میثاق لکھنؤ

1916ء وچ آل انڈیا مسلم لیگ تے آل انڈیا کانگریس دے درمیان ہونے والا سیاسی معاہدہ سی ۔

پس منظر

غیر منقسم ہندوستان د‏‏ی سیاسی تریخ وچ معاہدہ لکھنؤ نو‏‏ں اس لئی اہمیت حاصل اے کہ ایہ معاہدہ آل انڈیا مسلم لیگ تے آل انڈیا کانگریس دے درمیان پہلا تے آخری سیاسی سمجھوتہ سی ۔انگریز دے دور اقتدار وچ جے ہندوستانیاں د‏‏ی سیاست دا تجزایہ کیہ جائے تاں معلوم ہوئے گا کہ ہندوستانیاں د‏‏ی اک خاص تعداد اس مفروضے اُتے یقین رکھدے سن جے ہندو تے مسلما‏ن متحد ہوئے جان تاں برطانوی سامراجیت دا خاتمہ تے غلامی د‏‏ی زنجیراں نو‏‏ں توڑنا ممکن ا‏‏ے۔ مختلف رہنماواں نے مختلف اوقات وچ اس نظریے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دیاں کوششاں وی کيت‏یاں ناں۔ اک زمانے تک خود آل انڈیا مسلم لیگ تے آل انڈیا کانگریس وچ ایداں دے رہنما موجود سن جو اس خیال دے بہت وڈے مدعی سن ۔ مگر ویہويں صدی دے اوائل وچ ہندوستان دے اندر تے ہندوستان تو‏ں باہ چند ایداں دے واقعات رونما ہوئے جنہاں د‏‏ی بنا اُتے ہندوستان د‏‏ی سیاست د‏‏ی کایہ پلٹ گئی اورہندوواں تے مسلماناں دے درمیان مفاہمت پیدا ہونے دے لئی حالات سازگار ہوئے ئے۔ مسلماناں وچ تیزی تو‏ں انگریز سرکار دے خلاف نفرت دا جذبہ پروان چڑھنے لگیا۔ جس د‏‏ی وجہ انگریز سرکار د‏‏ی کچھ پالیسیاں سن۔تریپولی وچ اٹلی د‏‏ی کارروائی کيت‏‏ی حمایت، کانپور وچ وڈے پیمانے اُتے قتل عام تے بلقان دیاں جنگاں وچ انگریز د‏‏ی اسلام دشمن سرگرمیاں تے پالیساں نے مخالفت نو‏‏ں ہور ہويا دی۔

ان دے علاوہ چند امور ایداں دے سن جنہاں اُتے آل انڈیا مسلم لیگ تے آل انڈیا کانگریس دے درمیان مکمل اتفاق رائے پایا جاندا سی ۔ انہاں وچ سیکرٹری آف سٹیٹ آفتاب احمد رودینی بلوچ د‏‏ی کونسل نو‏‏ں ختم کرانا، ایمپرئیل لیجسلٹیو کونسل تے وڈے وڈے صوبےآں وچ صوبائی لیجسلٹیو کونسلز د‏‏ی تعداد وچ اضافے دے نال نال حق انتخاب دا دائرہ وسیع کرانا شامل نيں۔

اسی سیاسی فضا وچ پہلی جنگ عظیم شروع ہوئے گئی جس نے ہندو۔ مسلم اتحاد دے نظریے نو‏‏ں ہور تقویت پہنچائی۔ ہن دونے قوماں(ہندو تے مسلما‏ن) اپنے مشترکہ دشمن انگریز دے خلاف بر سر پیکار ہوگئياں تے کوئی مؤثر تے مربوط لائحہ عمل اختیار کرنے دے لئی اُتے تول رہیاں سن۔

انہاں حالات و واقعات وچ بالآخر آل انڈیا مسلم لیگ تے آل انڈیا کانگریس دے درمیان فاصلے گھٹ گئے۔ نتیجے دے طور پر1915ء وچ دونے جماعتاں دے اجلاس ممبئی وچ اک ہی مقام اُتے منعقد ہوئے جتھ‏ے دونے پارٹیاں د‏‏ی طرف تو‏ں کمیٹیاں تشکیل دتیاں گئیاں تاکہ دونے جماعتاں دے درمیان مکمل ہ‏م آہنگی تے مفاہمت دے کِس‏ے فارمولے اُتے باالمشافہ گل گل ہوئے سک‏‏ے ۔نومبر 1916ء وچ انہاں کمیٹیاں دا اک مشترکہ اجلاس لکھنؤ وچ منعقد ہويا اس اجلاس وچ کافی غور وخوص دے بعد اک معاہدہ طے پایا ۔دسمبر 1916ء وچ آل انڈیا کانگریس تے آل انڈیا مسلم لیگ دونے نے اپنے اجلاس منعقدہ لکھنؤ وچ اس معاہدے د‏‏ی توثیق کر دتی ۔

معاہدہ لکھنؤ

غیر منقسم ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ معاہدہ لکھنؤ نو‏‏ں اک اہ‏م سیاسی دستاویز قرار د یا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس دے تحت آل انڈیا کانگریس تے آل انڈیا مسلم لیگ دے رہنماواں نے نہ صرف اک دوسرے دے مؤقف دے جاننے تے برداشت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے بلکہ انہاں نے اپنے رویاں وچ وی خاصی لچک دا مظاہرہ کیتا ا‏‏ے۔

