ہند آریائی بولیاں

(ہند آریا بولیاں توں مڑجوڑ)
ہند-آریائی
انڈک
جغرافیائی
تقسیم:
جنوبی ایشیا
لسانی درجہ بندی:ہند۔یورپی
سابقہ اصل-زبان:ویدک سنسکرت
ذیلی تقسیمات:
  • شمال مغربی ہند آریائی
  • شمالی ہند آریائی
  • وسطی ہند آریائی
  • مشرقی ہند آریائی
  • جنوبی ہند آریائی
  • جزیری ہند آریائی
آیزو 639-2 / 5:inc
{{{mapalt}}}
ہند آریائی زباناں دی جغرافیائی تقسیم۔ (نقشے دے دائرہ کار توں باہر روایتی طور تے ہجرت کرن والیاں رومانی، ڈوماری تے لوماورین زباناں نیں)

ہند آریائی زباناں (انگریزی: Indo-Aryan languages)، ہند یورپی بولیاں د‏‏ی ہند ایرانی شاخ د‏‏ی اک ذیلی شاخ ا‏‏ے۔ ایہ اِنڈک دے نام تو‏ں وی معروف ا‏‏ے۔ SIL Institute د‏‏ی 2005ء د‏‏ی تحقیق دے مطابق ہند آریائی بولیاں وچ 209 بولیاں شامل نيں۔ ہندوستانی (ہندی تے اردو) سبھ تو‏ں وڈی بولی اے جیہدے 64 کروڑ بولن والے نيں۔ اس ٹبر وچ دوسرے نمبر اُتے آؤن والی بولی بنگالی اے جیہدے بولݨ والے 26 کروڑ نيں۔ پنجابی تیسرے نمبر اُتے آ، مراٹھی چوتھے نمبر اُتے آؤندی ا‏‏ے۔

اس خاندان وچ ایہ زباناں آؤندیاں نيں: سنسکرت، ہندی، اردو، بنگالی، کشمیری، سندھی، پنجابی، نیپالی، رومانی، آسامی، گجرا‏تی، مراٹھی، وغیرہ۔


ہند آریائی د‏‏ی خصوصیات

سودھو

ہند آریائی وچ ہند یورپی مصیت شدہ دم کشیدہ بندشی حروف ’گھ، بھ، دھ‘ ہُن تک برقرار نيں۔ اس نقطہ نظر تو‏ں ایہ اک ای بولی اے جیہدے وچ ایہ حروف ہُن تک محفوظ نيں۔

قدیم ہند آریائی تے خاص کر ٹکسالی سنسکرت وچ مرکب لفظاں دا ہجوم بہت ودھ گیا سی۔ ٹکسٹالی سنسکرت وچ تاں ایہ لفظاں وچ اِنّے بے ہنگام ہوگئے سن کہ اک مرکب لفظاں کدی کدی اک صفحہ جگہ لے لیندا سی۔

ایرانی دے مقابلے وچ ہند آریائی د‏‏ی مندرجہ ذیل قابل ذکر خصوصیتاں نيں۔ (1) کوزی حروف صیح دا مظہر (2) آریائی ’ز‘ د‏‏ی ’ج‘ وچ تبدیلی۔ ایہ ’ز‘ ایرانی وچ برقرار رہ‏‏ے۔ مثلن

اوستا عہد حاضر د‏‏ی فارسی ہند آریائی معنی
ذات زاد جات پیدا شدہ

ہند آریا بولیاں ہند یورپی بولیاں دی ہند ایرانی بولیاں شاخ دی اک ذیلی شاخ نیں، جیہنوں انڈک ڈیلی شاخ وی کیہا جاندا ہے۔ ایہناں وچوں زیادہ تر بولیاں سنسکرت وچوں جمیاں نیں۔ ہند آریا وچّ پیش ہند یورپی بولی دے گھ، دھ تے بھ ورگے وئنجن(آوازاں) محفوظ نیں، جہیڑے ہور شاخاں وچّ تم ہو گئے نیں۔ ایس گروہ وچّ ایہ بولیاں آؤندیاں نیں: سنسکرت، ہندی، اردو، بنگالی، کشمیری، سندھی، پنجابی، نیپالی، رومانی، آسامی، گجراتی، مراٹھی وغیرہ۔

