اجمیر سنگھ اولکھ

اجمیر سنگھ اولکھ
جم	19 اوت 1942 ‏(عمر: ۸۲ سال) پنڈ کمبھڑوال، ضلع بٹھنڈا (ہُن ضلع مانسا)، بھارتی پنجاب
موت	25 جون 2017
کم کِتہ	استاد، ناٹک کار تے مصور
قومیت	بھارتی
صنف	ناٹک
مضمون	پینڈو پنجاب دے کرتیاں دا جیون
تحریک	سیکولر ڈیموکریسی
سواݨی	منجیت اولکھ

اجمیر سنگھ اولکھ (جنم 19 اگست 1942)، پنجاب دے کرسانی جیون دیاں گنجلاں نوں ترقی پسند سوچ نال پیش کرن والا پنجابی دا سکہ بند ناٹک کار اے۔

اجمیر اولکھ نوں 2006 وچ اک ایکٹی ڈراما "عشق باجھ نماز دا حج ناہی" لئی بھارتی ساہت اکادمی ایوارڈ دتا گیا۔

پروفیسر اجمیر سنگھ اولکھ نمن کسانی دا جودھا ناٹک کار سی۔ اس دے تن درجن توں ودھ ناٹکاں دیاں ہزاراں پیشکاریاں ہوئیاں جنہاں نوں لکھاں لوکاں نے ویکھیا۔

جیون

اولکھ دا جم 19 اگست 1942 نوں کمبھڑوال، ضلع مانسا، پنجاب وچ ہویا ۔ ایہناں دے پیو دا ناں سردار کور سنگھ اتے ماں دا ناں سری متی ہرنام کور سی۔

پچھوکڑ

اس دا جم 19 اگست 1942 نوں ضلع سنگرور دے پنڈ کمبھڑوال وچ پیو کور سنگھ دے گھر ماں ہرنام کور دی ککھوں ہویا سی۔ کمبھڑوال ادوں ریاستی پنڈ سی تے ہندوستان انگریزاں دا غلام سی۔ اتوں دوجی عالمی جنگ لگی ہوئی سی۔ کسانی دا برا ہال سی۔ اوہدا بابا ہرنام سنگھ 1944–45 وچ پروار سمیت کمبھڑوال توں اٹھ کے بھیکھی نیڑے پنڈ کشنگڑھ پھرواہی جا بیٹھا سی۔

تعلیم تے کم

اجمیر سنگھ کِشن گڑھ پھرواہی توں چار، بھیکھی توں دس تے پنجابی یونیورسٹی پٹیالے توں ایم اے ۔ کر کے 1965 توں 2000 تک نہرو میموریال کالج مانسا وچ پنجابی دا لکچرار رہا اتے اتھے ہی اپنا گھر پا لیا۔ اتھے ہی اوہ ناٹک کار، پروڈیوسر، ڈائریکٹر تے اداکار بنیا اتے اپنی بیوی منجیت کور تے تنے دھیاں نوں اداکار بنایا۔ اتھے ہی اس نے 1976 وچ لوک کلا منچ مانسا دا قیام کیتا۔ گھر توں بناں اوہدی کوئی زمین جائداد نہیں سی۔ نمن کسانی دا دکھ-درد اس نے اپنے ہڈیں ہنڈھایا سی۔

کِتا

سیوا مکت(رٹائرڈ) پنجابی لکچرار ہن کل وقتی طور تے تھیٹر کاما۔

ننگا ڈھڈ (آپ بیتی)

