پنجابی

پنجابی
ਪੰਜਾਬੀ • پنجابی
گرو مکھی اَتے شاہ مکھی لپی وچ لفظ پنجابی لکھیا گیا ا‏‏ے۔
مقام	پنجاب
بولن والے	پنجابی لوک 16 کروڑ (2010–2017)
بولی ٹبر	ہند۔یورپی ہند ایرانی ہند آریائی شمالی مغربی منطقہ پنجابی
لپی	شاہ مکھی (براہمی) گرمکھی (توسیع شدہ عربی) گرمکھی بریل(مشرقی پنجاب وچ)
سرکاری حثیت
سرکاری بولی	بھارت پنجاب‌ انڈیا (سرکاری زبان) ہریانہ (سابقہ سرکاری زبان - موجود درجہ دوم) دہلی (سابقہ سرکاری زبان - موجود اقلیت) ہماچل پردیش (سابقہ سرکاری زبان - موجود درجہ دوم) جموں‏ کشمیر راجستھان & مغربی بنگال) پاکستان (پاکستانی صوبے پنجاب، سندھ، آزاد کشمیر اتے اسلام آباد وفاقی راجگڑھ)
بولی کوڈ
ISO 639-1	pa
ISO 639-2	pan
ISO 639-3	Either: pan – پنجابی (گرمکھی) pnb – پنجابی (شاہ مکھی)
Glottolog	panj1256  (Punjabi (مشرقی؟)) west2386  (Western (پاکستان؟))
پاکستان اَتے بھارت وچ پنجابی بولن والا خطہ نمایاں کيتا گیا اے

پنجابی (گرمکھی: ਪੰਜਾਬੀ، دیوناگری: पंजाबी) (انگریزی: Punjabi language)، ہند یورپی بولیاں دے ٹبّر دی اک زباݨ ہے اَتے پنجاب ایہدا اصل دیس ہے۔ پشاور توں دہلی، مظفرآباد توں سندھ تک ایہہ زباݨ عام بولی تے سمجھی جاندی ہے۔ پنجابوں باہر پاکستان دے دوجے تھانواں وچ ایہنوں بولݨ تے سمجھݨ آلے کافی لوک نیں۔ پاکستانوں باہر پنجابی بھارت، برطانیا، کینیڈا، سعودی عرب، متحدہ عرب امارات ،امریکا تے ہور کئی دیساں وچ بولی جاندی ہے۔ پاکستان وچ ایہہ سبھ توں ودھ بولی جاݨ والی زبان ہے اَتے برطانیا وچ ایہدا نمبر دوجا ہے ۔ بھارت وچ ایہدا نمر گیارواں ہے تے پورے جنوبی ایشیا وچ ایہہ تیجی سبھ توں ودھ بولی جاݨ آلی زبان ہے۔ ایہدے وچ ۱٬۷۵٬۰۰۰ دے نیڑے لفظ نیں ۔ ایہدے بولݨہار 16 کروڑ توں ودھ نیں ۔ پنجابی دنیا دیاں وڈیاں بولیاں وچ شامل ہے۔

پنجابی بولیاں دے ہند یورپی ٹبر وچوں ہند ایرانی ذیلی ٹبر نال تعلق رکھدی ہے۔ ایہہ پنجابیاں دی ماں بولی ہے اتے سکھ مت دی مذہبی بولی وی ہے ۔ ایہدے وچ گرو گرنتھ صاحب دی رچنا کیتی گئی ہے ۔ ایہہ دنیا اتے خاص کر لموچی ایشیا دے اُگھے بھنگڑا سنگیت دی بولی ہے۔ پاکستان وچ ایہہ سبھ توں ودھ بولی جاݨ والی بولی ہے ۔ لفظ "پنجابی" نوں پنجاب نال تعلق لئی ورتیا جاندا ہے جویں کہ پنجابی بولن والیاں اَتے پنجاب دے رہݨ والیاں نوں وی پنجابی کہیا جاندا ہے ۔

پنجابی اک ہند یورپی زبان ہے جو باشندگانِ خطۂ پنجاب وچ رائج ہے۔ پنجابی بولن والیاں وچ ہندو مت، سکھ مت، اسلام، تے مسیحیت دے پیروکار شام‏ل نيں۔ اول الذکر مذہب دے علاوہ باقی تِناں مذاہب وچ اس بولی نو‏‏ں خاص حیثیت حاصل رہی ہے۔ پاکستان اتے ہندوستان وچ کيتی گٸیاں مردم شماریاں دے مطابق دنیا وچ پنجابی بولن والیاں د‏‏ی تعداد 16 تو‏ں 18 کروڑ تو‏ں ودھ ہے ۔ اس بولی دے بوہت سارے لہجے نيں جنھاں وچو‏ں ماجھی لہجے نو‏‏ں ٹکسالی منیا جاندا ہے۔ ایہہ لہجہ پاکستان وچ لہور، شیخوپورا، گجرانوالا دے اطراف وچ جدو‏ں کہ ہندوستان وچ امرتسر اَتے گرداسپور دے ضلعے وچ مستعمل ہے۔ ایس۔آئی۔ایل۔ نژادیہ دے 1999ء د‏‏ی شماریات دے مطابق پنجابی تے ہندی دُنیا وچ گیارويں سب تو‏ں ودھ بولی جان والی بولی ہے۔

