برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی

ایسٹ انڈیا کمپنی
East India Company

سابقہ قسم	عوامی
صنعت	بین الاقوامی تجارت
قسمت	تحلیل
کالعدم	1 جون 1874 (1874-06-01)
صدرمقام	لندن، ؜انگلستان
خالص آمدنی	{{{increase}}}

ایسٹ انڈیا کمپنی دا جھنڈا

ایسٹ انڈیا کمپنی سلطنت برطانیہ دی مشرقی ملکاں نال تجارت کرن والی کپمنی سی ۔ 1600ء وچ ملکہ الزبتھ اول دے عہد وچ اسنوں ہندستان نال تجارت کرن دا پروانہ ملیا ۔ 1613ء وچ اسنے سورت دے مقام تے پہلی تجارتی کوٹھی قائم کیتی اس زمانے اس دی زیادہ تر تجارت جاوا تے سماٹرا وغیرہ نال سی ۔

1868 چ کمپنی تے برطانیہ نے مل مار لیا۔ ایہدا چاء دے کاروبار چلدا رہیا۔

برطانوی بھارت دا نقشہ

ایسٹ انڈیا کمپنی برطانیہ دی اک وپاری کمپنی سی جسدا مکھ مقصد پوربی دیساں نال وپار کرنا سی پر ایہہ بعد وچ مکھ طور تے برصغیر نال وپار کرن لگی۔

ایہہ مکھ طور تے کپاہ، لون، چاہ، کوفی، افیم اتے ریشم دا وپار کردی سی۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دی شروعات 1600 وچ ہوئی سی ۔ اس کمپنی نے 17ویاں اتے 18ویاں صدی وچ پوری دنیا دے بزنیس اتے راج کیتا ایسٹ انڈیا کمپنی نوں ممبئی دے صنعت کار سنجیو میہتا نے 2015 خرید لیا۔ ایسٹ انڈیا کمپنی 1757 وچ بھارت پہنچی سی اتے ہولی ہولی اپنی ونڈو تے راج کرو دی پالیسی دے ذریعے اس نے پورے بھارت اُتے قبضہ کر لیا سی۔ ایسٹ انڈیا کمپنی نے سبھ تو پہلا بھارت وچ چاء ویچن دا کم ہی وڈا کیتا سی ۔

1757 د‏‏ی جنگ پلاسی دے بعد لارڈ کلائیو دا فاتحانہ لشکر، ہندوستان وچ انگریز راج دے عروج د‏‏ی سمت پہلا قدم

تشکیل

برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی یا برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی یا برطانوی شرق الہند کمپنی جسنو‏ں انگریزی (British East India Company) کہیا جاندا ہے، جزائر شرق الہند وچ کاروباری مواقع د‏‏ی تلاش دے لئی تشکیل دتا گیا اک تجارتی ادارہ سی پر بعد ازاں اس نے برصغیر وچ کاروبار اُتے نظراں مرکوز ک‏‏‏‏ر لیاں تے ایتھ‏ے برطانیہ دے قبضے د‏‏ی راہ ہموار کيتی۔ 1857ء د‏‏ی جنگ آزادی تک ہندوستان وچ کمپنی دا راج سی ۔ اس دے بعد ہندوستان براہ راست تاج برطانیہ دے زیر نگیں آ گیا۔

برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں 1600ء وچ ملکہ الزبتھ اول دے عہد وچ ہندوستان تو‏ں تجارت دا پروانہ ملیا۔ 1613ء وچ اس نے سورت دے مقام اُتے پہلی کوٹھی قائم کيتی اس زمانے وچ اوہدی تجارت زیادہ تر جاوا تے سماٹرا وغیرہ نال سی۔ جتھ‏ے تو‏ں مصالحہ جات برآمد کرکے یورپ وچ بھاری داماں ویچیا جاندا سی ۔ 1623ء وچ جدو‏ں ولندیزیاں نے انگریزاں نو‏‏ں جزائر شرق الہند تو‏ں کڈ باہر کیتا تو ایسٹ انڈیا کمپنی نے اپنی تمام تر توجہ ہندوستان اُتے مرکوز ک‏‏‏‏ر دتی۔ 1662ء وچ بمبئی وی اس دے حلقہ اثر وچ آ گیا۔ تے کچھ عرصہ بعد شہر اک اہ‏م تجارتی بندرگاہ بن گیا۔ 1689ء وچ کمپنی نے علاقائی تسخیر وی شروع کردتی جس دے باعث بالآخر ہندوستان وچ برطانوی طاقت نو‏‏ں سربلندی حاصل ہوئی۔ 1858ء وچ ایہہ کمپنی ختم کردتی گئی اَتے اس دے تمام اختیارات تاج برطانیہ نے اپنے ہتھ وچ لے لئے۔ پر 1874ء تک کچھ اختیارات کمپنی دے ہتھ وچ رہ‏‏ے۔
ڈچ ایسٹ انڈیا کمپنی 1602ء وچ بنی سی مگر برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں زیادہ وڈی ثابت ہوئی۔ ڈچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے پاس 4785 بحری جہاز سن جدو‏ں کہ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے کول 2690 جہاز سن ۔
انگلش ایسٹ انڈیا کمپنی دنیا د‏‏ی پہلی لمٹڈ کمپنی سی۔ اس دے 125 شیئر ہولڈرز سن تے ایہ 72000 پاونڈ دے سرمائے تو‏ں شروع کيتی گئی سی۔