اپنی سویجیونی دا ناں اس نے ‘ننگا ڈھڈّ’ چتویا سی جس دے کجھ کو کانڈ لکھے گئے جو جیون یاداں دی کتاب ‘بھنی ہوئی چھلی’ وچ چھپے ہن۔ جدوں اوہدا بابا کشنگڑھ پھرواہی آیا سی ادوں اوہ جاگیرداراں دا مظارا پنڈ سی۔ پنڈ دی ساری زمین دے مالک دو جاگیردار سن۔ ماروسی تے غیر-ماروسی کسان اوہناں دے مظارے بن کے کھیتی کردے سن۔ ہرنام سنگھ دا پروار اک جاگیردار دی اٹھ کلے زمین واہن لگا سی جس وچوں جاگیردار دی وٹائی دے کے پروار دا گزارا مساں چلدا۔ اوہناں دناں وچ کھیتاں دی اپج وی گھٹ ہی ہندی سی۔ کسے کھیت نوں پانی لگدا کسے نوں نہیں سی لگدا۔ ہرنام سنگھ دے پروار وچ دو پتر تے اگوں اوہناں دی اولاد سی۔ اٹھ کلیاں والا مظارا تھڑیا-ٹٹیا کسان ہی وجدا سی۔

کسے وی لکھاری نوں سمجھن لئی اوہدا خاندانی پچھوکڑ جاننا ضروری ہندا اے۔ لکھاری دا بچپن جیہناں حالتاں وچ دی گُزریا ہووے اوہناں دا اثر اوہدی شخصیت اتے اوہدی ساہتکاری تے وی پیندا اے۔ اجمیر اؤلکھ دا پچھڑے علاقے دے اک مظارا پروار وچ جم کے ایمّ۔اے۔ تک پڑھ سکنا، لکچرار لگ سکنا اتے کامیاب ناٹک کار بن سکنا، اؤلکھ دے کہن وانگ ‘محض اک اتفاق’ دی گل اے۔

اس نے اپنی ساہتی سویجیونی ‘میری ناٹ-یاترا’ وچ لکھیا: جد میں بچپن توں لے کے اپنے ناٹک کار بنن تک دے ساہتی سفر اتے جھات ماردا ہاں تاں ناٹک لکھن ول رچت ہون دا ورتارا مینوں ‘محض اک اتفاق’ توں بناں ہور کجھ نظر نہیں آؤندا۔ اپنی عمر دے 27-28 ورھیاں تک مینوں اپنے آپ نوں وی نہیں سی پتہ کہ میں کدے ناٹک وی لکھانگا تے پنجابی ساہت-جگعنصر وچ میری پچھان ‘اک ناٹک کار’ دے روپ وچ ہوویگی۔ میں پہلاں کویتا/گیت لکھنے شروع کیتے سن۔ جد میں گورمکھی اکھر جوڑن دے یوگ ہو گیا تاں شبداں نوں گن-گناؤندیاں کاغذاں اتے اتارن لگ پیا۔ میں اپنی پہلی ساہتی رچنا کدوں تے کنی عمر وچ کیتی اس بارے مینوں کجھ پکا یاد نہیں۔ جتھوں تک مینوں یاد اے، میں عینی کو گل پکے یعقین نال کہہ سکدا ہاں کہ میں 8-10 سال دی عمر وچ کجھ نہ کجھ تکبندی کر کے اس نوں گاؤن لگ پیا سی۔

1952 وچ جد میری عمر 10 سال دی سی تے جس سال میں اپنی پرائمری دی چوتھی جماعت پاس کر کے لاگلے قصبے بھیکھی دے سرکاری مڈل سکول وچ پنجویں جماعت وچ داخلہ لیا سی، اودوں تک میں کافی گیت لکھ لئے سن تے اوہناں نوں میرے ہی پنڈ دے میرے بچپن دے دوست سکھدیو نال مل کے کمیونسٹ پارٹی دیاں سٹیجاں تے ہور کئی اکتاں وچ گا وی چکا سی۔ اس ویلے لکھے تے سبھ توں ودھ گائے میرے اک گیت دیاں مڈھلیاں سطراں تاں مینوں ہن وی یاد ہن:

 
ایہہ تاں دوہریاں پشاکاں پاؤندے
تینوں پھڈے چھتر نہ تھیاؤندے
ہن ہو ہشیار، کر جٹا مارو-مارو

