وارث شاہ
| وارث شاہ | |
.jpg)
| |
| جم: | 1706 - جنڈیالا شیر خاں، ضلع شیخوپورا، پنجاب |
| مرن: | 1798 - ملکہ ہانس، ضلع پاکپتن، پنجاب |
| جم: | جنڈیالا شیر خاں، ضلع شیخوپورا، پنجاب |
| گن: | لکھت (ہیر وارث شاہ) |
وارث شاہ (Waris Shah)، (1706-1798) پنجابی زبان دے اک مشہور صوفی شاعر سی۔ ہیر رانجھا نظم اوہناں دی شہرت دا سبب اے، ہیر رانجھا اک منظوم پنجابی لوک داستان اے۔ اوہ پنجابی دے بہت مشہور شاعر نیں۔
وارث شاہ 1706 وچ جنڈیالا شیر خاں، ضلع شیخوپورا، پنجاب وچ جمے۔ اوہناں دے والد دا ناں گل شیر شاہ سی۔ وارث شاہ قصور دے یر مخدوم دے شاگرد ہوئے۔ پڑھن توں مگروں اوہ ملکہ ہانس اک مسیت دے ناݪ حجرے وچ رہندے رہے۔ اوہناں دا مزار جنڈیالا شیر خاں وچ اے جیہڑا لوکاں لئی عقیدت دا باعث اے۔
پنجاب دے اک شاعر سردار ودھاتا سنگھ تیر دا اک شعر :
مِٹھی بولی دے وارثا! سچ منّیں، منّاں میں پنجابی دا پیر تَینوں
دِتی جِند توں ہیر سلیٹڑی نوں، دے گئی سدا دی زندگی ہیر تَینوں
ذاتی زندگی
سودھواوہناں دے جَمن تے مَرن دی تریخ بارے ابہام اے کہ اوہ 1706ء وِچ پیدا ہوئے تے مرن دا سال 1798ء سی۔ اوہ احمد شاہ ابدالی دے دور وِچ سی تے باوا بدھ سنگھ "پریم کہانی" وِچّ لکھدے نیں کہ ہیر لکھݨ ویلے وارث شاہ دی عمر 30 یا 35 ورھے دی سی، تے اوہناں دے جنم دا سال ١١٢٦ ہجری لکھیا اے، جد کہ مولا بخش کشتہ اپݨی کتاب پنجابی شاعراں دا تذکرہ" وِچّ 1135 ہجری تے 1140 ہجری دا وچکارلا زمانہ لکھیا ہے تے ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ 1150 ہجری لکھدے نیں۔
اوہ جنڈیالا شیر خاں وچ دفن نیں، بعض لوک کیہندے نیں کہ اوہناں دی اک دھی سی۔ کچھ محققین کہندے نیں کہ وارث شاہ دے والد دا ناں قطب شاہ سی، پر سید تنویر بخاری ہوراں دی تحقیق کیہندی اے کہ اوہناں دے والد دا ناں سید گل شیر شاہ سی تے اوہناں دے گدی نشین سید خیرات شاہ ہوراں کول اوہناں دا شجرہ نسب موجود اے تے ایہ خیال وی لوکاں دا اے کہ ایہناں کوݪ کوئی شجرہ نئیں۔
پڑھائی
سودھومڈھلی پڑھائی پِنڈ وِچوں حاصل کیتی، فیر ہور تعلیم دے واسطے قصور وَل چلے گئے جتھے مخدوم غلام مرتضا یا مولوی غلام محی الدین توں فیض حاصل کیتا تے فیر پاکپتن شریف چلے گئے۔ حضرت بابا فرید گنج شکر دے آستانے توں وی فیض حاصل کیتا تے معرفت دیاں ساریاں رمزاں سکھ لیاں تے اپݨے پِنڈ وَل واپس ٹُر پئے۔