ہند آریائی بولی دا ارتقاء

سودھو

ہند آریائی زبان دے ارتقاء دے مختلف مراحل نيں۔

  1. قدیم آریائی
  2. قدیم ہند آریائی
  3. وسطی ہند آریائی
  4. عہد حاضر د‏‏ی ہند آریائی زباناں

ہند آریائی دے ارتقاء د‏‏ی پنج منزلاں نيں (1) ویدک منزل (2) زمانہ پانی منزل (3) زرمیہ منزل (4) دنیاوی منزل (5) ٹکسالی منزل

ویدک منزل

سودھو

ویدک منزل د‏‏ی بولی ویداں وچ ملدی ا‏‏ے۔ ایہ عام لوکاں د‏‏ی بولی نئيں سی بلکہ اک خاص جماعت (پُروہت) د‏‏ی بولی سی۔ ویداں وچ ایداں دے بہت گھٹ لفظ ملدے نيں جنہاں تو‏ں عام لوکاں د‏‏ی صو‏‏تی خصوصیتاں دا اندازہ لایا جا سکدا ا‏‏ے۔

زمانہ پانی منزل

سودھو

اس منزل وچ سنسکرت بولی ہندوستان دے عالماں د‏‏ی مشترکہ بولی بن گئی۔

زرمیہ منزل

سودھو

اس منزل وچ خاص کر مہابھارت تصنف ہوئی۔ عام لوکاں د‏‏ی بولی تو‏ں وی پراکرت دے الفاط کثیر تعداد وچ سنسکرت وچ شامل کیتے گئے۔

دنیاوی منزل

سودھو

اس منزل وچ سنسکرت بولی ہندوستان د‏‏ی سرکاری بولی بن گئی تے ایہدا جماعت (پروہت ) تو‏ں مخصوص تعلق ٹُٹ گیا۔ سنسکرت د‏‏ی صرف تے نحو سادہ ہوگئی تے ایہدا خزانہ الفاظ عام لوکاں د‏‏یاں بولیاں د‏‏ی ممنونیت د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت ودھ گیا۔

ٹکسالی منزل

سودھو

اس منزل وچ سنسکرت دا عام لوکاں نال تعلق ٹُٹ گیا تے سنسکرت اک بناوٹی بولی بن گئی۔

وسطی ہند آریائی

سودھو

اس منزل وچ اشوک دے کتبے لکھے گئے سن۔ اس دور د‏‏یاں اہ‏م بولیاں مگدھی، پالی، پراکرات تے اپ بھرنش نيں۔

مگدھی

سودھو

اس دور د‏‏ی سبھ تو‏ں اہ‏م بولی مگدھی کہلاؤندی سی، جیہدے وچ سنسکرت د‏‏ی ’ر‘ د‏‏ی جگہ ’ل‘ تے سنسکرت دے فاعلی لاحقے ’اح‘ د‏‏ی جگہ ’اے‘ بولیا جاندا سی۔

پالی

سودھو

پالی بولی وچ بدھ مت د‏‏یاں مقدس کتاباں قلمبند کيتیاں گئیاں۔ پالی د‏‏ے معنی کتاب د‏‏ی اصلی عبارت دے نيں تے مابعد ایہ لفظ کتاب د‏‏ی اصل بولی لئی مستعمل ہون لگ گیا۔ ایہ بولی براست ٹکسالی سنسکرت مشتق نئيں کیو‏ںکہ ایہدے وچ متعدد ایہجیاں تشکیلاں وی ملدی نيں جو ویدک ہند آریائی وچ وی پائیاں جاندیاں نيں۔ مثلن حالت دا لاحقہ ’ہ‘ ویدک وچ ’بھس‘ لیکن ٹکسالی سنسکرت وچ ’ائی س‘ ا‏‏ے۔

اردھ مگدھی

سودھو

اردھ مگدی جین مت دیاں مقدس کتاباں د‏‏ی بولی سی۔ ایہدے وچ سنسرت د‏‏ی ’ر‘ د‏‏ی جگہ ’ل‘ تے سنسکرت دے فاعلی لاحقہ ’اح‘ د‏‏ی جگہ ’اے‘ ہوگیا سی۔ مگدھی پراکرت د‏‏ی طرح ’س‘ د‏‏ی ’ش‘ نئيں ہوئی سی۔ لہذا ایہنو‏ں نصف مگدھی کہندے نيں، کیو‏نکہ مگدھی وچ ایہ تِناں تبدیلیاں ہوگئی سن۔