پنجاب، پاکستان وچ پنجابی زبان دے حق وچ مظاہرہ

نام پنجابی دا ارتقاء

پنجابی نوں بہت پہلاں دسویں صدی عیسوی دے مورخ المسعودی تے جغرافیا دان ابن حوقل نے ایہنوں ’’ملتانی ‘‘ آکھیا ہے ۔ البیرونی نے ایہنوں ’’الہندیہ ‘‘ لکھیا ہے اَتے لہوری وی آکھیا ہے ۔ مسعود سعد سلمان (۱۶۰۶ء ) دے دیوان (لباب الباب )وچ ایس نوں ہندوی آکھیا ہے ۔ ایس توں مگروں بوہت بعد بہت سارے پنجابی لکھاریاں نے ایہنوں ’’ہندوی ‘‘ لکھیا اے مثلاً عبدالکریم ’’نجات المومنین ‘‘ کاپ روپ ’’کام لتا وچ تے معزالدین ۱۶۷۸ ء ، شاہ مراد ۱۷۳۱ء، حمل فقیر ۱۸۱۴ ء، مولوی محمد سلیم ۱۸۴۰ ء، میاں محمد بخش ۱۸۶۲ء تے مولوی محمد اللہ جوایا جھاوریاں وغیرا تے دبستان مذہب وچ گرو نانک دی زبان نوں ’’زبان جٹان پنجاب ‘‘ آکھیا ہے ۔ حامد نے ہیر رانجھا وچ ایس زبان لئی ’’زبان جٹاں‘‘ دا ناں ورتیا ہے ۔ امیر خسرو نے ’’لہوری ‘‘ دا ناں دتا ہے اتے ابو لفضل نے آئین اکبری وچ ایہنوں ’’ملتانی‘‘ لکھیا ہے ۔ ایس زبان لئی پنجابی دا لفظ سب توں پہلاں حافظ برخوردار رانجھا نے ورتیا ہے ۔ (مفتاح الفقہ ) ایس توں بعد مولوی کمال الدین تے سندرداس آرام نے پنجابی لکھیا ہے ۔ حضرت لقمان دا فرمایا اس وچ اوہ مسائل تُرت پنجابی آک سناویں جیکر ہووے مائل

جغرافیائی کھلار

پنجابی زبان خطہ پنجاب دی زبان ہے۔ ایہہ پاکستانی دی سبھ توں وڈی تے جنوبی ایشیا دی تیسری وڈی زبان ہے۔ دنیا وچ سبھ توں بولیاں جاݨ والیاں زباناں وچ اٹھویں وڈی زبان ہے۔ 2008ء وچّ پاکستان دی مردمشماری مطابق پاکستان وچ ۷٬۶۳٬۳۴٬۳۰۰ لوک پنجابی بولدے نیں اَتے 2001 وچّ بھارت دی مردم شماری دے مطابق بھارت وچ ۲٬۹۱٬۰۲٬۴۷۷ لوک پنجابی بولدے نیں ۔

پنجابی چڑھدے اَتے لہندے پنجاب دی سرکاری بولی ہے اَتے نیڑلے صوبیاں جیویں کہ ہریاݨا، ہماچل پردیش تے دلی وغیرہ وچ وی بولی جاندی ہے ۔ پنجابی نوں ہریاݨا تے دلی وچ دوجی اَتے تیجی بولی دا درجا حاصل ہے ۔

پنجابی امریکا، آسٹریلیا، برطانیہ اَتے کینیڈا وچ اقليتی بولی دے طور تے بولی جاندی ہے۔ پنجابی وچ بھنگڑا تے موسیقی د‏‏ی وساطت تو‏ں وی بوہتی عالمی مقبولیت پائی ہ‏‏ے۔

تریخ

پنجابی بولی دا اختراع اپبھرمش پراکرت بولی تو‏ں ہويا ہے۔ اس بولی وچ ادب دا آغاز بابا فرید الدین گنج شکر تو‏ں ہوندا ہ‏‏ے۔ بعد وچ سکھ مت دے بانی بابا گورو نانک دا ناں آندا ہے۔ سکھاں دے پنجويں گورو ارجن دیو نے گورو گرنتھ صاحب د‏‏ی تالیف کيتی سی۔ ایہ کتاب گورمکھی لپی وچ لکھی گئی سی اَتے اس وچ پنجابی دے علاوہ برج بھاشا اَتے کھڑی بولی دا وی استعمال کيتا گیا ہے۔

