حافظ برخوردار
جم سنہ 1658 (عمر 365–366 سال)  ویکی ڈیٹا اُتے (P569) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن

وفات

عملی زندگی
پیشہ لکھاری ،  شاعر   ویکی ڈیٹا اُتے (P106) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
پیشہ ورانہ زبان پنجابی   ویکی ڈیٹا اُتے (P1412) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن

حافظ برخوردار ستھارویں صدی دا مشہور قصہ کار شاعر سی۔

جیون

سودھو

حافظ برخوردار دا جنم مسلمانی پنڈ جو تخت ہزارے دے نیڑے وچّ 1030 ہجری دے نیڑے ہویا۔ اوہ لاہور کھیتر دے پرگنہ چیمہ چٹھا دا وسنیک سی۔[۱] حافظ قوم دا جٹّ رانجھا تخلص سی۔پیلو توں پچھوں اُگھا قصہ کار حافظ برخوردار منیا جاندا اے۔ ایہہ اورنگزیب دا ہم ویلہ سی۔ مڈھلی تعلیم پنڈ وچ ہی حاصل کیتی۔ جوان ہون اپر لاہور آ گیا۔ اتھے وی ہوا راس نہ آئی۔ اتھوں سیالکوٹ چلا گیا۔ اخیر عمر تک اتھے ہی رہا۔ اسدی قبر پنڈ چٹی شیخاں سیالکوٹ توں چار میل دور وچ موجود اے۔ ‘میاں محمد بخش لکھدا اے۔[۲]

حافظ برخوردار مصنف، گور جنہاں دی چٹی
ہر ہر بینت اوہدا بھی ڈٹھا جیوں مصری دی کھٹی۔۔

(چٹی توں بھاوَ چٹی شیخاں سیالکوٹ توں ہے۔)

برخوردار قرآن دا حافظ سی اسے لئی اوہ حافظ برخوردار کرکے مشہور ہو گیا۔ اوہ فارسی دا ودوان سی۔ ساری عمر لوکاں نوں پڑاؤن واعظ کرن تے کویتا کہن وچ لنگھی۔ پڑاؤن دے نال-نال اوہ دھارمک وشیاں اتے بھاشن دندا سی۔ ویہل ویلے سچے پریم دے قصے لکھن وچ وی رچی رکھدا سی۔[۳]” اس دے تنّ قصے (سسی پنوں، مرزا صاحباں تے یوسف زلیخا) لکھے دسے جاندے ہن۔ حافظ برخوردار دے نام اتے ہور رچناواں وی دسیاں جاندیاں ہن جنھاں وچّ دھارمک اسلامی بارامانہ وغیرہ شامل ہن۔

رچناواں

سودھو

حافظ دے ناں نال تنّ قصیاں (مرزا-صاحباں، سسی پنوں اتے یوسف زلیخا) توں علاوا کجھ دھارمک رچناواں مشہور ہن۔ حافظ نے جوانی وچ مرزا-صاحباں اتے سسی-پنوں دے قصے لکھے۔ دھارمک رچناواں ڈھلدی عمر وچ لکھیاں۔ دھارمک رچناواں وچ ‘فرائض ہندی` اتے ‘انتائ-حافظ برخوردار` بہت اہم ہن۔ ‘رسالہ پنجابی دربار` وچ قاضی فضل حق نے اپنے اک لیکھ وچ شعری مجموعہ سی۔ جو عربی-فارسی دے چوکھے پربھاو ساہت لکھیاں نکیاں وڈیاں پنجابی کویتاواں دا سنکلن سی۔ ایہہ ساریاں رچناواں سنّ 1080 توں 1090 ہجری دوران لکھیاں گئیاں سن[۴]۔

حافظ برخوردار دے ناں تے تنّ سی حرفیاں دے لکھے ہون دا سنکیت بھاشا وبھاگ، پنجاب کول سورکھیت اک ہتھ لکھت (انک 185) وچ ملدا اے۔ سیحرفیاں توں علاوہ حافظ دا رچیا اک ‘بارہ ماہ` اے۔ جس وچ نائکہ دا ویوگ ورنن کیتا گیا اے۔ ایہہ بارہ ماہ پیارا سنگھ پدم نے پراتتو وبھاگ دی کسے ہتھ لکھت توں نقل کرکے اپریل 1957 دی ‘آلوچنا` پترکا وچ شائع کیتا سی۔ پنجابی شعری-جگت وچ حافظ - برخوردار دی پرسدھی اسدے تنّ قصےماں کرکے اے اتے ایہناں دی رچنا-وششٹتا دے آدھار تے اسنوں موڈھی قصہ کاراں وچ گنیا جاندا اے[۵]۔