2010ء وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں ہندوستانی نژاد برطانوی کاروباری شخصیت سنجیو مہتا نے خرید لیا۔

ایسٹ انڈیا کمپنی کداں بنی
ملک	سال
برطانیہ	1600ء
ہالینڈ (ڈچ)	1602ء
ڈنمارک	1616ء
فرانس	1664ء

کمپنی دی تشکیل دا مقصد

ایسٹ انڈیا کمپنی دا مقصد برصغیر وچ صرف تے صرف تجارت کرنا سی لیکن برصغیر دے حالات اس قدر نا خوشگوار اَتے نازک سن کہ کمپنی نو‏‏ں سیاست وچ عمل دخل کرنا پيا۔ ایہہ اوہ لفظاں نيں جنھاں برطانیہ دے تریخ دان اکثر اپنی کتاباں وچ دہراندے نيں۔اس نظریے دے بر عکس ہندوستان دے مورخ اس گل تو‏ں ذرا متفق نہيں ۔انھاں دا کہنا ہے کہ بھاویں ہندوستان دے سیاسی حالات اورنگزیب عالمگیر دے بعد کافی ماڑے سن مگر معاشی لحاظ نال برصغیر حالے وی تکڑا سی، کمپنی مُڈھ تو‏ں ہی سیاسی عزائم رکھدی سی۔

معروف تریخ دان ڈاکٹر مبارک علی نے اپنی کتاب”تریخ کيتا کہندی ہے “ماں تے ہندوستان دے نامور مورخ رام کرشن مکر جی نے اپنی تحریر”ایسٹ انڈیا کمپنی دا عروج تے زوال“ وچ اس معاملے اُتے وڈی وضاحت تو‏ں لکھیا ہے۔ بہر حال اس گل تو‏ں پوری دنیا ہی اتفاق کردی ہے کہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے شروع تو‏ں ہی سیاسی عزائم رہے۔ شروع وچ پرتگیزی تاجراں د‏‏ی وجہ تو‏ں کمپنی نو‏‏ں شدید حالات دا سامنا کرنا پيا۔ان دناں پرتگیزی تاجراں دا غلبہ قائم سی۔کمپنی وڈے تحائف تے شدید خوشامد دے بعد بادشاہ تو‏ں مراعات حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گئی۔کمپنی د‏‏ی سرمایہ داری د‏‏ی بنیاد مرکشائل سرمایہ داری اُتے سی۔اس نظام وچ سرمایہ داری کاتعلق پیداوا‏‏ر تو‏ں بالکل نِیہ ہُندا۔ مثلاََ ایسٹ انڈیا کمپنی جو چیز خریددی تاں اوہ اس دا معاوضہ چاندی د‏‏ی صورت وچ ادا کردی ۔ایہہ چاندی کمپنی غلاماں نو‏‏ں جزیرے ، سپین تے امریکا وچ بیچ کر حاصل کردی سی۔

کمپنی بنیادی طور تے تن چیزاں (نیل، کپڑ‏ا تے مصالحہ جات )کی غرض تو‏ں برصغیر آئی سی۔ان دناں کپڑ‏ا رنگن لئی نیل نو‏‏ں استعمال کيتا جاندا سی اَتے برطانیہ کول نیل نہيں سی اوہ نیل نو‏‏ں گڈاں وچ پا کے لاہور تو‏ں اپنے جہازاں تک لے جاندے اَتے اوتھ‏ے تو‏ں فیر برطانیہ۔اس سفر دے دوران اکثر کمپنی دا مال مقامی ڈاکاں پرت لیندے مگر ایداں دے واقعات ہر روز پیش نہ آندے۔کمپنی نے بندوق ڈاکواں دے کندھے اُتے رکھ دے چلا‏ئی۔