پندرہويں تو‏ں انیہويں صدیاں دے وچکار مسلما‏ن صوفی بزرگاں نے پنجابی بولی وچ بے مثال منظوم تحریراں رقم کیتیاں۔ سب تو‏ں مقبول بزرگاں وچ بابا بلھے شاہ شام‏ل نيں۔ اُنھاں د‏‏ی شاعری کافیاں اُتے مشتمل ہے۔ قصہ خوانی وی پنجابی ادب د‏‏ی اک مقبول صنف ہ‏‏ے۔ سب تو‏ں مشہور قصہ ہیر اَتے رانجھے د‏‏ی محبت دا قصہ ہے جیہڑا کہ وارث شاہ دے قلم تو‏ں رقم ہو ک‏ے امر ہو چکيا ہے۔ ہور صوفی شاعر وچ شاہ حسین، سلطان باہو، شاہ حسین اَتے خواجہ فرید شام‏ل نيں۔

پنجابی دے جدید ادیباں وچ موہن سنگھ، شو کمار بٹالوی، امرتا پریتم، سرجیت پاتر (ہندوستان تو‏ں)، منیر نیازی، انور مسعود اَتے منو بھائی (پاکستان تو‏ں) شام‏ل نيں۔

پنجابی حروف تہجی

پاکستان

نوٹو نستعلیق اردو فونٹ وچ شاہ مکھی پنجابی دے سارے جدید اکھر

پنجابی زیادہ تر پاکستان وچ بولی جاندی ہے ۔ پاکستان دے % ۵۰ لوکاں دی ماں بولی پنجابی ہے اتے % ۷۰ لوک پنجابی بولی نوں پہلی، دوجی اتے کجھ تیجی بولی وچوں بولدے نیں ۔ لہور، جو کہ پاکستان پنجاب دا راجگڑھ ہے، وچ سبھ توں بوہتے لوک پنجابی بولدے نیں ۔ لہور دی %98 آبادی تے اسلام آباد دی %90 آبادی پنجابی نوں ماں بولی وجہوں بولدی ہے ۔ کراچی وچ وی کافی زیادہ لوک پنجابی بولی بولدے نیں۔

لوک گݨت دی بنیاد تے پاکستان وچ پنجابی بولݨہاراں دی گݨتی

سال	پاکستان دی آبادی	قیصد	پنجابی بولݨہار گݨتی
۱۹۵۱	۳۳٬۷۴۰٬۱۶۷	۵۷٫۰۸٪	۲۲٬۶۳۲٬۹۰۵
۱۹۶۱	۴۲٬۸۸۰٬۳۷۸	۵۶٫۳۹٪	۲۸٬۴۶۸٬۲۸۲
۱۹۷۲	۶۵٬۳۰۹٬۳۴۰	۵۶٫۱۱٪	۴۳٬۱۷۶٬۰۰۴
۱۹۸۱	۸۴٬۲۵۳٬۶۴۴	۴۸٫۱۷٪	۴۰٬۵۸۴٬۹۸۰
۱۹۹۸	۱۳۲٬۳۵۲٬۲۷۹	۴۴٫۱۵٪	۵۸٬۴۳۳٬۴۳۱

لوک گݨت دی بنیاد تے پاکستانی صوبیاں وچ پنجابی بولن والیاں دی گنتی (۲۰۰۸)

تھاں	بلاک	پنجابی بولݨہار گݨتی	فیصد
–	پاکستان	۱۰۶٬۳۳۵٬۳۰۰	% ۶۰
۱	پنجاب	۷۰٬۶۷۱٬۷۰۴	% ۷۵٫۲۳
۲	سندھ	۴٬۵۹۲٬۲۶۱	% ۱۰
۳	اسلام آباد راجگڑھ	۱٬۳۴۳٬۶۲۵	% ۷۱٫۶۶
۴	خیبر	۷٬۳۹۶٬۰۸۵	% ۲۱
۵	بلوچستان	۳۱۸٬۷۴۵	% ۲٫۵۲

پنجابی پاکستان وچ سبھ توں زیادہ بولی جاݨ والی بولی ہے ۔ایہہ ۶۰ فیصد پاکستانِیاں دی ماں بولی جد کہ ۷۰ فیصد پاکستانی ایہنوں بولݨا جاݨدے نیں۔ پنجابی دیاں وکھو وکھ پڑبولیاں نیں ۔ پنجاب دے نال ہے پورے ازاد کشمیر وچ بولی اَتے سمجی جاندی ہے۔ ایس توں وکھ بھارت دی صرف 4 فیصد آبادی پنجابی بولدی اے پر پنجابی نوں چڑھدے پنجاب وچ سرکاری بولی اتے دلی اَتے ہریاݨا وچ دوجی بولی دا درجا ہے ۔