جا کے ویری دے بواے تے اڑ جا
ویری دے ٹاکرے نوں، تیار ہو کے توں کھڑ جا!
ویری دے ٹاکرے نوں …

اجمیر جدوں اجے بچہ ہی سی تاں کساناں دی جاگیرداراں خلاف مظارا لہر نے زور پھڑ لیا سی۔ کمیونسٹاں دی لال پارٹی اگوائی کر رہی سی۔ پنڈاں وچ کمیونسٹاں دیاں کانفرنساں ہندیاں جتھے جاگیرداراں دا ٹاکرا کرن لئی جوشیلے گیت گائے جاندے۔ پنڈ دے ہور بچیاں وانگ ‘جمیر’ اتے وی اس لہر دا بڑا اثر ہویا۔ اوہ شامیں جاں رات نوں بچیاں والیاں کھیڈاں کھیڈدے ہتھاں وچ لال جھنڈیاں پھڑ کے جاں خالی ہتھ ہی جگیرداری تے بسویداری خلاف اوہو جاے نعرے لاؤن لگدے جہو جاے کانفرنساں وچ سندے۔ جمیر نعرے لاؤن والیاں وچ اکثر آگوُ رول ادا کردا۔ اوہدے وچ اک وادھا ایہہ سی کہ اوہ گیت لکھ وی لیندا سی تے گا وی لیندا سی۔ پرائمری سکول وچ اوہدا سبھ توں نیڑلا آڑی سکھدیو سی تے ہائی سکول وچ حاکم سنگھ سماؤں سی جو بعد وچ نکسلی آگوُ بنیا۔

نکا ہندا اوہ نکے ناں والا جمیر سی، سکول داخل ہون ویلے اجمیر سنگھ ہو گیا تے جدوں شاعری لکھن لگ پیا تاں ناں رکھ لیا اجمیر سنگھ ‘پاگل’! پر ‘پاگل’ اوہدا پہلا تخلص نہیں سی۔ پاگل دے تخلص تک اپڑن لئی اس نوں ‘دردی’، ‘دکھیا’ تے ‘قومی’ تخلص لاؤن دیاں مشقاں کرنیاں پئیاں سن۔ تن تخلصاں ردّ کر کے اوہ ‘خیالی’ ہو گیا سی۔ پھر اک سینئر طالب علم اوہدے مگر پے گیا جیہنوں ‘خیالی’ دا خطاب سونپ کے آپ ‘پاگل’ دا تخلص رکھ لیا! پاگل تخلص رکھن دی گھنڈی کدے پھیر کھولھانگے۔ اوہدے بی۔ اے۔ تک دے سرٹیفکیٹاں اتے اوہدا ناں اجے وی ‘اجمیر سنگھ پاگل’ ہی درج اے۔ ‘اؤلکھ’ جاں ‘اؤلکھ صاحب’ تاں اس نوں ادوں توں کیہا جان لگا جدوں اوہ نہرو میموریال کالج مانسا دیاں تہذیبی سرگرمیاں دا انچارج بنیا اتے طالب علماں نوں ناٹک کھڈاؤن لگا۔

پنجابی ناٹک لئی یتن

اپنی 75 سال دی عمر وچوں اس نے 50 سال پنجابی ناٹک تے تھیٹر دے لیکھے لائے۔ نہ دن دیکھیا نہ رات، نہ مینہہ نہ ہنیری، سدا چل سو چل رہی۔ میں اس نوں انیکیں تھائیں ملیا، کدے مانسا، کدے پٹیالے، کدے لدھیانے، کدے امرتسر، کدے لاہور جتتھے اسیں کئی دن اکٹھے رہے تے کدے ٹرانٹو جتتھے میں اج-کل رہِ رہا ہاں۔ جد اوہدے ادور چلانے دی خبر سنی تاں کجھ پل میرے آؤسان مارے گئے تے میں سن ہو گیا۔ پھر اس سوفے تے جا بیٹھا جتھے اؤلکھ تے منجیت کور بہہ کے گئے سن، ڈائیننگ ٹیبل دی اس کرسی تے بیٹھا جتھے اوہ کھانا کھاندے رہے تے اس بیڈّ تے پیا سوچدا رہا جتتھے اوہناں وسرام کیتا سی۔ مینوں لاہور دیاں گلاں یاد آئیاں، ننکانہ صاحب دے کیتے فلسفہ یاد آئے، جنڈیالے شیر خاں وارث شاہ دی مزار تے ساڈا سجدہ کرنا یاد آیا اتے نور جہاں دا سٹوڈیؤ ویکھنا وی۔ بڑیاں یاداں ہن اجمیر اؤلکھ دیاں ۔.۔۔