وارث دی تعلیم بارے کہیا جاسکدا اے کہ اوہ اپݨے زمانے دے عالم فاضل سَن تے اوہ اپݨے زمانے دِیاں رِیتاں رواجاں توں چنگی طرحاں واقف سَن، پَنڈتاں، جوگیاں تے سَادھواں نوں چنگی طرحاں جاݨدے سی، اوہ طب، راگ، نجوم تے تصوف دے ماہر سَن، عربی فارسی ہندی توں وی ڈاڈھے واقف سَن، مذہب، اخلاق، فلسفہ، حکمت تے تریخ وَرگے کئی مضموناں نوں کھول کے وارث نے بیان کیتا اے۔ اوہناں دے شعراں توں ثابت ہُندا ہے کہ اوہ مسلمان سی۔
ایس گل دا کوئی ثبوت نہیں مݪیا کہ اوہناں نے ہیر توں علاوہ ہور کوئی کتاب لکھی یا نئیں، پر ایہ مَنݨ والی گل نئیں کہ اوہناں نے کچھ نہ لکھیا ہووے، کچھ کتاباں بارے کیہیا جاندا اے کہ ایہ وارث دِیاں نیں، قصیدہ بردہ دی شرح، چوہڑیڑی نامہ، اُشتر نامہ، نصیحت نامہ۔
بھاگ بھری دا قصہ
سودھوکیہندے نیں کہ واپسی تے ٹھٹھا جاہد، نامی اک پنڈ وِچ ٹھہرے تے اوتھے دی اک کُڑی نال پیار ہو گیا، یا اک غیر مصدقہ روایت دے مطابق ٹھٹھا جامد دی اک مسجد وچ امام ہوگئے، اک لوہار دا گھر نیڑے سی تے آپ دی روٹی دا بندوبست ایس لوہار دے ذمے سی، تے اوہدی کُڑی یا ووہٹی نال آپ نوں پیار ہوگیا جس دا ناں بھاگ بھری سی۔ یا اک ہور روایت مطابق بھاگ بھری اک بلوچ کُڑی سی، پر عشق تے مشک چھپائے نئیں چُھپدا، جد بھاگ بھری دے وارثاں نوں پتا لگیا اوہناں وارث شاہ نوں ماریا کُٹیا، تے وارث ٹھٹھا جامد چَھڈ کے ملکہ ہانس وِچّ آکے بیٹھ گئے، ایتھے اپنے پیار دی ہَواڑ کڈھن لئی اپنے پیار نوں ہیر رانجھے دا روپ دے دِتا۔ وارث نے اپنے شعراں وچ جتھے وی بھاگ بھری دا لفظ ورتیا اے۔ اوتھے پتا نئیں لگدا کہ وارث نے کسے خاص بھاگ بھری ناں دی عورت ول اشارہ کیتا اے یا بھاگ بھری توں مراد "بھاگاں والی عورت" اے ۔
ایہدا نانو ہے رنگپور کھیڑیاں دا کسے بھاگ بھری چا دسیّا ای
پر وارث دا اک شعر ایس پاسے ول وی اشارہ کردے نیں کہ اوہناں نے کسے نال پیار کیتا :
معشوق دیاں بانکیاں شوخ نیناں وارث شاہ جیہے مجذوب کیتے
ایہناں دے اپنے ہی اک شعر توں ایہ وی پتا چلدا اے کہ ایہ ہیر اوہناں نے کسے یار دے کہن اُتے لکھی :
حُکم مَن سجناں پیاریاں دا قصہ عجب بہار دا جوڑیا ای
وارث شاہ فرمایا پیاریاں دا اساں مَنیاں مول نہ موڑیا ای
نتیجہ
سودھوجے ایہ من لیا جاوے کہ بھاگ بھری وارث دی معشوقہ سی تے اوہنے ہیر دا چولا پایا سی، تے وارث سہتی نوں بھاگ بھری کیوں کیہندے نیں ؟ ہیر دی ماں نوں بھاگ بھری کیوں آکھدے نیں ؟ فیر سوچن والی گل ایہ وی اے کہ اوہ جے ہیر دا قصہ لکھ کے ہیر نوں بھاگ لا سکدے سی، تے وارث نے اپنی بھاگ بھری نوں اجیہے بھاگ کیوں نئیں لائے کہ ہیر وی اوہناں اُتے قربان ہو جاندی۔ ہُن جے ایہ گل ایس طرحاں سمجھ لئی جاوے کہ وارث توں پہلاں ہیر دا کردار مثالی ہو چکیا سی تے ایہ نئیں بُھلنا چاہیدا کہ ہیر دے نال سسی تے سوہنی وی جیوندیاں نیں فیر بھاگ بھری کِیویں مر سکدی سی تے نالے جے بھاگ بھری دا وجود ہُندا تاں کوئی ایہ نہ آکھدا کہ اوہ کوݨ سی، کیونکہ وارث دے ٹھٹھا توں آؤݨ بعد اوس بھاگ بھری تے جو بیتی ہُندی، وارث دا قلم اوہدے اُتے چپ نئیں رہ سکدا سی، وارث لہو دے اتھرو روندے تے دُوجے پاسے ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ وَرگے ایہ وِی کیہندے نیں کہ وارث جیہا دانا تے غیرت مند انسان ایہ گوارا نئیں کر سکدا کہ اپݨی محبوبہ نوں ایداں پھَنڈ چَھڈے تے فیر سوچݨ والی گل اے کہ دوسرے دی محبوبہ کیہ محبوبہ نئیں ہُندی ؟
پروفیسر ضیاء محمد "یادگار وارث" وچ ایس شعر
تدوں شوق ہویا قصِّہ جوڑنے دا جدوں عشق دی گل اظہار ہوئی
توں ایہ نتیجہ کَڈھیا اے کہ وارث نوں عشق ضرور ہویا سی، اوہدا ناں بھاگ بھری سی یا کچھ ہور، اوہدے ناݪ ویاہ ہویا یا نئیں اس دا کوئی ثبوت نئیں، خدا ای جاندا اے کہ حقیقت کیہ اے۔
ہیر تے وارث شاہ دے استاد
سودھوکیہندے نیں وارث "ہیر" لکھ کے اپݨے استاد مخدوم صاحب کوݪ گئے تے اوہناں نے خفگی ظاہر کیتی تے آکھیا کہ بُلھے شاہ نوں پڑھایا اس سارنگی پَھڑ لئی، تینوں پڑھایا توں "ہیر" بݨائی ، فیر حکم دِتا کہ ہیر دے کچھ شعر سݨا، وارث نے شعر پڑھے
اِہ روح قلبوت دا ذِکر سارا ناݪ عقل دے میݪ مݪایا ای
وارث شاہ میاں لوکاں کمݪیاں نوں قصِہ جوڑ کے خوب سݨایا ای
تے استاد شعر سُݨ کے بولے " توں مُنج دی رسّی وچ موتی پرو دِتے نیں"۔ کچھ لوکاں دا کہݨا ہے کہ استاد دے سینے وچ اَگ دا بھَانبھڑ مَچ گیا تے اوہناں نے حکم دِتا " میرے سِر تے پاݨی پاؤ تاکہ اَگ مدھم ہووے"۔ وارث دا ناں رہندی دنیا تک امر ہو گیا۔
وارث دا کلام
سودھوفن دے ماہر آکھدے نیں چنگے شعر وچ سادگی، جوش تے اصلیت ہُندی ہے تے ایہ خوبیاں وارث دے کلام وِچّ موجود نیں، اصلیت توں مراد ایہہ اے کہ اوہ حقیقت وِچّ لوکاں دے خیال ذہن یا عقیدہ مطابق صحیح ہووے تے جوش توں مراد اے کہ مضمون شاعر نوں لکھن تے مجبور کیتا نا کہ شاعر مضمون لکھن دی کوشش کیتی۔ وارث توں پہلے دمودر، چراغ تے مُقبل جیہے لوکاں دے قصے موجود ہن پر ایہناں وچ اوہ تسلسل تے اوہ خوبی نہیں جیہڑی وارث دے قصہِ وِچّ اے
وارث فطرت شناس سی تے قصہ گوئی دے آرٹ توں واقف سن۔ آپ نے معاشرتی زندگی دا نقشا وی خوب کھچھیا اے، عاشقاں دے راز و نیاز، سوز و گداز، دوستی دشمݨی، غم تے خوشی دے نال نال نصیحتاں، حکمت تے معرفت نوں جس طرحاں بیان کیتا ہے اوہ وارث نوں اک اُچّے تھاں اُتے پہنچا دیندا اے۔