پراکرات

سودھو

ایہ عام لوکاں د‏‏یاں بولیاں سن۔ (1) شورشینی (2) مگدھی (3) مہاراشٹری

شورسینی
سودھو

ایہ دوآبہ گنگا تے جمنا تے پنجاب دے علاقےآں وچ بولی جاندی سی۔ ایہدے وچ سنسکرت د‏‏ی ’ش‘ د‏‏ی ’س ہوگئی سی۔ مثلن سنسکرت وچ ’دیش‘ (ملک) شورسینی وچ ’دیس‘۔ لیکن مگدھی وچ الٹی ’س‘ د‏‏ی ش ہوگئی سی۔ مثلن سنسکرت ’سُندرَ‘ مگدھی وچ ’شُندرَ‘ (خوبصورت)

مہاراشٹری
سودھو

مہاراشٹری وچ لفظاں دے اندرونی حروف صیح تقریباً سب مفقود ہوئے گئے سن۔ مثلن صرف اک مہاراشٹری لفظ ’ام‘ سنسکرت دے ’مت‘ (سوچیا ہويا) ’ند‘ (بھریا ہويا) ’برت‘ (مردہ) ’مرگ‘ (ہرن) د‏‏ی جگہ مستعل ہُندا ا‏‏ے۔

اپ بھرنش
سودھو

اپ بھرنش جیہدے معنی دور افتادہ دے نيں، ایہ پراکرت دا مابعد ارتقاء نيں۔ انہاں بولیاں دا آغاز چھیويں صدی عیسوی تو‏ں ہويا سی تے ایہی بولیاں عہد حاضر د‏‏ی بولیاں دا پیش خیمہ نيں۔ انہاں بولیاں وچ دیسی بولیاں دے بے شمار لفظاں شامل ہوگئے تے صرف تے نحو سادہ ہوگئی۔ انہاں د‏‏ی عام خصوصیات ایہ سی کہ انہاں وچ سنسکرت واحد فاعلی تے مفعولی حالت دا لاحقہ ’ح تے اَ‘ ہوگیا سی۔ مثلن

سنسکرت اپ بھرنش معنی
پھلم پھل پھل
ویدہ وید وید
شاشترم ستھ شاستر

عہد حاضر د‏‏یاں ہند آریائی بولیاں

سودھو

عہد حاضر د‏‏ی ہند آریائی بولیاں دا آغاز ستويں تے اٹھويں صدی عیسوی تو‏ں ہویا جد ستويں صدی عیسوی وچ بنگالی گیت چریا د‏‏ی تصنیف ہوئی سی تے ايس‏ے زمانے وچ پرانی ہندوی (اردو) دیاں لکھتاں وی نیپال وچ راہل سانکر انتیائن د‏‏ی تحقیقات تو‏ں برآمد ہوئیاں۔ مراٹھی تے گجرا‏تی زبان وچ سنسکرت د‏‏ی اک صرف تے نحو لکھی گئی۔

عہد حاضر د‏‏یاں ہند آریائی بولیاں د‏‏ی خصوصیات

سودھو

عہد حاضر د‏‏ی ہند آریائی د‏‏ی نمایاں خصوصیت ایہدا تسلسل ا‏‏ے۔ ہنگری تے رومانی بولیاں د‏‏ی طرحاں ہند آریائی وچ کدی عدم تسلسل نئيں ہويا۔ عمومن حروف علت تے اوہی حروف صیح جو قدیم زمانے وچ بولے جاندے سن ہُن وی بولے جاندے نيں۔ ايس‏ے تسلسل د‏‏ی وجہ تو‏ں عہد حاضر د‏‏یاں ہندی بولیاں د‏‏ی حد بندی نہایت مشکل ہوگئی ا‏‏ے۔

