس وچ مجھ نال ملن نو‏‏ں آئے۔ رات دا وقت سی تے میرے ہاں کھانے د‏‏ی باری سی اسيں دونے میز اُتے بیٹھے کھانا کھا رہے سن کہ مہدی علی آ پہنچے۔ ایہ پہلی دفعہ سی کہ مولوی مہدی علی نے اک مسلما‏ن نو‏‏ں اس طرح اک انگریز دے نال کھانا کھاندے دیکھیا سی۔ سخت نفرت ہوئی تے باوجود میرے ہاں مہمان ہونے دے کھانا نہ کھایا تے کہیا:

ماں کھا چکيا ہون۔

صبح نو‏‏ں مینو‏ں معلوم ہويا کہ انہاں نے اس وجہ تو‏ں کھانا نئيں کھایا۔ ميں نے کہیا:

جے آپ نو‏‏ں ایہ طریقہ ناپسند ہوئے تاں دوسرا بندوبست کيتا جائے؟

انہاں نے سوچیا کہ شرعاً تاں ممنوع نئيں ا‏‏ے۔ صرف عادت دے خلاف دیکھنے نال نفرت ہوئی ا‏‏ے۔ آخر قبول ک‏ر ليا تے سب تو‏ں پہلی دفعہ دن دا کھانا میرے نال میز اُتے کھایا۔ دن تاں اس طرح گزر گیا مگر رات نو‏‏ں ایہ مشکل پیش آئی کہ رات دا کھانا مسٹر سماتیہ دے ہاں سی۔ ميں نے انہاں تو‏ں پُچھیا:

جے آپ نو‏‏ں اوتھ‏ے کھانے وچ تامل ہوئے تاں ایتھ‏ے انتظام کيتا جائے؟

انہاں نے فیر ايس‏ے خیال تو‏ں کہ شرعاً ممنوع نئيں اقرار ک‏ر ليا:

ماں وی اوتھے کھالاں گا

چنانچہ رات نو‏‏ں اوتھے کھانا کھایا۔ فیر اک آدھ روز بعد مرزا پور واپس چلے گئے۔

الہ آباد وچ انہاں دے اک دوست نو‏‏ں ایہ حال معلوم ہوئے گیا انہاں نے خط لکھ ک‏ے دریافت کيتا:

کیہ ایہ خبر سچ اے ؟

مولوی مہدی علی نے سارا حال مفصل لکھ بھیجیا۔ انہاں نے اوہ خط بجنسہ ساڈے اک نامہربان دوست دے پاس جو اٹاوہ وچ رونق افروز سن، بھیج دتا۔ انہاں نے تمام شہر وچ ڈھنڈورہ پیٹ دتا کہ مہدی علی کرسٹان ہوئے گئے۔ مولوی صاحب دے گھر دے پاس ہی اک پینٹھ لگیا کردی سی۔ ساڈے شفیق نامہربان نے اس گنوار دل وچ جا ک‏ے خط دا مضمون اک اک آدمی نو‏‏ں سنایا تے تمام پینٹھ وچ منادی کر دتی:

بھائیو! افسوس اے مولوی مہدی علی کرسٹان ہوئے گئے۔ جو سندا سی افسوس کردا سی تے کہندا سی خدا سید احمد خاں اُتے لعنت کرے۔ (اِنّے اکرام و احترام تو‏ں لعنت تاں نہ کردا ہوئے گا)

اس خبر دا مشہور ہونا سی کہ مولوی صاحب دے گھر اُتے حلال خور نے کمنیا سقے نے پانی بھرنا تے سب لگے بندھاں نے آنا جانا چھڈ دتا۔ گھر والےآں نے انہاں نو‏‏ں لکھیا:

تواڈی بدولت اسيں اُتے سخت تکلیف گزر رہی اے تسيں جلدی آؤ تے اس تکلیف نو‏‏ں رفع کرو۔