وارث زندگی دے چھوٹے چھوٹے واقعات نوں کھول کے بیان کردا اے پر کہاݨی دے تسلسل وچ فرق نہیں پیندا۔ قلم اتُے وارث نوں قدرت نے حاکمانہ قدرت بخشی اے۔ اوہ برجستہ موقع محل دے مطابق بیان کردا اے، اِنج لگدا اے جِداں لفظ اوہناں دے سامݨے ہتھ بنھ کے کھلوتے نیں تے قصہ اوہ اِنج پیش کردے نیں کہ نقشا سامݨے آ جاندا اے۔ اوہ علم بیان دیاں صنعتاں نوں مسئلیاں دی وضاحت لئی استعمال کردے نیں۔ مبالغہ وی اِنج کیتا اے کہ اوہ سچ ہی لگدا اے۔ وارث قافیہ تے ردیف دا خاص خیال رَکھدے نیں۔ شاعر فطرت تے قدرت دا مطالعہ کر کے معلومات جمع کردا تے فیر اپنے ذہن وِچّ اوس دی تصویر بنا کے شعراں وچ پیش کردا اے، ایہ کم وارث نے خوب کیتا اے۔ وارث دی شاعری دا سبھ توں وڈا کمال اوہ مقطعے نیں جیہناں وِچّ سارے بند دا نچوڑ پیش کیتا تے اوہ اَج کہاوت بݨ چکے نیں۔
وارث تے شیکسپیئر
سودھووارث دا مقابلہ شیکسپیئر ناݪ کیتا جاندا اے، جس دے شعر روحانیت توں خالی نیں، شیکسپیئر نوں انگریز نے زندہ رکھیا اے پر پنجابیاں نے تاں وارث شاہ اُتے بوہتی تحقیق وی نئیں کیتی۔ شیکسپیئر تن وجوحات دی وجہ نال مشہور اے.
پہلی گل کہ اوہنے جَد ڈراما لکھیا اُدوں کسے ہور نے ڈراما نئیں لکھیا سی تے شیکسپیئر اپݨے کرداراں کوݪوں اپݨیاں اپݨیاں بولیاں بلواؤندا سی، وارث نے وی ہیر ڈرامے دے رنگ وچ ای لکھی تے وارث وی کرداراں کوݪوں اوہناں دی حیثیت دے مطابق گلّاں کہائیاں تے وارث دے شعر جذبے دیاں گلّاں کر دے نیں جد کہ شیکسپیئر دے شعراں وچ جذبہ نئیں ہُندا۔
دوجی گل ایہہ کہ اوہ ایہیاں گلّاں لکھدا سی جیہڑیاں دنیا دے کسے وِی حصے وِچّ مروج ہوݨ یعݨی اوہ آفاقی شاعر سی، وارث شاہ نے اندر دے جذبے دِیاں گلّاں کیتیاں جیہڑیاں شیکسپیئر نے وی نئیں کیتیاں کیونکہ اوہ خارجی گلّاں کردا اے۔
تیجی گل ہے شیکسپیئر دے عجیب شعراں دی، اوہ عجیب شعر کیوں لکھدا سی؟ حمید ﷲ ہاشمی کیہندے نیں کہ جد شیکسپیئر نے ڈراما لکھیا اوس ویلے ڈراما لکھݨا اک گھٹیا کم سمجھیا جاندا سی تے ڈرامے وچ کردار ادا کرنا بھنڈاں دا کم سی جیہڑے اَن پڑھ ہُندے سی، ایسے لئی شیکسپیئر نوں BARD ( بے شک اج کل ایس دے معنے بدل چکے نیں) کیہیا جاندا سی، کردار ادا کرن واݪے لئی ضروری اے کہ اوہ اپݨی لائن بلکل ٹھیک بولے یا فیر بُھلݨ واݪے لفظ دی تھاں اوہجیا لفظ تے اوسے معنے دا لفظ بولے، تے ان پڑھ ایہ نئیں کر سکدا سی، ایس لئی نظم وچ لکھیا جاندا سی کیونکہ نظم جلدی نئیں بُھلدی، پر اک مصیبت سی قافیے دی، تے انگریزی وچ قافیے دی تنگی اے، پر پنجابی وچ تاں قافیاں دی بہتات اے۔ اس لئی انگریزاں نے کہیا کہ قافیہ نئیں تے نہ سہی، نظم وِچّ وزن تاں ہیگا اے، اس لئی اوہناں نے قافیہ چھڈ کے بلینک ورس لکھݨی شروع کر دِتی، پنجابی وِچّ تاں قافیے دی تنگی نئیں، اس وجہ توں ایہدے وچ ہر دوسرے مصرعے وچ قافیہ شامل کیتا جاندا اے۔ ایسے لئی وارث شاہ نوں بلینک ورس لکھݨ دی کوئی لوڑ نئیں سی۔