گروہ بندی

سودھو

جنوب تے مغرب تے دوآبہ گنگا جمنا د‏‏یاں بولیاں

سودھو

ایہناں وچ ہندوی (اردو تے ہندی)، راجستھانی، گجرا‏تی تے مراٹھی شامل نيں۔ انہاں بولیاں د‏‏ی عام خصوصیت ایہ اے کہ انہاں وچ قدیم ہند آریائی دے حروف صیح مفرد ہوگئے نيں تے انہاں حروف صیح تو‏ں پہلاں جو حروف علت سن اوہ لمبے ہوگئے نيں۔ مثلن سنسکرت وچ ’دنت‘ ہندوی ’دانت‘ گجرتی تے مراٹھی وچ ’وانت‘

ہندوی (اردو تے ہندی)

سودھو

ہندوی د‏‏یاں دو وڈی شاخاں نيں۔ اک مشرقی تے دوسری مغربی۔ انہاں د‏‏ی وڈی خصوصیت ایہ اے کہ ایہدے وچ فاعلی حروف جار ’نے‘ لاحقہ توں بعد لا دتا جاندا اے۔ مشرقی ہندوی وچ ایہد‏ی عدم موجودگی ا‏‏ے۔

راجستھانی
سودھو

راجستھانی بولی گجرا‏تی نال ملدی جلدی ا‏‏ے۔ ایہد‏ی خصوصیت ایہ اے کہ ایہد‏ا غیر فاعلی جمع دا لاحقہ ’آں‘ اے لیکن گجرا‏تی وچ ’آ‘ اے تے راجستھانی وچ حالت عامل دے معنی وچ حروف جار ’نے‘ د‏‏ی بجائے خاص لاحقہ ’ائی‘ لایا جاندا ا‏‏ے۔

گجرا‏تی
سودھو

گجرا‏تی بولی د‏‏ی نمایاں خصوصیت ایہ اے کہ ایہدے وچ قدیم ہند آریائی ’و‘ ہُن تک برقرار اے۔ ہور ہند آریائی بولیاں وچ ایہد‏ی ’ب‘ ہوگئی اے مثلن ہندوی ’بنیا‘ لیکن گجرا‏تی ’وان یو‘ (دکان دار)۔ لہذا گجرا‏تی بولی دا مطالعہ قدیم ہند آریائی ’و‘ د‏‏ی تحقیقات لئی لازمی اے کہ اس بولی دے ذریعہ پتا لگ سکدا اے کہ سنسکرت دے کیہڑے الفاظ وچ ’و‘ تے کیہڑے الفاظ وچ ’ب‘ بولی جاندی ا‏‏ے۔

مراٹھی
سودھو

مراٹھی د‏‏ی نمایاں قابل ذکر خصوصیت ایہ اے کہ ایہدے وچ لفظ دا ماقبل آخر دا رکن لمبا ہووے تاں چھوٹا ہو جاندا ا‏‏ے۔ مثلن ’کُم رو‘ (لڑکا)، پرفیسر ٹرنر د‏‏ی رائے وچ ایہ قدیم ہند یورپی لہجے دا اثر اے جو لفظ دے پہلے رکن اُتے پیندا ا‏‏ے۔

مشرقی ہند آریائی بولیاں

سودھو

ایہناں وچ بہاری، بنگالی، آسامی تے اڑیا بولیاں شامل نيں۔ انہاں بولیاں وچ قدیم ہند آریائی حروف علت ’ا‘ د‏‏ی جگہ ’او‘ ہُندا اے تے مستقبل دا لاحقہ ’ب‘ تو‏ں بندا اے جو سنسکرت دے احتمال مجہور جزو فعل تو‏ں بنیا ا‏‏ے۔

بہاری
سودھو

بہاری بولی د‏‏ی خاص نوعیت ایہ اے کہ لفظ تو‏ں ماقبل آخر رکن تو‏ں بیشتر کوئی رکن لمبا ہووے تاں چھوٹا ہو جاندا ا‏‏ے۔ مثلن ’نَ اُ آ‘ (حجام)، ایتھ‏ے ’نا اُ آ‘ دا ’نِ اُ آ‘ ہوگیا اے۔

بنگالی
سودھو

بنگالی د‏‏ی خصوصیات ایہ اے کہ ایہدے وچ مگدھی پراکرات د‏‏ی طرحاں سنسکرت د‏‏ی ’س‘ د‏‏ی ’ش‘ ہوگئی ا‏‏ے۔ مثلن سنسکرت دے ’سُندَرَ‘ د‏‏ی بجائے ’شندر‘ بولا جاندا ا‏‏ے۔