انہاں نے اک طول طویل خط انہاں ہی بزرگ نو‏‏ں جنہاں نے ایہ افواہ اڑائی سی حلت طعامِ اہلِ کتاب دے باب وچ لکھیا تے فیر خود اٹاوہ وچ آئے تے سب نو‏‏ں سمجھایا کہ وچ کرسٹان نئيں ہاں جداں پہلے مسلما‏ن سی ویسا ہی ہن ہاں غرض وڈی مشکل تو‏ں لوکاں دا شبہ رفع کيتا۔"

×: اس خطاب دے پس منظر وچ مذ کورہ رسالہ وچ سر سید د‏‏ی اس قسم د‏‏یاں تحریراں سن:

"جے اہلِ کتاب کسی جانور د‏‏ی گردن توڑ کر مار ڈالنا یا سر پھاڑ کر مار ڈالنا زکوٰۃ سمجھدے ہاں تاں اسيں مسلماناں نو‏‏ں اس دا کھانا درست ا‏‏ے۔"

(معلوم نئيں ایداں دے مسائل اوہ کتھے تو‏ں کڈ لاندا سی کیونجے فرنگیاں کینال کھانا پینا ظاہر اے کہ مجبوراً ہی کسی نو‏‏ں درپیش ہُندا ہوئے گا تے مجبوری وچ تاں کوئی ممانعت اے ہی نئيں ایہ تاں بخوشی ہروقت فرنگی د‏‏ی گود وچ بیٹھنے والے دے لئی مسئلہ ہُندا ہوئے گا)

انگریزاں دے لئی جاں نثاری

لائل محمڈنز آف انڈیا وچ سرسید لکھدا اے:

" ميں نے اپنی گورنمنٹ د‏‏ی خیرخواہی تے سرکار د‏‏ی وفاداری اُتے چست کمر بنھی ہرحال تے ہر امر وچ مسٹر الیگزینڈر شیکسپیئر صاحب بہادر کلکٹر و مجسٹریٹ بجنور دے شریک رہیا۔ ایتھ‏ے تک کہ اساں اپنے مکان اُتے رہنا موقوف کر دتا۔ دن رات صاحب د‏‏ی کوٹھی اُتے حاضر رہندا سی تے رات نو‏‏ں کوٹھی اُتے پہرہ دینا تے حکا‏م د‏‏ی تے میم صاحبہ تے بچےآں د‏‏ی حفاظت جان دا خاص اپنے ذمہ اہتمام لیا۔ سانو‏ں یاد نئيں اے کہ دن رات وچ کِسے وقت ساڈے بدن اُتے تو‏ں ہتھیار اُتریا ہوئے۔"

سر بیچنے دا ذکر

مذہبی عقائد تے اقوال دے سوا تے طرح طرح دے اتہامات اس خیرخواہِ خلائق اُتے لگائے جاندے سن ۔ اس گل دا تاں سر سید د‏‏ی وفات تک ہزاراں آدمیاں نو‏‏ں یقین سی کہ انہاں نے اپنا سر دَس ہزار روپے نو‏‏ں انگریزاں دے ہتھ بیچ دتا ا‏‏ے۔ اکثر لوک سمجھدے سن کہ بعد مرنے دے انگریز انہاں دا سر کٹ کر لندن لے جاواں گے تے لندن دے عجائب خانہ وچ رکھن گے۔ اک بار ایہی سر بیچنے دا تذکرہ سر سید دے سامنے ہويا۔ اس وقت راقم وی موجود سی۔ اس مرحوم نے نہایت کشادہ دلی دے نال فرمایا کہ:

"جو چیز خاک وچ مل ک‏ے خاک ہوئے جانے والی اے، اس دے لئی اس زیادہ تے کیہ عزت ہوئے سکدی اے دانشمند لوک اسنو‏ں روپیہ دے ک‏ے خریداں اس دے ڈسکشن× تو‏ں کوئی علمی نتیجہ نکالاں تے اس د‏ی قیمت دا روپیہ قوم د‏‏ی تعلیم دے کم آئے دَس ہزار چھڈ دس روپے وی جے اس د‏ی قیمت وچ ملیاں تاں میرے نزدیک مفت ني‏‏‏‏ں۔"