پنجابی، انگریزاں دے آوݨ تے ہندستان تے مل مارن توں پہلاں دہلی توں لے کے پشاور تک پھیلے ہوئے پنجاب وچ لہجے دے نکے نکے فرقاں نال بولی جاݨ والی بولی سی ۔ 1901 ء وچ انگریزاں نے اوس ویلے دے پنجاب دے اتلے لہندے پاسے نوں کٹ کے صوبہ سرحد بݨا دتا تے فیر 1947ء وچ باقی پنجاب وی دو حصیاں: چڑھدے پنجاب اتے لہندے پنجاب وچ ونڈیا گیا۔ 1966ء وچ چڑھدے پنجاب دے وی تِن حِصے کر کے ہماچل پردیش، ہریاݨا اتے پنجاب وچ ونڈ دتا گیا۔ ایداں پنجابی وی ونڈی گئی اتے سیاسی فیدے لئی ایہنوں ہماچل پردیش وچ ہندی دا اک لہجہ دسیا گیا جد کہ ہماچل پردیش وچ بولی جان والی بولی پنجابی دا کانگڑی لہجہ ہے۔

اس ویلے پنجابی پاکستان دے صوبہ پنجاب وچ لہجے دے معمولی فرق نال اتے صوبہ سرحد وچ کوہاٹ ، اتے پشاور دے آلے دوالے ( ہندکو دے ناں نال) ڈیرا اسماعیل خان وچ (ڈیری دے ناں نال) تے ایبٹ آباد، ہری پور (ہزارا) وچ ( ہندکو دے ناں نال) ، ازاد کشمیر دے تھاواں وچ ( پہاڑی تے گوجری دے ناں نال) اتے سندھ دے پنجاب نال لگدے علاقیاں وچ تے بھارت وچ پنجاپ ، ہماچل پردیش ، ہریاݨا دے کافی علاقیاں وچ دلی اتے راجستھان دے پنجاب نال لگدے ضلعیاں اتے جموں دے ضلعیاں وچ بولی جاندی ہے۔ ایس توں علاوہ امریکا، کینیڈا، آسٹریلیا اَتے برطانیا وچ وی بولی جاندی ہے۔

بھارت

بھارت وچّ 40 ملین (4 کروڑ) لوک پنجابی بولی نوں ماں بولی اتے پہلی، دوجی یاں تیسری بولی وچوں بولدے نیں۔ پنجابی بولی بھارتی صوبیاں پنجاب، ہریاݨا تے دلی دی مکھ بولی اے۔ شمالی بھارت وچ امبالا، لدھیاݨا، امبرسر، چندی گڑھ، جلندھر تے دہلی اہم شہری علاقے نیں، جتھے پنجابی بولی جاندی اے۔

لوک گݨت دی بنیاد اتے بھارت وچ پنجابی بولݨہاراں دی گݨتی

سال	بھارت دی آبادی	بھارت وچ پنجابی بولݨہار	فیصد
۱۹۷۱	۵۴۸٬۱۵۹٬۶۵۲	۱۴٬۱۰۸٬۴۴۳	۲٫۵۷٪
۱۹۸۱	۶۶۵٬۲۸۷٬۸۴۹	۱۹٬۶۱۱٬۱۹۹	۲٫۹۵٪
۱۹۹۱	۸۳۸٬۵۸۳٬۹۸۸	۲۳٬۳۷۸٬۷۴۴	۲٫۷۹٪
۲۰۰۱	۱٬۰۲۸٬۶۱۰٬۳۲۸	۲۹٬۱۰۲٬۴۷۷	۲٫۸۳٪
۲۰۱۱	۱٬۲۱۰٬۱۹۳٬۴۲۲	۳۳٬۰۳۸٬۲۸۰	۲٫۷۳٪

ولکھنتا

پنجابی دی اک خاص گلّ جو اسنوں دوجیاں انڈو یورپی تے بھارتی بولیاں توں اڈ کردی اے، اوہ اے اس دا سراتمک ہونا۔ پنجابی وچّ پنج سر دھنیاں /گھ/، /جھ/، /ڈھ/، /دھ/، /بھ/ نیں۔ اس توں علاوہ /ہ/ دھنی وی شبد وچّ اپنے تھاں مطابق سر وچّ بدل جاندی اے۔ شبداں دی مڈھلی حالت وچّ /گھ، جھ، ڈھ، دھ، بھ/ دھنیاں نیویں سر دا اچارن کردیاں ہن۔ اس حالت وچّ /ک،چ،ٹ،ت،پ/ وچّ روپانترت ہو کے، نال دی نال سۉر تے نیویں سر نوں ظاہر کردیاں ہن۔ اداہرن دے طور تے جدوں /گھ/ دھنی شبد دے شرو وچّ آؤدیں اے تاں اس دی آواز /ک/ دھنی دے نیڑے ہندی اے اتے اس نال اک ڈگدی سر دی ورتوں کیتی جاندی اے جویں 'گھوڑا' شبد وچّ /ک/ دھنی نال اک ڈگدی سر اے جس نال ایہہ /گھ/ دھنی بندی اے۔ اس طرحاں اس شبد دی IPA وچّ بناوٹ ""/kòɽa/"" ہوویگی۔ جیکر اسیں اس وچوں اس دی ڈگدی سر نوں ہٹا دئیے تاں اس دا اچار ""کوڑا" ہو جاویگا اتے جیکر اسیں /ک/ دھنی دے بعد چڑھدی سر دی ورتوں کریئے تاں اس دا اچارن ""کوہڑا"" ہو جاویگا۔ اس نوں IPA وچّ ""/kóɽa/"" لکھیا جاویگا۔ ٹھیک اسے طرحاں باقی دیاں چار دھنیاں نال وی ہندا اے۔ شبد دی انتلی حالت وچّ /گھ،جھ،ڈھ،دھ،بھ/ ترپیب مطابق /گ، ج، ڈ، ب، د/ وچّ تبدیل ہو کے نال لگدے اگلے سۉر اتے اچی سور سمیت اچاریاں جاندیاں ہن۔ جویں- /لابھ/۔