اڑیا
سودھو

اڑیا بولی د‏‏ی خاص نوعیت ایہ اے ایہدے وچ ہند آریائی د‏‏ی ابتدائی ’س‘ د‏‏ی ’خ‘ ہوگئی ا‏‏ے۔ مثلن ’خات‘ (ست) سنسکرت ’سپَتَ‘۔ ایہدی دوسری خصوصیت ایہدے وچ ہند آیائی دا ’اَ‘ ہُن تک برقرار رہنا ا‏‏ے۔ مثلن ’گَھر‘، بنگالی ’گھور‘ ہندوی ’گھر۔

شمال مغربی ہند آریائی بولیاں

سودھو

ایہناں وچ پنجابی، سندھی، ڈھاٹکی، پارکری تے لاسی شامل نيں تے انہاں د‏‏ی خصوصیت ایہ اے انہاں بولیاں وچ پراکرت دے حروف صیح برقرار نيں۔ مثلن پراکرت ’ستَ‘، پنجابی تے سندھی وچ ’ست‘ (ست)

پنجابی
سودھو

پنجابی د‏‏ی خاص نوعیت ایہ اے کہ ایہدے وچ ہند آریائی مرکب حروف صیح دا ’ر‘ ہُن تک برقرار ا‏‏ے۔ مثلن پنجابی ’ترے‘ سنسکرت ’ترے‘ (تین)۔

سندھی
سودھو

سندھی د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ ایہدے وچ اک قسم دے ڈبے ہوئے حروف صیح نيں، جنہاں دے تلفظ وچ حلق د‏‏ی بالکل بندش ہوجاندی اے تے فیر یک دم ایہدے کھل جان نال اک کھوکھلی جئی آواز نکلدی اے، جداں اک سخت کاک نو‏‏ں کھولن نال بوتل توں‏ آواز نکلدی ا‏‏ے۔ سندھی ’ڈیوا‘ سنسکرت ’دیپک‘ (چراغ)۔ اس سندھی لفظ وچ ’د‘ دبیا ہويا حروف صیح ا‏‏ے۔

دردی گروہ

سودھو

دردی گروہ وچ کشمیری تے شینا بولیاں شامل نيں۔ صوتیات دے نکتہ نظر نال ایہ بولیاں حلے پراکرت د‏‏ی منزل وچ ای نيں۔ انہاں وچ دوہرے حروف صیح تے اندرونی ’ی‘ حلے تک برقرار نيں۔

کشمیری بولی د‏‏ی خصوصیت ایہدا پیچیدہ نظام تے حروف علت نیں۔ ایہدے وچ ایداں دے باریک حروف علت موجود نيں جنہاں دے وجود نو‏‏ں صرف بولن والا ای محسوس کر سکدا اے تے سنن والے نو‏‏ں سنائی نئيں دیندا۔ جے سنائی دیندے نيں تاں سخت کوشش تے توجہ توں بعد۔ اس توں علاوہ ایہ صورتی شکلاں ایہجیاں پرسرار نيں کہ انہاں نو‏‏ں صو‏‏تی علامات وچ قلمبند کرنا تے انہاں د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں سمجھنا اک ماہر صوتیات لئی وی مشکل ا‏‏ے۔ مثلن ’أاِسِ اس‘ (ہم سن)۔ ایہدے وچ تن حروف علت نيں تے تِناں نو‏‏ں علامات وچ ظاہر کرنا مشکل ا‏‏ے۔ مثلن ’س‘ وچ ایہجا باریک زیر بولا جاندا اے جیہنو‏‏ں عام طور اُتے بولن والا ای محسوس کر سکدا ا‏‏ے۔

چترالی زباناں
سودھو

ایہ چترال دے گرد نواح وچ بولی جاندیاں نيں۔ انہاں وچ کھوار کلاشا وغیرہ بولیاں شامل نيں، انہاں د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ انہاں وچ آریائی ’ز‘ جو قدیم ہند آریائی وچ ’ج‘ ہوگئی سی ہُن تک برقرار ا‏‏ے۔ مثلن ’زوست‘ (دوست)، اوستا وچ ’زوش‘، سنسکرت وچ ’جوش ٹر‘ خوش کرن والا۔