وارث شاہ نے ایہ قصہ اپݨے قول دے مطابق 1180ھ وچ لکھیا تے لکھݨ ویلے احمد تے مقبل دی ہیر موجود سی تے ایداں لگدا اے کہ وزن مقبل تے احمد واݪا اے، مولا بخش کشتہ "پنجابی شاعراں دا تذکرہ" وِچّ لکھدے نیں" اِنج جاپدا
اے کہ احمد نے خاکہ ڈولیا۔ مقبل نے ایہناں لکیراں نوں پکا کیتا تے وارث نے رنگ بھر کے تصویر نوں مکمل کر دِتا اے۔" وارث دا ایہ قصہ "ہیر رانجھا" پنجاب دیاں محفلاں مَجلساں دا شنگار بݨ چکیا اے۔
وارث شاہ دے بارے وچ شاعری
سودھوامرتا پریتم اک مشہور پنجابی شاعرہ سی اوہنے وارث شاہ نوں مخاطب کردیاں ایہ نظم 1947 دی پنجاب دی وڈھ ٹک دے خلاف لکھی۔
اج آکھاں وراث شاہ نوں کِتوں قبراں وچوں بول
تے فیر کتابِ عشق دا کوئی اگلا ورقا پھول
اک روئی سی دھی پنجاب دی تو لِکھ لِکھ مارے وين
اج لکھاں دھياں روندياں تينوں وارث شاہ نوں کین
اٹھ دردمنداں دیا درديا اٹھ تک اپنا پنجاب
اج بيلے لاشاں وچھياں تے لہو دی بھری چناب
کسے پنجاں پانیاں وچ دتی زہر رلا
تے انہاں پانیاں دھارت نوں دتا پانی لا
اس ذرخیز زمین دے لوں لوں پھوٹیا زھر
گٹھ گٹھ چڑھیاں لالیاں فٹ فٹ چڑھیا قہر
Veh vallissi vha pher, van van vaggi jaa,
اوہنے ہر اک ونس دی دتی ناگ بنا
اس ھر اک وسدی ونجالی دتی ناگ بنا
پہلا ڈنگ مداریاں، منتر گۓ گواچ
دوجے ڈنگ دی لگ گئ جانے کاہنوں لاگ
Laagaan kile lok munh, bus phir dang hi dang,
پلو پلی پنجاب دی نیلے پے گۓ انج
گلیوں ٹٹے گیت فیر تکیلیوں ٹٹی تاند
ترنجاں نوں ٹٹیاں سہیلیاں چرخے گوکر بند
سانے سیج دی بیریاں لڈن دتیاں روڑ
سان ڈالیاں پینگ اج پپلاں دتی توڑ
جتھے وجدی سی پھوک پیار دی وی او ونجھلی گئ گواچ
رانجھے دے سب ویر بھل گۓ اودھی جاچ
دھرتی تےلہو ورسیا قبراں پیاں چون
پریت دیاں شاہزادیاں اج وچ مزاراں رون
اج سبھے کيدو بن گئے ايتھے حُسن عشق دے چور
اج کتھوں لياواں لبھ کے ميں وارث شاہ جيا ہور
ہور گلاں
سودھومائیکل اوڈاوئر نُوں کیکسٹن ہال لندݨ وِچ پنجاب دے اِک سپُتر اودھم سنگھ (رام محمد سِنگھ آزاد) نے گولی نال اُڈا دِتا۔ اودھم سِنگھ نُوں جدوں عدالت دے کٹہرے وِچ پیش کر کے سونہہ کھاݨ لئی آکھیا گیا تاں اوہنے گُرو گرنتھ صاحب دی تھاں "ہیر وارث شاہ "منگوائی تے اوہدے اُتے ہتھ دھر کے سچ بولݨ دی سونہہ کھادھی۔