پنجابی تے مہان لوک

گرو نانک جی نے بانی لئی پنجابی بولی نوں چنیا۔ گورو نانک جی توں پہلاں بابا فرید نے وی بانی دی رچنا، ناتھاں، جوگیاں، بلھے شاہ، وارث شاہ، شاہ حسین، قادریار، شاہ محمد، دمودر وغیرہ شاعراں نے اپنی شاعری دا زریعہ پنجابی نوں بنایا۔ پروفیسر پورن سنگھ بھاویں انگریزی دے ودوان سن پر اوہناں نے پنجابی وچّ کھلھی شاعری رچ کے اتہاس سرجیا۔ پنجابی بولی دا دل انا وڈا ہے پئی کشان، ہون، ترک، مغل، منگولاں وغیرہ دیاں بولیاں نوں وی پنجابی نے اپنے وچّ جذب کر کے اپنی نویکلی پچھان برقرار رکھی۔ پنجابی لوک گیت ساڈی مکمل پنجابیت دی ترجمانی کردے ہن۔ کتھا کہانیاں، واراں، قصے، جنگ نامے، کویتاواں، ماہیئے، ڈھولے، ٹپے، سٹھنیاں وغیرہ پنجابیت دا انمول خزانہ ہن۔ نانک سنگھ، گردیال سنگھ، سنت سنگھ سیکھوں، کرتار سنگھ دگل، کلونت سنگھ ورک، اجیت کور، دلیپ کور ٹوانا، امرتا پریتم، سرجیت پاتر، شو کمار بٹالوی، ہربھجن سنگھ، ڈاکٹر۔ ستندر سنگھ نور، سکھوندر امرت وغیرہ لکھاری اسے بولی صدقہ قومانتری مشہوری حاصل کر چکے نیں۔ پنجابی سنگیت تاں اج دن دگنی رات چوگنی ترقی کر رہیا ہے۔ اس نے پوری دنیاں نوں جھومن لا دتا ہے۔ گرداس مان، کلدیپ مانک، ہنس راج ہنس، ماسٹر سلیم وغیرہ کسے جاݨ پچھان دے محتاج نہیں ۔ ایہہ پنجابی سنگیت دا عمل ہی ہے کہ ایہہ بالیوڈّ وچّ وی پیر جما چکیا ہے۔ ہندی فلماں وچّ نرول پنجابی گیت تے کردار عام دیکھݨ سݨݨ نوں ملدے نیں جو پنجابیاں لئی ماݨ دی گل ہے ۔

تریخ

پنجابی لموچی ایشیا دیاں ہور بولیاں وانگوں اک ہند آریا‌ئی بولیاں ہے۔ گیارویں صدی وچ پوری بولی بݨ کے اگے آؤندی ہے۔ پنجابی بولی دا مڈھ اپ بھرمش پراکرت توں ہویا ہے ۔ اُنج ایس توں پَیھلاں ناتھ جوگیاں جِنھاں دا تعلق تھلرے طُبقے توں سی نالے اُنھاں اپنا سانجھ دا سنیھا پنجاب توں بنگال تک اپڑایا سی ۔ اوہناں نے سبھ توں پہلاں پنجابی وِچ کُجھ لِکھیا سی ۔ بابا فرید الدین گنج شکر(۱۱۷۳-۱۲۶۶) نوں پنجابی دا پہلا شاعر منیا جاندا ہے اَتے مگروں بابا گرو نانک دا ناں آوندا اے ۔ سکھاں دے ۵ویں گرو ارجن دیو نے گرو گرنتھ صاحب لکھی ،ایہہ کتاب پنجابی دی گرمکھی لپی وچ لکھی گئی ہے ۔ پندرہویں توں انیہویں صدی دے وشکار مسلمان صوفی بزرگاں نے پنجابی وچ بعوت لکھتاں لکھیاں۔ اینہاں بزرگاں وچ بابا بلھے شاہ دی شاعری کافیاں تے ہے ۔ وارث شاہ نے ہیر رانجھے دا منظوم قصہ لکھ کے اس قصے نوں امر کردتا تے ایہہ ہن ھیر رانجھا دے بجائے ہیر وارث شاہ دے ناں توں مشہور ہے۔ دوجے بزرگاں چ شاہ حسین ، سلطان باہو ۔ میاں محمد بخش تے خواجہ غلام فرید نیں۔ جنوری 1856 وچ پنجاب وچ اردو تے انگریزی لاگو کیتیاں گئیاں۔