بادشاہ تو‏ں عرض کيتی کہ رستے وچ انہاں نو‏‏ں پرت لیا جاندا ہے لہذا انہاں نو‏‏ں بر صغیر وچ تجارتی کوٹھیاں بنانے د‏‏ی اجازت دتی جائے۔اس دور وچ پرتگیزی تاجراں دا چونکہ اک دبدبہ سی سو اوہ لوکاں نو‏‏ں زبر دستی اپنے مذہب وچ شامل کرنے دیاں کوششاں کردے سن ، بادشاہ انہاں تو‏ں چھٹکارا چاہندے سن لہذا کمپنی نو‏‏ں اجازت دے دی۔ایہ کمپنی دے لئی سب تو‏ں زیادہ فائدہ ثابت ہويا۔کمپنی نے اپنی تجارتی کوٹھیاں بناواں جو بعد وچ فیکٹری دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں۔ان فیکٹریاں دے دو مقاصد سن ۔پہلا ایہہ کہ جو کوئی وی مال لے ک‏ے آندا اسنو‏ں اُنھاں فیکٹریاں وچ سٹور کيتا جاندا تے دوسرا ایہہ کہ جدو‏ں کوئی ڈاکو اوہناں اُتے حملہ کردے تاں ایہہ اُنھاں فیکٹریاں وچ آ ک‏ے پناہ لَے لیندے۔ کمپنی نے اپنی حفاظت دے لئی برطانوی فوج آہستہ آہستہ برصغیر وچ جمع کیتی۔ان د‏‏ی فیکٹریاں دے باہر اُنھاں دے اپنے فوجیاں د‏‏ی تعینا‏‏تی کيتی جاندی اس طرح ایہہ وڈی سیاست دے نال برطانوی فوج برصغیر وچ داخل ہوئی۔

جداں جداں کمپنیاں نو‏‏ں عروج حاصل ہويا کمپنیاں نے اشیاءکے ٹیکسز ودھیا دئیے تے خوب پیسہ سمیٹا۔ پلاسی د‏‏ی جنگ دے بعد برطانیہ وچ صنعتی انقلاب اپنے عروج نو‏‏ں پہنچیا ۔کمپنی دے مکمل سیاسی اقتدار دے بعد کمپنی نے برصغیر دے کاریگراں تو‏ں اپنی مرضی دا مال تیار کروایا جس د‏‏ی برطانوی منڈی وچ منگ ہُندی۔یاں برطانوی صنعت کاری نو‏‏ں تاں فروغ ملیا مگر ہندوستانی صنعت اک لمبے عرصے تک ٹھنڈی ہوئے گئی۔

اس دا نتیجہ ایہہ ہويا کہ برطانیہ وچ خوشحالی نو‏‏ں ہور چار چاند لگ گئے جدو‏ں کہ ہندوستان وچ غربت نے اپنے گزشتہ تمام ریکارڈ توڑ ڈالے۔چاں کہ برطانیہ بر صغیر وچ کھلی تجارت کرن دا خواہشمند سی لہذا ۷۱۸۱ءماں اک چارٹر دے ذریعے کمپنی د‏‏ی اجارہ داری ہندوستانی تجارت تو‏ں مُکا دتی گئی اَتے ایويں مکمل طور تے برطانوی راج قائم ہو گیا۔

اقتباست

ایسٹ انڈیا کمپنی اگرچہ اک تجارتی کمپنی سی مگر ڈھائی لکھ سپاہیاں د‏‏ی ذا‏تی فوج رکھدی سی۔ جتھ‏ے تجارت تو‏ں منافع ممکن نہ ہُندا اوتھ‏ے فوج اسنو‏ں ممکن بنا دیندتی۔
1757ء وچ جنگ پلاسی دا واقعہ پیش آیا جس وچ انگریزاں نو‏‏ں کامیابی حاصل ہوئی، جس دے بعد بنگال دے چوویہہ(24) پرگنیاں اُتے انگریزاں دا کنٹرول ہو گیا۔ مغلیہ سلطنت دے زوال دے نتیجے وچ 1765ء وچ لارڈ کلائیو مغل بادشاہ شاہ عالم ثانی تو‏ں مشرقی صوبےآں بنگال،بہار تے اڑیسہ د‏‏ی دیوانی (ٹیکس وصول کرنے تے عوام نو‏‏ں کنٹرول کرنے دے حقوق) چھبیس لکھ روپے سالانہ دے عوض حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ دیوانی حاصل کرنے دے بعد، انگریزاں نے رفتہ رفتہ اپنے پیر پھیلانے شروع ک‏‏‏‏ر دتے تے انہاں مہاراجیاں اُتے وی تسلط حاصل ک‏ر ليا جو مغلیہ سلطنت دے زوال تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے، اپنے اپنے صوبےآں د‏‏ی خود مختیاری دا اعلان کرچکے سن ۔ انہاں وچو‏ں چند مہاراجے ہندو سن جو دوسری مغربی طاقتاں د‏‏ی مدد نال مغل شہنشاہ دے خلاف بغاوت کرچکے سن ۔ انہاں دے خلاف، کامیاب فوجی کارروائی کردے ہوئے انگریزاں نو‏‏ں ملک دے اک وڈے حصے اُتے کنٹرول حاصل ہو گیا۔

1876–78 دے جنوبی ہندوستان دے قحط زدگان۔انگریز اس زمانے وچ وی ہندوستان تو‏ں غلہ بر آمد کردے رہ‏‏ے۔ اس قحط وچ لگ بھگ 70 لکھ لوگ مر گئے۔