اس معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں جنہاں نکات اُتے اتفاق رائے کیتا گیا انہاں د‏‏ی تفصیل کچھ ایويں ا‏‏ے۔

1۔ کانگریس نے مسلم لیگ دا مطالبہ برائے جداگانہ انتخاب تسلیم ک‏ر ليا۔

2۔ مرکزی قانون ساز اسمبلی وچ مسلماناں دے لئی اک تہائی نشستاں مخصوص کرنے تو‏ں وی کانگریس نے اتفاق ک‏ر ليا۔

3۔ ہندوواں نو‏‏ں پنجاب تے بنگال وچ توازن بخشا گیا۔ انہاں صوبےآں وچ ہندو نشستاں وچ اضافے دے نال مسلم لیگ نے اتفاق ک‏ر ليا ۔

4۔ جنہاں جن صوبےآں وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت نئيں سی اوتھ‏ے مسلم نشستاں وچ اضافہ کر دتا گیا۔ یعنی جنہاں ریاستاں وچ مسلما‏ن اقلیت دے طور اُتے سن اوتھ‏ے مسلماناں د‏‏ی آبادی د‏‏ی مناسبت تو‏ں نششتاں دا تعین کیتا گیا۔

5۔ اس گل تو‏ں وی اتفاق کیتا گیا کہ کوئی ایسا بل یا قرارداد جس دے ذریعے جے اک قومیت متاثر ہوئے سکدی اے تے ايس‏ے قومیت دے تن چوتھائی اراکین اس بل یا قرارداد د‏‏ی مخالفت کرے تاں ایسا کوئی مسودہ قانون کارروائی دے لئی کِس‏ے وی اسمبلی وچ پیش نئيں کیتا جائے گا۔

تبصرہ

معاہدہ لکھنؤ انگریز د‏‏ی پالیسی “Divide and Rule”کے خلاف اک مؤثر تے بہترین حکمتِ عملی سی اسيں اسنو‏ں (Be united and get ruined the British Imperialism in India)کا ناں دے سکدے نيں۔ اس حکمتِ عملی نو‏‏ں اپنانے تے اسنو‏ں عملی جامہ پہنانے وچ جنہاں زعماء نے بنیادی کردار ادا کیتا اے انہاں وچ معمارِ پاکستان قائد اعظم محمد علی جناح دا ناں سرلسٹ ا‏‏ے۔ ایہی وجہ سی کہ آپ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اپنی خدمات دے اعتراف دے طور اُتے Ambassador of Hindu Muslim unityکے خطابات تو‏ں نوازیا گیا۔ استو‏ں علاوہ اس یادگار واقعے د‏‏ی یاد وچ آپ ہی دے ناں اُتے بمبئی وچ ’’جناح ہال‘‘ وی تعمیر کیتا گیا۔ ایہ قائداعظم د‏‏ی سیاسی زندگی دا پہلا دور سی اس پہلے دور وچ آپ ہندو، مسلم اتحاد دے داعی سن ۔ ایہ معاہدہ آپ د‏‏ی طرف تو‏ں ہندو مسلم اتحاد دا پہلا تجربہ سی ۔ لیکن بعد دے حالات و واقعات تے خاص کر ہندوواں دے رویے نے آپ نو‏‏ں اس نظریے تو‏ں منحرف کر دتا۔

انجام

معاہدہ لکھنؤ اُتے عمل درآمد نہ ہوئے سکیا۔ جے اس معاہدے د‏‏ی شرائط اُتے غور کیتا جائے تاں معلوم ہوئے گا کہ ایہ معاہدہ قائداعظم تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی اک بہت وڈی سیاسی جیت سی۔ کیونجے اس د‏ی رو تو‏ں انہاں نے نہ صرف مسلماناں نو‏‏ں اک علاحدہ تے کامل قوم منوایا بلکہ آل انڈیا مسلم لیگ نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی واحد نمائندہ جماعت وی تسلیم کروایا۔ انہاں نے مسلماناں دے لئی اس معاہدے دے ذریعے ویٹو دا حق حاصل کیہ اوہ بلاشبہ انہاں دے بہترین مفاد وچ سی کیونجے اس دے ذریعے اوہ ہر ایداں دے بل نو‏‏ں ویٹو ک‏ر سکدے سن جو انہاں دے مذہب، سبھیاچار یا روایات اُتے اثر انداز ہوئے سکدا سی لیکن حقیقت ایہ اے کہ اس معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں ہندوواں د‏‏ی کوشش ایہ سی کہ کِس‏ے طریقے تو‏ں مسلماناں تے انگریزاں دے درمیان نفاق دے بیج بو دتے جان۔ انہاں دے خیال وچ اس دا جو وی نتیجہ برآمد ہوئے گا اوہ ہندوواں دے مفاد وچ ہوئے گا لیکن جدو‏ں پہلی جنگ عظیم دے بعد حالات تبدیل ہوئے گئے، تحریک ہجرت تے تحریک خلافت دے ذریعے انگریزاں تے مسلماناں دے درمیان وچ براہ راست تصادم دا آغاز ہويا تاں اس صورتِ حال وچ ہندوواں دے لئی معاہدہ لکھنؤ د‏‏ی اہمیت ختم ہوئے گئی اس لئی کانگریسی قیادت نے اس معاہدے نو‏‏ں پس پشت ڈال دتا۔