پنجاب دی ونڈ دا سبھ توں بوہتا نقصان پنجابی بولی نوں ہویا تے ایس دی ترقی تے بہت بُرا اثر پیا ۔ اک پاسے ہندو پنجابی جیہڑے کہ صدیاں توں پنجابی بولدے آ رہے سن ہُݨ ہندی نوں اپنی ماں بولی اکھوان لگے ایسے طرح مسلمان اردو نوں اپنی ماں بولی تون ود چاہن لگے۔ ایس دے نتارے وچ پاکستان وچ پنجابی نوں سرکاری حیثیت نِیہ دتی گئی اَتے بھارت وچ وی پنجابی نوں سرکاری حیثیت دین دی راہ وچ روڑے اٹکائے گئے ۔ پر ہݨ پنجابی چڑھدے پنجاب وچ سرکاری زباݨ ہے ۔

پنجابی جنوبی ایشیا دیاں ہور بولیاں ونگوں اک ہند آریا بولی ہے ۔ پنجابی نوں اوہناں سارے ملکاں وچّ وی گھٹّ گنتی بولی دے طور تے بولیا جاندا ہے، جتھے وی پنجابی گئے نیں جداں انگلینڈ، امریکا، آسٹریلیا اتے خاص کر کے کینیڈا، جتھے کہ پنجابی کینیڈا دی 2011 دی مردم شماری دے مطابق تیجی عام بولی جان والی بولی اے۔ پنجابی سکھ مت دی مذہبی بولی وی اے، جس وچ گرو گرنتھ صاحب جی دی رچنا کیتی گئی ہے۔ ایہہ بھنگڑا سنگیت دی بولی اے، جس نے دکھنی ایشیا اتے دنیا بھر وچّ چنگا نامنا کھٹیا ہے۔

پنجابی ثقافت بھارت تے پاکستان وچّ ہوئی 1947ء وچ ونڈ توں متاثر ہویا۔ پنجابی بولی تے ثقافت ونڈے ہوئے دیساں تے مذہبی تعلقاں نوں آپس وچ جوڑدا اے۔

نویں پنجابی ووکیبولری ہور بولیاں، جویں ہندی، فارسی تے انگریزی توں متاثر اے، ہور شمالی بھارتی بولیاں وانگ اس دا وی تور سنسکرت توں ہوئی اے۔ پنجابی دے کئی روپ ہن، جویں کہ لہندے پنجاب وچ لہندی تے چڑھدے تے اُبھے پاسے ہندکو، ماجھی، دھنی وغیرا ۔

جولائی 1951 وچّ بھارت وچ لوک گݨت دا کم زوراں شوراں نال چل رہیا سی ۔ اس ویلے پنجاب دا مہاشا پریس پنجابی ہندو دی ماں بولی بدلݨ لئی سارا ٹلّ لا رہیا سی ۔ ہندو سکھاں و پئی ونڈ دی لکیر نوں کالے رنگ نال بھرن لئی مہاشا پریس نے پوری کوشش کیتی تے کامیابی وی حاصل کیتی۔ ہر سکھ نے پنجابی نوں تے ہر ہندو نے ہندی نوں اپنی بولی لکھایا ۔

پنجابی دیاں لپیاں

پنجابی زبان نوں لکھن لئی دو لپیاں نیں جو کہ علاقہ اتے ایہدے لہجے دے نال نال بولن والے دے علاقہ اتے وی انحصار کردا اے۔ بھارت تے ہور دیساں وچ بھارتی مول دے پنجابی ایہنوں گورمکھی لپی وچ لکھدے نیں۔
پاکستان (لیہندے پنجاب وچّ) شاہ مکھی لپی دے روپ وچّ لکھیا جاندا اے۔ گورمکھی تے شاہ مکھی پنجابی نوں لکھن دے دو عام ڈھنگ نیں۔

انگریزی ونگوں پنجابی وی دنیا بھر وچ پھیل گئی اے تے مقامی الفاظ نال مل کے اپنی ترقی کیتی۔ بہت سارے لفظ ہندی-اردو تے انگریزی توں آئے نیں، پر پنجابی وچ سپینی تے ڈچ بولی دے لفظ آئے نیں۔