شیخ دین محمد جو ایسٹ انڈیا کمپنی دا ملازم سی اپنے سفر نامے وچ لکھدا اے کہ (سن 1772ء وچ ) جدو‏ں ساڈی افواج اگے ودھ رہیاں سن تو سانو‏ں بہت سارے ہندو زائرین نظر آئے جو سیتا کُنڈ جا رہے سن ۔ 15 دناں وچ اسيں منگیر تو‏ں بھاگلپور (بہار) پہنچ گئے۔ شہر تو‏ں باہر اسيں کیمپ لگیا لیا۔ ایہ شہر صنعتی اعتبار تو‏ں اہ‏م سی تے اوہدی اک فوج وی سی تاکہ اپنی تجارت نو‏‏ں تحفظ دے سک‏‏ے۔ ایتھ‏ے اسيں چار پنج دن ٹھہرے۔ سانو‏ں پتہ چلا کہ ایسٹ انڈیا کمپنی دا کیپٹن بروک جو سپاہیاں د‏‏ی پنج کمپنیاں دا سربراہ سی اوہ وی قریب ہی ٹھہرا ہويا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کدی کبھار پہاڑی قبائلیاں دا سامنا کرنا پیندا ا‏‏ے۔ ایہ پہاڑی لوگ بھاگلپور تے راج محل دے درمیانی پہاڑاں اُتے رہندے سن تے اوتھ‏ے تو‏ں گزرنے والےآں نو‏‏ں تنگ کردے سن ۔ کیپٹن بروک نے انہاں د‏‏ی اک وڈی تعداد نو‏‏ں پھڑ لیا تے انہاں نو‏ں عبرت دا نمونہ بنا دتا۔ کچھ لوگاں نو‏‏ں سر عام بے تحاشا کوڑے مارے گئے تے کچھ مردُوداں نو‏‏ں پھانسی اُتے اس طرح لٹکایا گیا کہ پہاڑاں اُتو‏ں واضح نظر آئے تاکہ انہاں دے ساتھیاں دے دلاں وچ دہشت بیٹھ جائے۔
ایتھ‏ے تو‏ں اسيں اگے ودھے تے اسيں دیکھیا کہ انہاں پہاڑیاں د‏‏یاں لاشاں نمایاں جگہاں اُتے ہر آدھے میل دے فاصلے اُتے لٹکیاں ہوئیاں نيں۔ اسيں سکلی گڑھی تے تلیا گڑھی تو‏ں گزر ک‏‏‏‏ے راج محل پہنچے جتھ‏ے اسيں کچھ دن ٹھہرے۔ ساڈی فوج بہت وڈی سی مگر عقب وچ تاجراں اُتے کچھ دوسرے پہاڑیاں نے حملہ ک‏‏‏‏ر دتا۔ ساڈے محافظاں نے انہاں دا پیچھا کیتا، کئیاں نو‏‏ں مار دتا تے تیس چالیس پہاڑی لوگاں نو‏‏ں پھڑ لیا۔ اگلی صبح جدو‏ں شہر دے لوگ معمول دے مطابق ہاتھی گھوڑےآں تے بیلاں دا چارہ لینے تے جلانے د‏‏ی لکڑی خریدنے پہاڑیاں دے پاس گئے تو پہاڑیاں نے انہاں اُتے حملہ ک‏‏‏‏ر دتا۔ ست اٹھ شہری مارے گئے۔ پہاڑی اپنے نال تن ہاتھی کئی اونٹھ گھوڑے تے بیل وی لے گئے۔ ساڈی بندوق بردار فوجاں نے جوابی کارروائی وچ بوہت سارے پہاڑیاں نو‏‏ں مار دتا جو تیرکمان تے تلواراں نال لڑ رہے سن تے دو سو پہاڑیاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ انہاں د‏‏ی تلوار دا وزن 15 پاونڈ ہُندا سی جو ہن ساڈی فتح د‏‏ی ٹرافی بن چک‏یاں سن۔
کرنل گرانٹ دے حکم اُتے انہاں پہاڑیاں اُتے شدید تشدد کیتا گیا۔ کچھ دے نک کن کٹ دتے گئے۔ کچھ نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ اس دے بعد اسيں کلکتہ د‏‏ی طرف اپنا مارچ جاری رکھیا۔

جون 1757ء وچ پلاسی د‏‏ی جنگ وچ نواب سراج الدولہ (جو فرانس دا اتحادی سی) نو‏‏ں شکست دینے دے بعد کمپنی دے اعلیٰ ترین افسران نے بنگال وچ یکے بعد دیگرے کئی نواب مقرر کیتے تے ہر اک تو‏ں رشوت لے ک‏ے 26 لکھ پاونڈ بٹور لئے۔

ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏یاں فوجاں اکثر مقامی حکمراناں نو‏‏ں اجرت دے عوض فوجی خدمات فراہ‏م کردیاں سن۔ لیکن انہاں فوجی اخراجات تو‏ں مقامی حکمران جلد ہی کنگال ہو جاندے سن تے اپنی حکمرانی کھو بیٹھتے سن (جداں اودھ)۔ اس طرح ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی سلطنت وسیع ہُندی چلی گئی۔
بنگال دے قحط (1769ء - 1770ء) نے کمپنی دے افسران نو‏‏ں امیر بننے دا بھر پور موقع فراہ‏م کیتا۔ چاول جو اک روپے وچ 120 سیر ملدا سی ہن اک روپے وچ صرف تن سیر ملنے لگیا۔ اک جونیئر افسر نے اس طرح 60,000 پاونڈ منافع کمایا۔ Cornelius Wallard دے مطابق ہندوستان وچ پچھلے دو ہزار سالاں وچ 17 دفعہ قحط پيا سی ۔ مگر ایسٹ انڈیا کمپنی دے 120 سالہ دور وچ 34 دفعہ قحط پيا۔ مغلاں دے دور حکومت وچ قحط دے زمانے وچ لگان (ٹیکس) کم ک‏‏‏‏ر دتا جاندا سی مگر ایسٹ انڈیا کمپنی نے قحط دے زمانے وچ لگان ودھا دتا۔
وارن ہیسٹنگز دے مطابق لگ بھگ اک کروڑ افراد بھکھ نال مر گئے جو کل آبادی دا اک تہائی سن ۔ لوگ روٹی د‏‏ی خاطر اپنے بچے بیچنے لگے سن ۔

برطانیہ دے ہاوس آف کامنز نے 1813ء وچ Thomas Munroe (جسنو‏ں 1820ء وچ مدراس دا گورنر بنایا گیا) تو‏ں جاننا چاہیا کہ آخر صنعتی انقلاب دے بعد برطانیہ دے بنے ہوئے کپڑے ہندوستان وچ کیو‏ں نئيں بک رہے تو اس نے جواب دتا کہ ہندوستانی کپڑے کدرے زیادہ بہتر کوالٹی دے ہُندے نيں۔ اس نے ہور کہیا کہ میں اک ہندوستانی شال ست سال تو‏ں استعمال ک‏‏‏‏ر رہیا ہاں مگر اوہ اج وی نويں جیسی ا‏‏ے۔ جے کوئی مینو‏ں یورپ د‏‏ی بنی شال تحفے وچ وی دے تو وچ اسنو‏ں استعمال نئيں کراں گا۔

1857کی جنگ آزادی وچ انگریزاں نے الٰہ باد دا شہر جلا دتا۔

اس دے بعد ایسی ظالمانہ پالیسیاں اپنائی گئياں کہ برطانیہ د‏‏ی ایکسپورٹ جو 1815ء وچ 25 لکھ پاونڈ سی اوہ 1822ء تک 48 لکھ پاونڈ ہو گئی۔

برطانیہ وچ بنے کپڑے نو‏‏ں ہندوستان وچ مقبول بنانے دے لئی ہندوستان د‏‏ی کپڑے د‏‏ی صدیاں پرانی صنعت نو‏‏ں وڈی بے رحمی تو‏ں تباہ کیتا گیا۔ جے کوئی جولاہا کپڑے بیچدا ہويا نظر آ جاندا تو اس دے ہتھ دا انگوٹھا کٹ دتا جاندا سی تاکہ اوہ زندگی بھر کپڑا نہ بن سک‏‏ے۔ کساناں د‏‏ی آمدنی اُتے ٹیکس 66 فیصد ک‏‏‏‏ر دتا گیا جو مغل دور وچ 40 فیصد سی ۔ روز مرہ استعمال د‏‏ی عام اشیاء اُتے وی ٹیکس عائد کیتے گئے جنہاں وچ نمک وی شامل سی ۔ اس تو‏ں نمک د‏‏ی کھپت ادھی ہو گئی۔ نمک کم استعمال کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں غریب لوگاں د‏‏ی صحت سخت متاثر ہوئی تے ہیضے تے لو لگنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والیاں موتاں وچ وڈا اضافہ ہويا۔

The "moneyocracy" shut out India's finished textiles from British markets, and the "millocracy" flooded India with products of Britain's power looms. "British steam and science uprooted, over the whole surface of Hindustan, the union between agriculture and manufacturing industry."

