استاد دامن
| استاد دامن | |
|---|---|
| جم | 1 جنوری 1910 |
| وفات | 3 دسمبر 1984 (74 سال) |
| مدفن | باغبانپورہ |
| شہریت |  پاکستان |
| عملی زندگی | |
| پیشہ | شاعر ، غنائی شاعر ، نغمہ نگار ، لکھاری |
| پیشہ ورانہ زبان | پنجابی |
ترمیم  | |
چراغ دین دامن (پیدائش: 1 جنوری 1910ء— وفات: 3 دسمبر 1984ء) پنجابی زبان دے مشہور شاعر۔ چراغ دین ناں تے دامن تخلص سی ۔
استاد دامن 4 ستمبر 1911 نوں لہور وچ جمے۔ اصلی ناں چراغ دین سی استاد ہم دم دے شاگرد سن۔ اس کرکے پہلاں دم دم تخلص رکھیا فیر دامن کر لیا۔ بچپن وچ رجہان پڑھݨ لکھݨ ول سی پر گھر دے حالات نے اجازت نا دتی چنانچہ اپنی جدی دکان تے بہہ کے درزیاں دا کم وی کردے رہے تے سکول وی جاندے رہے۔ دیو سماج سکول باغبان پورے توں میٹرک کیتا تے ایتھے ای شاعری شروع کیتی سیاسی جلسیاں وچ نظماں پڑھ کے جلسہ لٹ لیندے سن۔ ایس کر کے اوہناں نوں سٹیج دا بے تاج بادشاہ وی کہیا جاندا سی۔
ازادی دی تحریک دے دوران سیاسی جلسیاں وچ نظماں پڑھدے رہے۔ 1949 چ بادشاہی مسجد دے لہندے پاسے حجرے وچ آ بیٹھے۔ استاد دامن نے کتاباں نال بھرے ہوۓ ایس حجرے وچ ای ساری عمر گزار دتی تے 3 دسمبر 1984 نوں فوت ہو گئے۔
کھری گل حکمراناں دے منہ اُتے کہݨ توں نئیں ٹلدے سن جدوں وی عوامی احتجاج تے سوشسٹلسٹ سوچ نوں شعراں دا روپ دیندے سن تے اے گل حکمراناں نوں نئی چنگی لگدی سی۔
ولادت
سودھو4 ستمبر 1911 وچ چوک متی لاہور وچ پیدا ہوئے۔ والد میراں بخش درزیاں دا کم کر تے سن ۔ بچپن ہی وچ استاد دامن نے گھر یلوحالات دے پیش نظر تعلیم دے نال ٹیلر نگ دا کم وی کرنا شروع کیتا۔ جدوں استاد دامن دی عمر تیرہ سال ہو ئی تاں انہاں دا خاندان چوک متی توں باغبانپورہ منتقل ہو گیا۔ انہاں نے باغبانپورہ وچ درزیاں دی دکان شروع دی تے دیوسماج اسکول توں میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔ انہاں نوں شاعری دا شوق تاں بچپن ہی توں سی لیکن باقاعدہ طور اُتے شاعری دا آغاز میٹرک دے بعد کیتا تے مختلف جلساں تے مشاعراں وچ اپنا پنجابی کلام سنانے لگے۔
شہرت
سودھو1940 وچ میاں افتخار الدین دی صدارت وچ ہو نے والے میونسپل کمیٹی لاہور دے اجلاس وچ کمیٹی کارکردگی اُتے تنقید ی نظم پیش دی تے خوب داد حاصل کيتی۔ انہاں دے بعد انہاں دی عوامی مقبولیت وچ اضافہ ہو تا گیا تے انہاں نے سیاسی جلساں وچ وی نظماں پڑھنے دا آغاز کیتا۔ آپ دی شاعری بولی زدعام وخاص ہو گئی تے آپ ہر مکتب فکر دے لوکاں وچ ہر دلعزیزشاعر دی حیثیت توں متعارف ہو ئے ۔
مالی مشکلات
سودھوپاکستان دی آزادی دے بعد ہو نے والے فسادات وچ آپ دی دکان پرت لی گئی جس دے سبب آپ زبردست مالی بحر انہاں دا شکار ہو کے باغبا نپورہ توں بادشاہی مسجد دے قریب حجرے وچ منتقل ہو گئے۔ آپ دے پاس کل اثاثہ انہاں دی چند کتاباں سن۔ 1949 وچ آپ ٹکسالی گیٹ وچ واقع اس حجرے وچ منتقل ہو گئے جس وچ شاہ حسین (مادھولال حسین)بھی مقیم رہے سن تے تادم مرگ ایہی حجرہ انہاں دا مسکن ٹھہرا۔ اسی دور وچ استاد دامن دی شادی ہوئی لیکن کچھ ہی عر صہ بعد انہاں دا کم سن بیٹا تے بیوی انتقال کر گئے تے فیر تمام عمر شادی نہ دی ۔
شاعری