اجمیر اؤلکھ دی خاصیت پنجاب دی نمن کسانی دیاں سمسیاواں نوں اپنے ناٹکاں راہیں پینڈو محاورے وچ پیش کرنا اے۔ اوہدے پینڈو پاتراں دے بول سدھے ناظرین دے دلاں وچ لیہندے ہن۔ اسے کرکے پینڈو لوکاں دے وڈے اکٹھ اوہدے ناٹکاں نوں ہمّ-حما کے ویکھدے ہن۔ کرتی کساناں دیاں سمسیاواں بارے ناٹک تاں پہلاں وی لکھے تے کھیڈے جاندے سن پر پنجابی وچ، خاص کر کے مانسے ول دی ملوئی اپ بولی وچ پینڈو سماج دا ناٹکیکرن جویں اجمیر اؤلکھ نے کیتا، اوہدا کوئی ثانی نہیں۔ اجیہا اوہ اس لئی کر سکیا کیونکہ اوہ جمیا-پلیاا ہی تھڑے-ٹٹے قرضائی کسان دے گھر سی۔ اوہ کہندا ہندا سی میرے ناٹکاں وچ میرے اپنے ہی رنگ-منچ اتے پیش ہندے دسدے ہن۔ اوہ لڑدے-جھگڑدے ہن، روندے-کرلاؤندے ہن، رسدے-مندے ہن تے لٹے-کھوہیے جاندے مردے-کھپدے ہن۔ میں اپنے ناٹکاں وچ آپنیاں دا ہی ڈھڈّ ننگا کیتا اے۔

اوہدے پاتر پینڈو کرتی کسان ہن جو ڈھڈوں بول کے سچ مچّ اپنا ڈھڈّ ننگا کردے ہن۔ کیہا جاندا اے کہ جیہدا ڈھڈّ ننگا ہو جاوے اوہنوں پھر گالھاں-گولھاں دی پرواہ نہیں ہندی۔ گالھاں آپ مہارے ہی نکلی جاندیاں ہن۔ اندر دی بھڑاس جو ہوئی۔ اوہ جہو جاے اندروں ہندے ہن اوہو جاے ہی باہروں دسدے ہن۔ کوئی اوہلا نہیں ہندا اوہناں وچ۔ اؤلکھ آپ وی ڈھڈوں بولدا سی۔ جہو جیہا دپڑ اوہدا جسا سی اوہو جہی گدر اوہدی آواز اے۔ اوہ سدھا واضع لکھاری سی تے سدھی پدھری گل کردا سی۔ کوئی ول نہیں، کوئی چھل نہیں۔ پنجابی ناٹک دا اوہ شیکسپیار سی۔