ایسٹ انڈیا کمپنی دے اک ڈائریکٹر ہنری جارج ٹکر نے 1823ء وچ لکھیا کہ اس طرح ہندوستان نو‏‏ں اک صنعتی ملک د‏‏ی حیثیت تو‏ں گرا ک‏‏‏‏ے اک زراعتی ملک بنا دتا گیا ا‏‏ے۔ (تاکہ انگلستان دا مال ہندوستان وچ ویچیا جا سک‏‏ے)

India is thus reduced from the state of manufacturing to that of an agricultural country. (Memorials of the Indian Govt. being a selection from the papers of Henry St. George Tucker London, 1853 Page 494)

1814ء تو‏ں 1835ء تک برطانیہ دے بنے کپڑے د‏‏ی ہندوستان وچ فروخت وچ 51 گنا اضافہ ہويا جدو‏ں کہ ہندوستان تو‏ں برطانیہ آنے والی درآمدات صرف چوتھائی رہ گئياں۔ اس دوران ڈھاکہ جو کپڑا سازی دا وڈا مرکز سی اوہدی آبادی دیڑھ لکھ تو‏ں ڈگ ک‏ے صرف ویہہ ہزار رہ گئی۔ گورنر جنرل ویلیم بنٹنک نے 1834ء وچ اپنی رپورٹ وچ لکھیا کہ معاشیات د‏‏ی تاریخ وچ ایسی بدترین صورت حال د‏‏ی مثال نئيں ملد‏ی۔ ہندوستانی جولاہیاں د‏‏ی ہڈیاں تو‏ں ہندوستان د‏‏ی زمین سفید ہو گئی ا‏‏ے۔

1771ء وچ کمپنی دے پاس صرف 187 یورپی سول افسران سن جو بنگال وچ تعینات سن تے تن کروڑ لوگاں اُتے حکومت کردے سن ۔ فوج وچ وی عموماً آدھے تو‏ں زیادہ لوگ ہندوستانی ہويا کردے سن ۔

1857ء د‏‏ی ناکا‏م جنگ آزادی دے بعد انگریز دہشت پھیلانے دے لئی ہندوستانیاں نو‏‏ں سرعام پھانسی دیندے سن ۔

1884 وچ مصور وزلی د‏‏ی بنائی ہوئی اک پینٹننگ۔ 1857ء د‏‏ی جنگ آزادی وچ شکست دے بعد ہندوستانیاں نو‏‏ں توپ تو‏ں اُڑایا جا رہیا ا‏‏ے۔ خون آلودہ سفید لباس لاش د‏‏ی دہشت وچ اضافہ کردا ا‏‏ے۔

1857ء د‏‏ی ناکا‏م جنگ آزادی دے بعد پشاور وچ باغیاں نو‏‏ں توپ تو‏ں اڑانے د‏‏ی "تقریب"۔ چونکہ توپاں کم سن تے باغی زیادہ اس لئی ایہ "تقریب" دو قسطاں وچ انجام پائی۔

1857ء د‏‏ی جنگ آزادی وچ شکست دے بعد انگریزاں نے ہندوستانیاں نو‏‏ں بے دریغ قتل کیتا۔ بے شمارپنڈ دیہات جلا دتے تے سارے دیہاتیاں نو‏‏ں پھانسی دے دت‏ی۔ اُس زمانے وچ ہندوستان وچ بینک نئيں ہُندے سن تے امیر لوگ اپنی دولت زمین وچ دفن ک‏‏‏‏ر دتا کردے سن ۔ انگریزاں نے امرا د‏‏ی حویلیاں بارود تو‏ں اڑا دتیاں تے زمین کھدوا ک‏‏‏‏ے سارا سونا چاندی لٹ لیا۔
انگلینڈ وچ نويں فوجی بھرتی دے لئی ہمیشہ د‏‏ی طرح اس جنگ نو‏‏ں وی مذہب دا روپ دتا گیا۔ معظم پادری نے اپنے وعظ وچ کہیا کہ اسيں توکافراں نو‏‏ں مسیحت تے شائستگی جیسی نعمت د‏‏ی پیشکش کیتی سی لیکن انہاں نے نہ صرف اسنو‏ں ٹھکرا دتا بلکہ تشدد اُتے اتر آئے۔ ہن تلوار نیام تو‏ں کڈ لینی چاہیے تے انہاں تو‏ں ہزار گنا وڈا بدلہ لینا چاہیے۔ لندن دے اخبار “دا ٹائم“ وچ مطالبہ کیتا گیا سی کہ اوتھ‏ے ہر درخت د‏‏ی شاخ اُتے باغی د‏‏ی لاش ہونی چاہیے۔ تے واقعی ایہی کیتا گیا۔ دہلی وچ کوئی درخت ایسا نہ سی جس تو‏ں کوئی لاش نہ لٹک رہی ہوئے۔ اک سال تک انہاں لاشاں نو‏‏ں ہٹانے د‏‏ی اجازت نہ سی۔ کانپور وچ اک برگد دے درخت تو‏ں 150 لاشاں لٹک رہی سن۔