ایہہ قصہ پہلی وار حافظ دی قلم نال ہی پنجابی وچّ جڑھاں پھڑدا اے۔ ہاشم شاہ دا انداز بھاوے اس توں وکھرا تے رمز ڈونگھی اے۔ پر سرل تے ٹھیٹھ بولی وچّ لوک اکتیاں نوں لکھ سکن دا سہرا حافظ برخوردار نوں ہی حاصل ہویا اے۔ اس دے اجیہے کتھن کئی وار لوک شیلی دے پکھ توں اس نوں استاد کوی سدھ کردے ہن۔ حافظ برخوردار دا سسی پنوں قصہ اس پرکار اے:-

آدم جام دے گھر کوئی اولاد نہی سی۔ پر جد ربّ دی مہروانی نال اس دی پتنی گربھ وتی ہوئی تاں اس نوں بہت خوشی ہوئی پر جوتشیاں نے سکّ پا دتا کہ سسی جوان ہون تے منحوس ثابت ہوویگی۔ سسی نوں اک صندوق وچّ پا کے جمدیاں ہی دریا وچّ روڑ دتا گیا۔ اوہ صندوق اک دھوبی نوں ملیا اس دھوبی دی دیکھ ریکھ وچّ سسی دا پالن ہندا اے۔ سسی دا سنیوگ پنوں نال ہندا اے جوتشی دسدے نے کہ سسی دے دل وچّ پنوں لئی پیار جاگدا اے۔ سسی پنوں دے پیار وچّ تڑپھدی اے۔

جویں کہ پنجاب وچّ ہیر رانجھا دی کہانی پہلے نمبر تے مشہور اے اسے طرحاں ہی مرزا صاحباں دی کہانی دوجے درجے تے مشہور اے۔ مرزا اپنے نانکے رہندا سی گھر صاحباں نال پڑھدا سی۔ صاحباں مرزے دے مامے دی دھی سی۔ دوواں دا آپس وچ گوڑا پیار پے گیا۔ مرزا صاحباں نوں گھروں ادھال کے لے گیا۔ پنڈوں کوئی پنج کوہاں تے جنڈ ہیٹھا آرام کرن اترے۔ مرزے نوں نیند آ گئی اتے مونت دا منہ دیکھنا پیا۔ صاحباں وی خنجر مار کے مر جاندی اے اک کنڈھے تے مرزے دی لوتھ تڑپھدی اے دوجے کنڈھے تے صحبا دی لوتھ۔ انجھ ایہہ کہانی مرزا صاحباں پیلو کرت توں وکھ اے۔ حافظ برخوردار نے اپنے قصے ‘مرزا-صاحباں` وچ پیلو دے قصے ‘مرزا-صاحباں` دی بہت استت کیتی اے اتے اوہ اس توں انا متاثر ہویا اے کہ اسنے کئی پنکتیاں انّ بنّ ذرا جیہے وادھے گھاٹے نال اپنے قصے وچ ورت لئیاں ہن۔ پیلو دے قصے وچّ صاحباں دی موت ول کوئی سنکیت نہیں ملدا۔ پر حافظ نے اپنے قصے وچ صاحباں دی موت ولّ کوئی سنکیت کیتا اے[۶] جس نال اس دے قصے وچلی کہانی پیلو دے قصے توں وکھری ہو گئی ہے۔