اوہدا قد-کاٹھ نہ سمدھر سی نہ سر-کڈھواں۔ جسمانی بھار اسی کو کلو رہا تے قد سی پنج فٹ ستّ اٹھ انچ۔ نین-نقش رتا موٹے-ٹھلھے سن۔ رنگ نہ گورا سی نہ کالا۔ ویکھن نوں اوہ وچکارلے میل دا بندہ لگدا سی۔ داڑھی کیس چڑھدی جوانی توں سواردا آ رہا سی۔ چن کے بدھی پگّ منیا سر نہیں سی دسن دندی۔ اکھاں گول موٹیاں تے بلھ چوڑے سن۔ کڈھویں جتی پائی توں لگدا سی کہ شوقینی لاؤندا وی رہے پر معاشی تنگی کارن پوری لگدی وی نہیں سی۔ اک ہتھ اتے چند کھنیا ہویا سی تے دوجے اتے مورنی۔ ویکھن نوں اوہ سدھا-سادہ ان پڑھ جاں ادھپڑھ ہی جاپدا سی۔ سر تے پرنا بدھا ہندا تاں اوہ خود کھیتاں وچ جوتا لا کے آیا کسان-مزدور ہی لگدا۔ اوہ نکے سورجاں دی وڈیاں خلاف لڑائی وچ نکے سورجاں دا ساتھی سی۔ اسے لئی اس نوں دبے کچلے لوکاں دا ‘لوک ناٹک کار’ کیہا جاندا سی۔

کوئی اس نوں ‘بگانے بوہڑ دی چھاں’ والا اجمیر اؤلکھ آکھدے تے کوئی ناٹک ‘ستّ-بگانے’ والا اؤلکھ۔ کوئی ‘لوک کلا منچ’ مانسے والا پروفیسر اجمیر سنگھ اؤلکھ آکھدے۔ اوہ پنجابی ناٹک تے پینڈو تھیٹر دا ججھارو جودھا سی جو انتلے ساہ تک جوجھدا رہا۔ اوہ مر کے وی جیندا رہے گا۔

ناٹک ڈرامے

اس دے پورے ناٹکاں دے ناں ہن: ستّ بگانے، کہر سنگھ دی موت، اک سی دریا، سلوان، جھناں دے پانی، نکے سورجاں دی لڑائی، بھجیاں باہاں تے نیوں جڑھ۔ اکانگی ناٹک نیں: بال ناتھ دے ٹلے تے، مرزے دی موت، توڑی والا کوٹھا، جدوں بوہل روندے ہن، انھے نشانچی، سدھا راہ ونگا راہ، ڈھانڈا، ایسے رچیو خالصہ، اپنا-اپنا حصہ، عشقَ باجھ نماز دا حج ناہیں، ہریو بوٹ، انھیر-کوٹھڑی تے ہائے نی منمیت کرے۔ لگھو ناٹک ہن: اربد نربد دھندوکارا، بگانے بوہڑ دی چھاں، سکی ککھّ، اک رمائن ہور، بھٹھّ کھیڑیاں دا رہنا، گانی، تیڑاں، لواے دا پتّ، ایئں نی ہن سرنا، انئی-مونئیں دا کس نی ہندا، کؤلے اتے رکھیا کؤلا، چل ویرنا وے اتھے چلیئے، بند بوہیاں والی حویلی تے پپو دی پینٹ آدی۔ اس نے لکھاریاں دیاں کجھ کہانیاں تے ناولاں نوں وی ناٹکی روپ دتا۔

ناٹ-کتاباں

1. اکانگی – اربد نربد دھندوکارا
2. بیگانے بوہڑ دی چھاں
3. انھے نشانچی
4. میرے چونویں اکانگی
5. گانی

پورے ڈرامے

1. بھجیاں بانہاں (1987)
2. ستّ بگانے (1988)
3. کہر سنگھ دی موت (1992)
4. سلوان (1994)
5. اک سی دریا (1994)
6. جھناں دے پانی (2000)