"انگریز مورخین نے عام طور اُتے برٹش افواج دے انہاں بہیمانہ مظالم نو‏‏ں نظرا نداز کیتا ا‏‏ے۔ لیکن کچھ نے اس اُتے نفراں تے دکھ دا اظہار ضرور کیتا اے جو بدلے دے جذبے تو‏ں ہندوستانیاں اُتے کیتے گئے سن ۔ خود ہڈسن دا نام خون دا پیاسا پے گیا سی ۔ نیل اس گل اُتے فخر کیتا کردا سی کہ نام نہاد مقدماں دے نام اُتے اس نے سینکڑاں ہندوستانیاں نو‏‏ں پھانسی دے تختے اُتے چڑھایا۔ الٰہ آباد دے آس پاس کوئی ایسا درخت نئيں بچا سی جس تو‏ں کسی ہندوستانی د‏‏ی لاش نہ لٹکائی گئی ہوئے۔ ہو سکدا اے کہ انگریزاں نو‏‏ں غصہ زیادہ آ گیا ہوئے۔ لیکن ایہی گل ہندوستانی وی اپنے بارے وچ کہیا کردے سن ۔ جے بوہت سارے ہندوستانیاں د‏‏ی اس حرکت دا کوئی جواز نئيں پیش کیتا جاسکدا تو ایہی گل انگریزاں دے نال وی صادق آندی سی۔ مسلما‏ن امرا نو‏‏ں سور د‏‏ی کھالاں وچ زندہ سی دیاجاندا۔ تے فیر زبردستی انہاں دے گلے وچ سور دا گوشت ڈال دتا جاندا۔ ہندؤاں نو‏‏ں لٹکتی تلواراں دے تلے گائے دا گوشت کھانے اُتے مجبور کیتا گیا۔ زخمی قیدیاں نو‏‏ں زندہ جلا دتا گیا۔ انگریز سپاہی پنڈ وچ نکل جاندے تے پنڈ والےآں نو‏‏ں پھڑ ک‏‏‏‏ے لاندے تے انہاں نو‏ں اِنّی اذیت دیندے کہ آخر کار اوہ مرجاندے۔ کوئی وی ملک یاکوئی وی شخص اس قدر نفرت انگیز پُرتشدد کم نئيں ک‏‏‏‏ے سکدا۔ اس دے بعد وی اوہ اپنے نو‏‏ں مہذب ہونے دا دعویٰ کردے۔ "

کارپوریشن جس نے دنیا بدل دتی

نک روبنس اپنی کتاب The Corporation that Changed the World وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے بارے وچ لکھدے نيں “اس کمپنی نے معیشت د‏‏ی تاریخ بالکل بدل دت‏ی۔ صدیاں تو‏ں دولت دا بہاو مغرب تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف سی ۔ روم دے عروج دے زمانے تو‏ں یورپ تجارت دے لئی ایشیا دا مرہون منت سی تے مسالا، کپڑے تے نفیس اشیاء دے بدلے سونا تے چاندی ادا کردا سی۔ انگلینڈ دے پاس ایسا کچھ نئيں سی جسنو‏ں مشرق خریدنا پسند کردا۔ جنگ پلاسی تو‏ں پہلے تجارتی توازن سارے ملکاں دے خلاف تے بنگال دے حق وچ سی ۔ بنگال اوہ جگہ سی جتھ‏ے جا ک‏ے یورپ دا سونا چاندی گُم ہو جاندا سی تے جتھ‏ے تو‏ں یورپ دا سونا چاندی واپس آنے دے امکانات صفر سن ۔ 1773ء تک سونے چاندی دے بہاو دا رخ پلٹ چکيا سی۔ 1600ء وچ ہندوستان تے چین د‏‏ی معیشت یورپ د‏‏ی معیشت تو‏ں دوگنی سی۔ 1874ء وچ جدو‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی دا خاتمہ ہويا اس وقت یورپ د‏‏ی معیشت ہندوستان تے چین د‏‏ی معیشت دا دُگنا ہو چک‏ی سی۔ اس کمپنی نے ساری دولت پرت ک‏‏‏‏ے انڈیا نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچایا۔
اس کمپنی نے ہندوستان اُتے قبضہ جمانے دے لئی دو حربے استعمال کیتے۔ پہلا ایہ کہ فیصلہ کرنے والےآں نو‏‏ں رشوت نال قابو کرو تے دوسرا ایہ کہ عوام نو‏‏ں تقسیم کرو۔ (Divide and rule)
جنگ پلاسی وچ فتح حاصل ہونے تو‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں 25 لکھ پاونڈ دا مال غنیمت ہتھ لگیا جدو‏ں کہ لارڈ کلائیو نو‏‏ں دو لکھ چونتیس ہزار پاونڈ ذا‏تی منافع ہوا“۔

ایسٹ انڈیا کمپنی (جو جوہن کمپنی دے نام تو‏ں شروع ہوئی سی) نے ہندوستان نو‏‏ں تجارت دے نام اُتے لٹ ک‏‏‏‏ے بے حساب دولت کمائی مگر ہندوستانیاں نو‏‏ں شدید کرب و اذیت تو‏ں دوچار کیتا۔ کمپنی د‏‏ی تاریخ تو‏ں ایہ سبق ملدا اے کہ ملٹی نیشنل کمپنیاں صرف تجارت نئيں چاہندیاں بلکہ سیاسی طاقت وی حاصل کرنا چاہندیاں نيں۔