سودھواستاد دامن نے شاعری دا آغاز کیہ تاں ہمدم تخلص کر تے سن لیکن جلد ہی اسنوں ترک تخلص کرنے لگے۔ پنجابی شاعری وچ استاد ہمدم دے شاگرد ہو ئے تے انہاں دی شاگردی نوں اپنے لئی باعث فخر تصور کردے۔ دامن نے پنجابی شاعری دی فنی خوبیاں اُتے ملکہ رکھنے دی بدولت اہل علم وفن افراد توں استاد دا خطاب حاصل کیتا۔ استاد دامن مزدوراں 'کساناں 'غریباں تے مظلوماں دے شاعر سن ۔ انہاں نے انہاں طبقاں دی حمایت تے حقوق دے لئی آواز اٹھائی تے ہمیشہ استحصالی طبقو ں دی مذمت کردے رہے۔ انہاں نے پنجابی بولی و ادب دے فروغ دے لئی گرانقدر خدمات سر انجام دتیاں تے ادبی تنظیم پنجابی ادبی سنگت دی بنیاد رکھی تے تنظیم دے سکریٹری ر اے۔ استاد دامن دے چاہنے والےآں وچ بھارتی اداکاراں دا شمار وی ہُندا اے جنہاں وچ اوم پرکاش،پران تے شیام دے ناں نمایاں نيں۔ اوم پرکاش دی فرمائش اُتے ہی استاد نے نورجتھے دی زیر ہدایات بننے والی فلم چن وے دے اک اک گیت دا مکھڑا لکھیا۔
چنگا بنایا ای ساناں کھڈونا
آپے بناؤونا تے آپے مٹاؤنا
فی البدیہہ گوئی
سودھواستاد دامن دی سب توں وڈی خوبی انہاں دی فی البدیہہ گوئی سی۔ خدا نے انہاں نوں ایداں ذہن تے فکر توں نوازیا سی کہ اوہ موقع دی مناسبت توں چند لمحاں وچ اشعار دی مالا پرو دیندے سن تے حاضرین دے لئی تسیکن دے نال نال حیرت دے اسباب وی پیدا کردیندے سن ۔ آزادی دے کچھ عرصہ بعد انہاں نے دلی وچ منعقد مشاعرے وچ ایہ فی البدیہہ نظم پڑھی :
جاگن والیاں رج دے لٹیا اے
سوئے تسی وی او، سوئے اساں وی آں
لالی اکھیاں دتی پئی دس دتی اے
روئے تسی وی او، روئے اساں وی آں
اس نظم دی سماعت اُتے حاضرین مشاعرہ بے اختیار رونے لگے۔ اس وقت مشاعرے وچ پنڈت جواہر لعل نہرو (وزیر اعظم بھارت )بھی موجود سن، انہاں نے استاد دامن توں اس خواہش دا اظہار کیتا کہ اوہ مستقل طور اُتے بھارت وچ قیام فرمائاں لیکن انہاں نے جواب دتا کہ ہن میرا وطن پاکستان اے وچ لاہور ہی وچ رہواں گا بے شک جیل ہی وچ کیوں نہ رہاں ۔
محب وطن
سودھواس محب وطن شاعر نے ساری زندگی کسمپرسی دی حالت وچ گزاری مگر مردے دم تک اپنے وطن توں محبت دے گیت گاندا رہیا۔ اس دھرتی نوں نفرتاں، بے ایمانیاں تے عیاریاں توں پاک کرنے دے لئی محبتاں دے پھُل بکھیرتا رہیا تے انہاں برائیاں دی علانیہ نشان دہی تے مذمت کر تے رہیا۔ استاد دامن نے آزادی دے بعد رونما ہونے والے سیاسی زوال اُتے سیا ست داناں دی کوتاہیاں دی نشاندی کردے ہوئے انہاں اُتے بھرپور تنقید دی تے عوامی شعور نوں بیدار کیتا۔ اوہ وطن عزیر دی ترقی دے خواہاں سن ۔ اس ملک دے دن بدن زوال دی تصویر کشی کردے ہوئے استاد دامن کہندے نيں :
بھج بھج دے وکھیاں چور ہوئیاں
مڑ دے و یکھیا تے کھوندی بوہڑ ہیٹھاں
استاد دامن اپنی شاعری وچ بولی دے تکلف توں ہٹ کر اپنے خیالات تے نظریات دے پرچار اُتے زیادہ زور دیندے۔ اوہ عام بول چال دی بولی وچ اپنا خیال پیش کرکے سامعین و قارئین دے دلاں دی گہرائیاں نوں چھولیندے۔ ایہی انہاں دا مدعا سی تے ایہی انہاں دا مقصد حیات کہ گل دل توں نکلے تے دل اُتے اثر کرے۔ اس مقصد وچ انہاں نوں بھر پور دا میابی حاصل ہو ئی ۔
پنجاب دی سبھیاچار