کامیابیاں

2015 وچ ہزاراں لوکاں دے اکٹھ نے اوہدا لوک اعزاز کیتا سی۔ اس نوں بھارتی ساہت اکیڈمی اوارڈ، بھارتی سنگیت تے ناٹک اکیڈمی اوارڈ، بولی ڈیپارٹمنٹ پنجاب دا شرومنی ناٹک کار اوارڈ، پنجابی ساہت اکاڈمی دا کرتار سنگھ دھالیوال اوارڈ، انٹرنیشنل پاش میموریال اوارڈ اتے ہور کئیاں مان اعزاز ملے سن۔ گرو نانک دیو یونیورسٹی نے اس نوں ڈی۔ لٹّ۔ دی آنریری ڈگری دے کے سنمانیا۔ پر اوہ مناں سنماناں توں اتے سی۔ اسہنشیلتا دے مدعے اتے اس نے بھارتی ساہت اکاڈمی دا انعام موڑ وی دتا سی۔ اس دے ناٹک پنجاب تے ہریانے دے پنڈاں، قصبیاں تے شہراں توں لے کے، چنڈی گڑھ، دلی، کولکاتہ، ممبئی اتے امریکہ/کینیڈا تک کھیڈے گئے اتے یونیورسٹیاں تے سکھیا بورڈاں دیاں پاٹھ کتاباں وچ پڑھائے گئے۔ اوہناں بارے کئیاں کھوج لیکھ تے کھوج پربندھ لکھے گئے۔ اوہ ناٹک تے تھیٹر دا تریا پھردا انسائیکلوپیڈیا سی۔

انعام

1. ہن تکّ سینکڑے طالب علماں ولوں ناٹکاں ‘تے کھوج-پتر لکھ کے پی -ایچ-ڈی دی ڈگری لئی۔
2. پنجابی ساہتّ اکاڈمی دوارا ‘اربد نربد دھندوکارا’ نوں 1981 وچّ بہترین اکانگی پستک۔
3. گرو نانک دیو یونیورسٹی ولوں ایشور چندر انعام ‘انھے نشانچی’ نوں 1983 وچّ۔
4. انٹرنیشنل ایسوسی ایشن آف پنجابی آرٹسٹس ولوں 1991 وچّ بہترین ساہتکار۔
5. پنجابی ساہتّ اکاڈمی ولوں 1996 کرتار سنگھ دھالیوال انعام۔
6. پھلّ میموریال ٹرسٹ ولوں گردیال سنگھ پھلّ انعام 1997۔
7. لوک سبھیاچارک وکاس منچ جیتو ولوں 1999 پنجابی رنگمنچ سیوا سنمان۔
8. پنجابی ساہتّ سبھا رامپورا پھول ولوں 1999 پنجابی بولی سیوا انعام۔
9. پنجابی کلا مرکز بمبئی – چنڈی گڑھ ولوں 2000 بلراج ساہنی یادگاری انعام۔
10. پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ ولوں جیون گورو سنمان-2000.
11. بولی ڈیپارٹمنٹ پنجاب ولوں شرومنی پنجابی ناٹک کار انعام 1999

بیماری تے موت

اوہ 2008 توں نامراد بیماری کینسر خلاف جوجھدا آ رہا سی۔ کدے مانسا، کدے دلی، کدے فریدکوٹ تے کدے پھورٹس ہسپتال موہالی وچ اوہدا علاج ہندا رہا۔ مہنگے علاج تے لکھاں روپئے لگے، جس وچ سنگیاں ساتھیاں تے سرکار نے پروار دی بندی سردی مائک مدد کیتی۔ وچ وچالے اوہ کجھ ٹھیک وی ہو جاندا رہا پر آخر 15 جون 2017 دے وڈے تڑکے اوہدا انتقال ہو گیا۔ تن وجے اس نوں پاسہ دوایا گیا سی تے چار وجے دوجا پاسہ داؤن توں پہلاں ہی اوہدا بھور اڈاری مار چکا سی۔