پنجابی الفاظ

تھلے 10 سبھ توں بوہتے بولے جاݨ آلے پنجابی لفظ دتے گئے نیں۔

نمبر	پنجابی لفظ
۱	دی
۲	ہے
۳	ایہہ
۴	نوں
۵	سن
۶	تے
۷	وچ
۸	اَتے
۹	نیں
۱۰	سی

پنجابی شبد بھنڈار

پنجابی شبد بھنڈار (Punjabi Vocabulary) پنجابی یونیورسٹی پٹیالا دے اندازے دے مطابق 1٬70٬000 توں اُپر ہے۔

پنجابی بولی دے اجزائے ترکیبی

ماہرین لسانیات نے دنیا د‏‏ی زباناں نو‏‏ں نو خانداناں وچ تقسیم کيتا ہے انھاں وچ انڈو یورپین سب تو‏ں وڈا خاندان ہے جس وچ یورپ تے ایشیا د‏‏ی مشہور زباناں مثلاً سنسکرت، لاطینی ،فارسی، انگریزی، جرمن وغیرہ شامل نيں۔ پنجابی خالص ہند آریائی شاخ نال تعلق رکھدی اے یا اس وچ دوسرے خانداناں دے اجزا وی ملدے نيں ۔جدو‏ں تک کسی ملک د‏‏ی تریخ پیش نظر نہ ہو، ایہ جائزہ لینا محال ا‏‏ے۔ رگ وید دے مطالعہ تو‏ں پتہ چلدا ہے کہ آریاواں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے سپت سندھوُ (پاکستان) وچ کچھ تے قوماں آباد سن ، جندے لئی ویداں وچ داس، اشورا، نشادا، پشاچہ تے راکھشش وغیرہ دے لفظاں استعمال کيتے گئے نيں۔ ایہہ وی سانو‏ں دسیا گیا اے کہ اوہ عجیب بولی بولدے سن ۔ انھاں دے رسم و رواج آریاں تو‏ں قطعا وکھرے سن ۔ اوہ قربانی نئيں دیندے سن تے نہ دیوتاواں د‏‏ی پرستش ہی کردے سن ۔ گذشتہ چالیس پنجاہ برس وچ ہڑپا، موہنجودارو، کوٹ ڈیجی وغیرہ وچ جو کھدائیاں ہوئیاں نيں انھاں تو‏ں وی اس نظریہ نو‏‏ں تقویت ملی ہے کہ آریاواں د‏‏ی آمد تو‏ں پیشتر ایتھ‏ے کچھ تے قوماں آباد سن۔ اکثر اصحاب کاخیال اے کہ اس رہتل دے بانی دراوڑ یا انہاں دے پیشرو سن ۔ بہرحال ایہ محض قیاس آرائی ا‏‏ے۔ چار پنج ہزار سال قدیم رہتل دے متعلق بیک جنبش قلم فیصلہ نئيں کيتا جا سکدا۔ ڈاکڑ رادھا کمود مُکر جی اپنی کتاب ( Indus Civilization) وچ اس مسئلہ اُتے خیال آرائی کردے ہوئے لکھدے نيں کہ اس علاقہ تو‏ں دستیاب ہونے والی کھوپڑیاں دا مطالعہ بے حد ضروری ہ‏‏ے۔ ہندوپاک برصغیر وچ موہنجودارو ( سندھ) سیالکوٹ (پنجاب) نل( بلوچستان) بیانہ(آگرہ)تِینولی (جنوبی ہندوستان) وغیرہ تھ‏‏انو‏اں تو‏ں تھوڑے جہے کھوپڑیاں ملی نيں۔ سیتارام کوہلی دے بیان دے مطابق موہنجودارو تو‏ں پندرہ کھوپڑیاں ملی نيں۔ جو چار مختلف ونڈاں ظاہر کردیاں نيں۔ پہلی قسم وچ ایسی کھوپڑیاں نيں جو عراق عرب د‏‏ی دریافت شدہ کھوپڑیاں تو‏ں مشابہت رکھدی نيں،۔

پنجابی دے لہجے

پنجابی لہجیاں دا نقشہ

ایہدیاں بہت ساریاں پڑبولیاں نیں۔ ماجھی نوں ٹکسالی منیا جاندا ہے ۔ ایہہ لہجہ پاکستان وچ لہور، سیالکوٹ، قصور شیخوپورا ، گجرانوالا تے ہندستان وچ امرتسر، گورداسپور تے ترن تارن دیاں ضلعیاں وچ بولیا جاندا اے۔ ایس توں علاوہ ڈیریوالی، ریاستی، بلاسپوری، چنبیالی، کانگڑی، جھنگوچی، تھلوچی، دھنی، گھیبی چھاچھی جنڈالی، چناوری، پوٹھواری، ہندکو، دوآبی، پوادھی، مالوی، گوجری، ڈوگری وغیرہ پنجابی لہجے نیں۔ پنجابی یونیورسٹی پٹیالا نے پنجابی دیاں پڑبولیاں دے ایہہ ناں دسے نیں: ماجھی، دوآبی، پوادھی، مالوی، گوجری، پوٹھواری، ہندکو، ڈوگری۔ تھلے ہر بولی نال اودا اک شعر دتا گیا ہے۔