ایہہ قصہ سبھ توں سوہنا اے۔ یوسق دا قصہ کوی نے 1090 ہجری وچّ لکھیا سی۔ اس قصے نوں لکھے کے نواب جعفر خاں نوں پیش کیتا سی۔ یوسف بہت سوہنا سی اس نوں دیکھ مصر دیاں عورتاں بےحال ہو گئیاں۔ مصر دیاں عورتاں نوں اپنی سندرتا تے مان تے ہنکار سی اوہ زلیخا نوں بہت سوہنی مندیاں سن کہ یوسف کنا سوہنا ہے جو توں اس تے عاشق ہو گئی اے۔ زلیخا نوں یوسف دا برہوں ستاؤندا سی۔ اس نوں سماج پاگل کہن لگا اتے اس دے ماں-باپ نے زلیخا دے پیراں وچّ سنگل پا دتے۔ زلیخا بڈھی ہون تے یوسف نوں ملدی اے۔ یوسف اس نوں جوان کر دندا اے۔ یوسف تے زلیخا دا آپس وچّ ویاہ ہو جاندا اے۔ اس قصے نوں حافظ برخوردار نے بہت ہی سوہنے ڈھنگ نال پیش کیتا اے۔

حافظ برخوردار نے یوسف زلیخا تے سسی پنوں بیتاں وچّ لکھے۔ حافظ پنجابی بولی تے کافی وچّ عبور رکھدا سی۔ پنجابی وچّ حافظ برخوردار دے ویلے تکّ فارسی عربی شبداولی کافی مل چکی سی۔ کدھرے-کدھرے ہندی بولی دی ملاوٹ وی نظر آؤندی اے[۷]۔ حافظ پیڈو شبد ورتن وچّ وی جھجک نہیں کردا۔ اسنے ہندی شبداولی دا پریوگ کرکے اپنی شیلی نوں بے مثال بنا دتا اے۔

حافظ نے اپنے قصیاں وچّ کجھ ایسے چنہ، پرتیک تے سنکیت ورتے ہن، جو لوکک ہندیا ہویا وی الوکک نظر آؤندے ہن۔ ایہناں قصےآںوچ شاعر نے اپنی کہانی روچک بناؤن لئی کجھ ایسے سنکیت دتے ہن۔ جنہاں وچ الوککتا اُگھڑدی اے، تے شیلی وچ دلکشی پیدا ہو جاندی اے[۸]۔

وچاردھارا

سودھو

حافظ صوفی وچاردھارا دا حامی اتے پرچارک وی سی۔ اس لامی وچاردھارا دا پیروکار سی تے سرھا دے سدھاتاں تے اسولا توں بھلی پرکار جانو سی، جنا دا پرچارک تے پرسار وی کرنا چہندا سی۔ حافظ نے دھارمک وچارا دا کھل کے اظہار کیتا، پر پیار جذبیاں نوں ظاہر کرن لئی پرتی کہانیاں نوں زریعہ بنایا اے۔ جنا وچّ قدرتی طور تے اس دے بھاواں دا پرگٹا ہویا۔ حافظ نے پرماتما دی اچھا نوں لوکاں تکّ پہنچایا اے حافظ نے اپنے قصیےآں وچّ فرشتہ شبد دی ورتوں اوہناں دے کماں نوں مکھ رکھ کے کیتی اے۔

  1. Dictionary of Punjabi Literature: A-L
  2. ڈاکٹر. جیت سنگھ سیتل، پنجابی ساہت دا آلوچناتمک اتہاس آدی کال، 1980، پیپسو بکّ ڈپو پٹیالہ، 1979، پنہ 188
  3. ڈاکٹر. جیت سنگھ سیتل، پنجابی ساہت دا آلوچناتمک اتہاس آدی کال، 1980، پیپسو بکّ ڈپو پٹیالہ، 1979، پنہ 189
  4. ڈاکٹر. رتن سنگھ جگی، پنجابی ساہت دا سورت-مولک، اتہاس بھاگ تیجا، پوروَ مدھکال-مدھکال، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1999، پنہ 271
  5. ڈاکٹر. رتن سنگھ جگی، پنجابی ساہت دا سورت-مولک، اتہاس بھاگ تیجا، پوروَ مدھکال-مدھکال، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1999، پنہ 272
  6. برکم سنگھ گھمن، پنجابی قصہ-کاو اتے دکھانت پرمپرا، ماڈل ٹاؤن ایکس ٹینشن، لدھیانہ 1983، پنہ 100
  7. کالا سنگھ بیدی، ہاپھز برخوردار جیون نے رچنا، پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1984، پنہ 106
  8. کالا سنگ ھ بیدی، حافظ برخوردار جیون تے رچنا، پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1984، پنہ 86