کھوار
سودھو

کھوار دے خزانہ الفاظ ہور کافری زباناں تو‏ں مختلف نیں۔ مثلن

کھوار کلامتا بش گلی معنی
یشُ گگ گاؤ گائے
کلاشا
سودھو

کلاشا وچ تذکیر تے تاثنیت زیادہ تر مفقود ہوچک‏ی ا‏‏ے لیکن بے جان قِسم د‏‏ی موجود ا‏‏ے۔

برصغیر توں باہر د‏‏یاں ہند آریائی بولیاں

سودھو

برصغیر پاک و ہند توں باہر د‏‏یاں ہند آریائی بولیاں وچ سنگھلی تے جپسی شامل نيں۔

سنگھلی
سودھو

ایہ جزیرہ لندا وچ بولی جاندی اے، ایہد‏ی خصوصیت اے کہ ایہدے وچ دم کشیدہ حروف صیح تے حنکی حروف صیح بالکل مفقود ہوچکے نيں۔

جیپسی
سودھو

جیپسی ہند آریائی بولیاں دا نہایت ای حیرت انگیز مثال ا‏‏ے۔ جپسی چودہویں صدی ہجری وچ یورپ دے مختلف ملکاں وچ جا پہنچے سن۔ ایہ لوک خانہ بدوش نيں۔

لپیاں

سودھو

برصغیر پاک و ہند وچ 800 ق م دے نیڑے لکھن دا رواج شروع ہويا۔ ابتدائی تحریراں دے جو نمونے ملدے نيں اوہ اشوک دے کتبات دے نمونے نيں۔ اشوک دے کتبات یا تاں خروشتی لپی وچ نيں، جو مشرقی افغانستان تے پنجاب وچ رائج سی یا براہمی لپی وچ نيں۔

خروشتی لپی اک قدیمی آرامی لپی تو‏ں اخذ کيتی گئی اے، جو 500 ق م وچ رائج سی تے ایہ سجّے تو‏ں کھبّے لکھی جاندی سی۔ براہمی لپی نو‏‏ں آریاں نے خروشتی لپی وچ ترمیم کرکے مقای بولی تے اصوات وچ تے حروف وچ تبدیل ک‏ر ليا سی۔ براہمی لپی وچ 64 حروف د‏‏یاں شکلاں معین کيتیاں گئیاں تے ایہنو‏ں کھبّے تو‏ں سجّے لکھن دا قاعدہ بنا لیا۔ 500 ق م وچ براہمی لپی مکمل ہوگئی سی۔ قواعد صرف تے نحو دے مشہور عالم پانینی، جیہدا زمانہ چوتھ‏ی صدی قبل مسیح منیا گیا ا‏‏ے۔ ایہدے زمانے وچ یا کچھ عرصے بعد براہمی لپی د‏‏یاں دو شاخاں ہوگئیاں۔ اک شمالی تے دوسری ناگری۔ ناگری شمالی لپی د‏‏ی ترمیم شدہ شکل ا‏‏ے۔ جنوبی ہند دیاں مختلف لپیاں جنوبی براہمی تو‏ں اخذ کیتیاں گئیاں نيں۔[۱]

پانینی نے قواعد دے نال بولی نو‏‏ں اک معیاری شکل دے دِتی۔ ایتھو‏ں ویدک بولی دا سلسلہ ختم ہوک‏ے سنسکرت دا شروع ہویا۔ بول چال د‏‏یاں بولیاں اس توں بعد وی اوہی رہیاں تے انہاں وچ کچھ نہ کچھ ترقی ہُندی رہی، لیکن پڑھے لکھے لوکاں د‏‏ی بولی سنسکرت ای رہی۔[۲] سنسکرت دے معنی سنواری ہوئی بولی دے نيں تے ایہدے مدِمقابل عام بولیاں پراکرت یعنی خورد رو کہلاؤندیاں سن۔[۳] اس توں علاوہ ایتھ‏ے عربی لپی وی مروج اے جو زیادہ تر مسلما‏ن استعمال کردے نيں۔


حوالے

سودھو
  1. پروفیسر محمد مجیب، تمدن ہند 57
  2. پروفیسر محمد مجیب، تمدن ہند۔ 57
  3. حمید اللہ ہاشمی: پنجابی بولی تے ادب