کینسر پھیپھڑیاں وچ پہنچ جان اتے آس مکّ جان تے 10 جون نوں موہالی دے پھورٹس ہسپتال توں اوہنوں مانسا اپنے گھر لے آندا گیا سی کہ گھر ہی سیوا کریئے۔ جہڑے ہال چال پچھن آؤندے، مسکرا کے دسدا۔ جاندی وار دیاں تن اچھاواں دسیاں۔ اکھے دھیاں چکھا نوں اگنی لاؤن، کسے مذہبی رسم دی لوڑ نہیں، صرف سادہ شردھانجلی سماگم ہووے جس وچ کجھ اک ساتھی تے لکھاری ہی بولن اتے سماگم بے لوڑا لما نہ کیتا جاوے۔ جیون ساتھن منجیت کور دے وارے جائیے جہڑی اپنے جیون ساتھی دا علاج کراؤن لئی اس نوں تھاں تھاں لئی پھری۔ اؤلکھ اپنی بیماری ولوں بے پرواہ سی، اس نوں تاں ہر ویلے دبے-کچلے لوکاں دے چنگے مستقبل دی ہی پرواہ سی۔ دوائیاں دین دی پرواہ بیوی نوں ہی کرنی پیندی سی۔ اوہ اکثر کہندا سی، بیماری-بموریی دا مینوں آپ نی پتہ، منجیت نوں پچھ لؤ۔ کینسر دا پتہ 2008 وچ لگا سی، کی پتہ جڑھ کدوں دی لگی ہووے؟ اوہ تاں نیوں-جڑھ ورگے ناٹک کھیڈن وچ ہی مگن سی۔ اوہ اپنے پچھے بیوی، دھیاں، جوائیاں تے دوہتے دوہتیاں دا بھریا پروار چھڈّ گیا اے۔

ہور لنک

1. http://www.profiles.manchanpunjab.org/people.php؟id=15
2. http://www.indianetzone.com/28/ajmer_singh_aulakh_indian_theatre_personality.htm
3. http://www.facebook.com/ajmersingh.aulakh