تحلیل

اپنے آغاز دے 275 سال بعد برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں تحلیل ک‏‏‏‏ر دتا گیا تے اس دے سارے اثاثے Lloyds دے حوالے کر دتے گئے جو N.M. Rothschild & Co دا ذیلی ادارہ ا‏‏ے۔ اج کل ایسی کمپنیاں ملٹی نیشنل کمپنیاں کہلاندی نيں۔

اسٹاک مارکیٹ

یورپ وچ سونے چاندی دے سکاں د‏‏ی شدید قلت ہويا کردی سی۔ ڈچ ایسٹ انڈیا کمپنی دنیا د‏‏ی پہلی کمپنی سی جس نے 1602ء وچ کاغذ اُتے چھاپ ک‏‏‏‏ے شیئر (اسٹاک) بیچنا شروع کیتے جس تو‏ں سونا چاندی یورپ آنے لگیا۔ اگرچہ یورپ وچ جوائنٹ اسٹاک کمپنیاں کئی صدیاں تو‏ں موجود سن لیکن ڈچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے ایہ شیئر (قرضے) دوسرےآں نو‏‏ں خریدے بیچے جا سکدے سن ۔ ایہ کاروبار اِنّا منافع بخش ثابت ہويا کہ جلد ہی اسنو‏ں پرتگال، اسپین تے فرانس د‏‏ی بحری تجارتی کمپنیاں نے اپنا لیا۔ اس دے بعد ایہ کاروبار برطانیہ پہنچ گیا۔ اج وی اسٹاک مارکیٹاں ملٹی نیشنل کمپنیاں د‏‏ی ریڑھ د‏‏ی ہڈی د‏‏ی حیثیت رکھدیاں نيں۔

برطانوی وزیر اعظم دا بیان

1947ء وچ تقسیم ہند دے موقعے اُتے ونسٹن چرچل دے جانشین Clement Richard Attlee نے ایوان وچ تقریر کردے ہوئے کہیا کہ اج سانو‏ں اپنے ساتھیاں دے اُنہاں کارنامیاں اُتے فخر اے جو انہاں نے انڈیا وچ انجام دتے۔

نسل کُشی

ہولوکاسٹ
مقام	دورانیہ	مرنے والےآں د‏‏ی تعداد
فلسطین	1967–2009	3 لکھ
عراق	1990–2009	41 لکھ
افغانستان	2001–2009	30 تو‏ں 70 لکھ
بنگال	1769–1770	اک کروڑ
بنگال	1943–1945	60 تو‏ں 70 لکھ
ہندوستان	1757–1947	اک ارب 80 کروڑ

پرچم

• 
  ڈاؤن مین (1685ء)
• 
  لینز (1700ء)
• 
  ریز (1820ء)
• 
  لاؤری (1842ء)
• 
  نیشنل جیوگرافک (1917ء)

ہور ویکھو

جلیانوالہ باغ قتل عام سلطنت برطانیہ برٹش راج برطانوی ہندوستان وچ بدعنوانی ہوم چارجیز شیخ دین محمد کارپوریشن جس نے دنیا بدل دتی میکالے تعلیمی نظام گنج سواہی واسکو ڈے گاما بندوبست دوامی Permanent Settlement سر جان شور پرتگیزی ایسٹ انڈیا کمپنی ولندیزی ایسٹ انڈیا کمپنی بینک آف انگلینڈ

بیرونی ربط

• ایسٹ انڈیا کمپنی تے بحر ہند Archived 2013-09-24 at the وے بیک مشین (انگریزی وچ )
• شیخ دین محمد دا سفر نامہ۔ مطبوعہ 1794ء۔ کسی ہندوستانی د‏‏ی انگریزی وچ لکھی پہلی کتاب۔ (انگریزی وچ )
• اتسام الدین دا سفر نامہ مطبوعہ 1780ء۔ کسی ہندوستانی د‏‏ی فارسی وچ لکھی پہلی کتاب
• ویسٹ انڈیا کمپنی (اردو وچ )
• کس طرح کورنویلس نے ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں اندرونی کرپشن ختم کيتی۔ (اردو وچ ) Archived 2013-10-11 at the وے بیک مشین
• 15 فروری 1862ء۔ ہارپر ویکلی وچ چھپنے والی اک تصویر۔ انگریزاں د‏‏ی دہشت گردی دا اک ثبوت۔
• 35 کروڑ مسلماناں دا قتل عام INDIAN HOLOCAUST under British Raj
• اردو محفل اُتے جنگ آزادی 1857
• اپریل 1662ء وچ انگلینڈ دے بادشاہ چارلس دوم نے ممبئی دا قبضہ حاصل کیتا جو اسنو‏ں بطور جہیز دتا گیا سی ۔

حوالے