ماجھی

ماجھی نوں سٹینڈرڈ پنجابی سمجھیا جاندا ہے۔ ایہہ لہجہ امبرسر ترن تارن گرداسپور لہور سیالکوٹ گجرانوالا گجرات قصور وچ بولیا جاندا ہے۔ انور مسعود دا اک شعر

ہووے پئی تقصیر کسے دی دکھ پیا کوئی جردا اے ۔ بھل چک ہوندی اکھیاں کولوں دل جرمانے بھردا ہے

پوٹھواری

پوٹھواری بولی ضلع راولپنڈی دیاں دو تحصیلاں چ بولی جاندی ہے۔ پوٹھواری دا اک شعر:

-ڈھول میرے دل جانی اکھیاں دی رشنائی - دل جانی دا جان دلے دی تدھ بن ہور نہ کوئی

ملتانی

ملتانی تھلویں پنجاب دی بولی ہے۔ ایہدا اک شعر:

وچ روہی دے رہندیاں نازک نازک جٹیاں - راتیں کرن شکار دلاں دے دنے ولوڑن مٹیاں

ہندکو

ہندکو ہزارا ج بولی جان الی بولی ہے۔ اسدا ہک شعر:

اکھیاں دا اے تارہ مچ سوہنا - میرا دیس ہزارہ مچ سوہنا

چھاچھی

آپنا گراں ہووے - توتاں نی چھاں ہووے

وانے نی منجی اتے - سرے تلے بانہہ ہووے

آپنا گراں ہووے

پہاڑی

عاماں بے اخلاصاں کولوں پھل کسے نہ پایا - ککر تے انگور چڑھایا ہر گچھا زخمایا

گھیبی

دھنی

ڈیریوالی

ڈیرہوالی یا ڈیروی پنجابی دا اک لہجہ ہے جیہڑی ضلع ڈیرا اسماعیل خان، ضلع ڈیرا غازی خان تے ضلع راجن پور وچ بولیا جاندی ہے۔

پنجابی دے شاعر

• فرید الدین مسعود
• سلطان باہو
• بلھے شاہ
• میاں محمد بخش
• وارث شاہ
• ہاشم شاہ
• خواجہ غلام فرید
• منیر نیازی
• امرتا پریتم
• انور مسعود
• بابا نجمی
• شِو کمار بٹالوی

پنجابی اخبار

پنجابی چ چھپن والا پہلا اخبار امرت پتریکا جہلم توں سی اَتے چھاپن والا بھولا ناتھ سی۔ پنجابی دربار فیصل آباد توں جوشو افضل دین نے اخبار کڈھیا۔ پنجابی اخبار پاکستان تے بھارت دوواں دیساں وچ شائع ہوندے نیں۔

ڈکشنری

• انگریزی توں پنجابی ڈکشنری Archived 2012-02-14 at the وے بیک مشین
• انگریزی توں پنجابی ڈکشنری Archived 2012-02-22 at the وے بیک مشین
• انگریزی توں پنجابی ڈکشنری Archived 2009-05-01 at the وے بیک مشین

پنجابی ٹی وی چینل

• [۱] Archived 2011-07-25 at the وے بیک مشین
• [۲] Archived 2012-02-23 at the وے بیک مشین
• [۳] Archived 2019-04-21 at the وے بیک مشین
• [۴]رنجیت سنگھ

ہور دیکھو

• پنجابی رہتل
• پنجابی ادب
• پنجابی گریمر
• گرمکھی لپی
• شاہ مکھی لپی
• پنجاب، پاکستان
• مشرقی پنجاب

مورتاں

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

حوالے

باہرلے جوڑ

• اپنا پنجاب
• لوک پنجاب
• ورلڈ پنجابی کانگرس Archived 2008-03-05 at the وے بیک مشین
• پنجابی سکھو
• پنجابی دی تریخ
• انگریزی توں پنجابی Archived 2009-07-08 at the وے بیک مشین
• گرمکھی ڈکشنری Archived 2009-02-02 at the وے بیک مشین
• کشمیر چ پنجابی Archived 2011-07-18 at the وے بیک مشین
• بولیاں دا فقشہ
• پنجاب یونیورسٹی پٹیالہ
• پنجابی بول Archived 2010-12-31 at the وے بیک مشین
• کیلیفورنیا یونیورسٹی Archived 2015-05-13 at the وے بیک مشین
• پنجابی بولیاں
• پنجابی کینیڈا دی چوتھی وڈی بولی
• بولی دی ونڈ
• demography of punjab Archived 2015-09-24 at the وے بیک مشین
• [۵]
• پنجابی بولیاں Archived 2014-04-14 at the وے بیک مشین
• پنجابی زبان کے اجزائے ترکیبی
• [۶]نویں بول
• پنجابی توں اردو ڈکشنری

پنجابی وکیپیڈیا ٰ