حوالے

پنجابی لکھاری
ناول لکھاری	اوم پرکاش گاسو  • امرتا پریتم  • سنت سنگھ سیکھوں  • سوہن سنگھ سیتل  • شاہ چمن  • کرنل نرندرپال سنگھ  • کرمجیت کسا  • گربخش سنگھ پریتلڑی  • گردیال سنگھ  • جسونت سنگھ کنول  • نانک سنگھ  • نرنجن تسنیم  • بلدیو سنگھ سڑکناما  • بوٹا سنگھ شاد • بھائی ویر سنگھ  • رام سروپ انکھی  • محمد منشا یاد  • فرزند علی
شاعر	اللہ یار خاں جوگی • شاہ مراد  • امتوج  • سوِیتوج  • شمیل  • اوتار سنگھ پاش  • لُطف علی  • سنت رام اداسی  • شِو کمار بٹالوی  • سرجیت پاتر  • ہربھجن ہلواروی  • گیانی گرمکھ سنگھ مسافر  • گرچرن رامپوری  • جسونت ظفر  • جسونت دید  • جلھن جٹ  • جگتار  • تارا سنگھ  • نند لال نورپوری  • پرمندر سوڈھی  • پروفیسر موہن سنگھ  • باوا بلونت  • بسمل فریدکوٹی  • بھائی ویر سنگھ  • لال سنگھ دل  • پورن سنگھ  • بلبیر آتش  • بابا نجمی  • شریف کنجاہی  • افضل پارس  • مولا بخش کشتہ  • راجا رسالو • احمد راہی  • اختر حسین اختر  • سائیں اختر  • منیر نیازی  • سجاد حیدر • فقیر محمد فقیر  • فضل حسین گجراتی  • جوگی جہلمی  • ظفر اقبال  • درشن سنگھ آوارا • لوک راج • احسان اللہ طاہر  • استاد دامن • ستھرا شاہ • ساجن بابو  • منور حسین چشتی  • اعزاز احمد آذر  • ارشاد سندھو  • غلام حسین ندیم  • طارق گجر  • طارق عزیز  • سرفراز انور صفی
مخولیا شاعر	انور مسعود  • سید سلیمان گیلانی  • امام دین گجراتی • عبیر ابوذری • خالد مسعود • گیانی ہری سنگھ بڑبولا • کنول مشتاق • ہزارا سنگھ رمتا • عاشق راں • ڈاکٹر انعام الحق جاوید • م ش عالم • راجا نثار احمد یاور • مسافر لودھی • مجید سالک • مشتاق عالم گوگا • محمد صدیق میرپوری
عورت لکھاری	امرتا پریتم  • اجیت کور  • سکھوِندر امرت  • دلیپ کور ٹواݨا  • نینا ٹواݨا  • بچنت کور  • منجیت ٹواݨا  • ڈاکٹر ہرشندر کور  • ترسپال کور • ہاجرہ مشکور ناصری • فرخندہ لودھی • پِیرو پریمن  • منجیت اندرا • شفقت سلطانہ
صوفی شاعر	شاہ حسین  • شاہ شرف  • ہاشم شاہ  • بلھے شاہ  • وارث شاہ  • بابا وجید  • بابا فرید  • علی حیدر  • سلطان باہو  • خواجہ غلام فرید  • سائیں مولا شاہ  • بابو رجب علی  • عاصم بخاری  • نوشہ گنج بخش  • میاں محمد بخش
کہاݨی کار	سنتوکھ سنگھ دھیر  • سنت سنگھ سیکھوں  • سجان سنگھ  • صوبا سنگھ  • کلبیر سنگھ کانگ  • کرپال سنگھ کسیل  • کرتار سنگھ دگل  • گلزار سنگھ سندھو  • گربچن سنگھ بھلر  • گربخش سنگھ پریتلڑی  • جیت سنگھ سیتل  • پیارا سنگھ داتا  • پریم گورکھی  • بلونت گارگی
غزل گو	سادھو سنگھ ہمدرد  • سرجیت پاتر  • جگتار • جسوندر (غزل گو)  • دیپک جیتوئی
قصا کار	احمدیار  • ہاشم شاہ  • پیلو  • قادریار • مولوی غلام رسول  • جوگا سنگھ  • فضل شاہ  • میاں محمد بخش  • امام بخش • دمودر • مقبل • حافظ برخوردار • احمد گجر
وار تے جنگنامہ	شاہ محمد  • پیر محمد
ناٹک لکھاری	اجمیر سنگھ اولکھ  • ایشور چندر نندا
ڈاکٹر لکھاری	ڈاکٹر جسونت گلّ  • ڈاکٹر ہرشندر کور  • ڈاکٹر عارف محمود  • ڈاکٹر شہباز ملک  • ڈاکٹر حسن رضوی • ڈاکٹر جاوید سوز  • ڈاکٹر محمد بشیر گورایا • ڈاکٹر سرفراز حسین
تریخ لکھاری تے ہور	کرم سنگھ  • کاہن سنگھ نابھا  • ڈاکٹر کرپال سنگھ  • ڈاکٹر. گنڈا سنگھ  • تیرا سنگھ چن  • گرنام سنگھ تیر  • ایشر سنگھ ایشر  • گیانی گردتّ سنگھ • گیانی دتّ سنگھ • بلبیر سنگھ  • اچھرو سنگھ  • باوا بدھ سنگھ
لکھاری	ایشور چترکار • صاحب سنگھ  • پنڈت شردھا رام • تیجا سنگھ  • گیانی گیان سنگھ  • ڈاکٹر چرن سنگھ  • لال سنگھ کملا اکالی  • برج لال شاستری  • ہرندر سنگھ روپ  • پریتم سنگھ  • سرون سنگھ  • عجائب کمل  • ارشاد احمد پنجابی
تنقید نگار	ستندر سنگھ نور  • لابھ سنگھ کھیوا • ڈاکٹر سرفراز حسین
ہور	سادھو سنگھ دھامی  • نرندر سنگھ کپور
اردو لکھاری	سعادت حسن منٹو  • ساحر لدھیانوی  • اُپیندر ناتھ اشک  • راجندر سنگھ بیدی  • مجید امجد