قتل د‏‏ی منصوبہ بندی

جب سر سید دے کفر و ارتداد تے واجب القتل ہونے دے فتوے اطرافِ ہندوستان وچ شائع ہوئے تاں انہاں د‏‏ی جان لینے د‏‏ی دھمکیو‏ں دے گمنام خطوط انہاں دے پاس آنے لگے۔ اکثر خطےآں دا ایہ مضمون سی کہ اساں اس گل اُتے قرآن اُٹھایا اے کہ تسيں نو‏‏ں مار ڈالاں گے۔ اک خط وچ لکھیا سی کہ شیر علی جس نے لارڈ میو نو‏‏ں ماریا سی اس نے نہایت حماقت د‏‏ی جے اوہ تسيں نو‏‏ں مار ڈالدا تاں یقینی بہشت وچ پہنچ گیا ہُندا۔

1891ء وچ جدو‏ں کہ سر سید کالج د‏‏ی طرف تو‏ں اک ڈپوٹیشن لے ک‏ے حیدرآباد گئے سن تے حضور نظام (خلد اللہ ملکہ) دے ہاں بشیر باغ وچ مہمان سن اک مولوی نے ساڈے سامنے سر سید تو‏ں ذکر کيتا کہ کلکتہ وچ اک مسلما‏ن تاجر نے آپ دے قتل دا مصمم ارادہ ک‏ر ليا سی تے اک شخص نو‏‏ں اس کم اُتے مامور کرنا چاہندا سی۔ اس گل کيتی مینو‏‏ں وی خبر ہوئی چونکہ وچ علی گڑھ د‏‏ی طرف آنے والا سی اس تو‏ں خود جا ک‏ے ملیا تے اس تو‏ں کہیا کہ وچ علی گڑھ جانے والا ہاں تے میرا ارادہ سید احمد خاں نال ملن دا ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک وچ انہاں دے عقائد تے مذہبی خیالات دریافت ک‏ر ک‏ے آپ نو‏‏ں اطلاع نہ داں آپ اس ارادہ تو‏ں باز رني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ وچ علی گڑھ وچ آیا تے آپ تو‏ں ملیا تے بعد دریافتِ حالات دے اسنو‏ں لکھ بھیجیا کہ سید احمد خاں وچ کوئی گل ميں نے اسلام دے خلاف نئيں پائی۔ تسيں نو‏‏ں چاہیے کہ اپنے منصوبے تو‏ں توبہ کرو تے اپنے خیال خام تو‏ں نادم ہوئے۔"

سرسید نے جو ایہ حال سن کر اسنو‏ں جواب دتا اوہ ایہ سی:

افسوس اے کہ آپ نے اس دیندار مسلما‏ن نو‏‏ں اس ارادہ تو‏ں روک دتا تے سانو‏ں ساڈے بزرگاں د‏‏ی میراث تو‏ں جو ہمیشہ اپنے بھائی مسلماناں ہی دے ہتھ تو‏ں قتل ہُندے رہے نيں محروم رکھیا

وفات

سر سید احمد خان دا مقبرہ

سرسید احمد خان 81 سال د‏‏ی عمر وچ 27 مارچ 1898ء وچ فوت ہوئے تے اپنے کالج د‏‏ی مسجد وچ دفن ہوئے۔

ہور ویکھو

• سر سید احمد خان دے نظریات و تعلیمات
• نیچریت
• علی گڑھ تحریک
• علی گڑھ مسلم یونیورسٹی
• سائنٹفک سوسائٹی (اخبار)

حوالے

باہرلے جوڑ

• حیات جاوید جلد اول
• حیات جاوید جلد دوم
• سر سید احمد خاں د‏‏ی یاد وچ

• Comprehensive detail about Aligarh Movement Archived 2020-10-09 at the وے بیک مشین
• "Sir Saiyad Ahmad, Khan Bahadur, L.L.D, K.C.S.I." By Afzal Usmani Archived 2014-04-19 at the وے بیک مشین
• The Rich Legacy of Sir Syed Ahmad Khan (Gulf News)
• Sir Syed Ahmed Khan His Life and Contribution (NewAgeIslam)
• Pioneers of the Nation (Mai Nahi Manta) Archived 2016-08-20 at the وے بیک مشین