سودھواستاد دامن نے پنجابی شاعری دے ذریعے پنجاب دی سبھیاچار دے تمام رنگاں نوں اجاگر کیتا۔ پنجاب دی سبھیاچار توں مزین انہاں دی لوک شاعری نے لوکاں نوں خصوصی طور اُتے اپنی طرف متوجہ کیتا۔ انہاں دے لہجے وچ طنز تے مزاح سی ۔ انہاں نے مزاح دے انداز وچ لوکاں نوں معاشر تی برائیو ں توں آگاہ کیتا۔ انہاں نے اپنی شاعری دے ذریعے ہمیشہ سچ دی تائید ا ور جھوٹھ دی تردید دی ۔
موضوعات
سودھواستاد دامن دی شاعری وچ لوک رنگ، تصوف، سیاسی موضوعات، روايتی موضوعات دے علاوہ روز مرہ زندگی دا ہر رنگ ملدا اے۔ انہاں دی شاعری حقیقت نگا ری تے فطر ت نگاری دی خوبیاں توں مالامال اے تے انسانی زندگی دی خوبصوت عکاس اے۔ استاد دامن دی شاعرانہ عظمت دا اعتراف اس عہد دے عظیم تے منفرد شاعر فیض احمد فیض نے اک نجی محفل وچ ایہ کہہ کے کیتا کہ وچ پنجابی وچ صرف اس لئی شاعری نئيں کردا کہ پنجابی وچ شاہ حسین 'وارث شاہ تے بلھے شاہ دے بعد استاد دامن جداں شاعر موجود نيں۔ بلاشبہ استاد دامن پنجابی ادب دا انمول خزانہ اے ۔
کتاب
سودھواستاد دامن دی اک خوبی انہاں دے حافظے دی تیزی سی۔ انہاں دی یاد داشت بہت زیادہ سی۔ جدوں قیام پاکستان دے بعد کچھ شر پسند عناصر نے انہاں دی ذاتی لائبریری تے دکان نوں اگ لگیا دتی تاں انہاں دی ذاتی تحریراں 'ہیر دا مسودہ جسنوں اوہ مکمل کے رہے سن تے دوسری کتاباں جل کے راکھ ہو گئياں تاں انہاں نے دل برداشتہ ہو کے اپنا کلام صفحات اُتے محفوظ کر نا چھو ڑدتا تے صرف اپنے حافظے اُتے بھر وسہ کر نے لگے۔ اس وجہ توں انہاں دا زیادہ تر کلام ضائع ہو گیا لیکن انہاں دی یاد وچ قائم ہو نے والی استاد دامن اکیڈمی دے عہد یداراں نے وڈی محبت وکاوش توں انہاں دے مختلف ذہناں وچ محفوظ تے ادھر ادھر بکھر ے ہو ئے کلام نوں یکجا کے دے دامن وے موندی کے ناں توں اک کتاب ساڈے سامنے پیش دی ۔استاد دامن اکیڈمی دی اس کاوش توں جتھے پنجابی ادب نوں بہت فائدہ ہويا تے اس دے شعری سرمائے وچ اضافہ ہويا اوتھے شعری ذوق رکھنے والے افراد نوں وی استاد دامن دی شاعری توں فیض یاب ہو نے دا مو قع ملا۔ استاد دامن نے فلماں دے لئی وی گیت لکھے۔ انہاں دا فلم غیرت تے نشان ماں شامل ایہ گیت بہت مشہور ہو ا۔
منیو ں دھرتی قلعی کرا دے وچ نچاں ساری رات
نہ وچ سونے دتی نہ چاندی دتی وچ پتل بھری پرات
پنجابی دی خدمت
سودھواستاد دامن، پنجابی دے علاوہ اردو سنسکر ت 'ہندی تے انگریزی زباناں اُتے وی دسترس رکھدے سن لیکن انہاں نے وسیلہ اظہار اپنی ماں بولی بولی پنجابی ہی نوں بنایا۔ استاد دامن بلھے شاہ اکیڈمی دے سرپر ست 'مجلس شاہ حسین دے سرپرست تے ریڈ یو پاکستان شعبہ پنجابی دے مشیر وی سن ۔ انہاں مختلف حیثیتاں وچ انہاں نے پنجابی بولی وادب دی ناقابل فر امو ش خدمت سر انجام دتیاں ۔
فیض تے جالب
سودھواستاد دامن کہیا کردے سن کہ جے کسی نے میرا اردو ایڈیشن دیکھنا ہو تاں اوہ حبیب جالب نوں دیکھ لے۔ استاد دامن نوں فیض تے جالب توں محبت سی۔ 80 دی دہائی وچ جدوں انہاں دے منہ بولے بیٹے سٹارعلائوالدین دا انتقال ہويا تاں گویا استاد دامن دی کمر ٹُٹ گئی۔ بستر اُتے ہی پئے رہندے ،کدی ہسپتال تے کدی گھر، فیر تھوڑے ہی عرصے دے بعد فیض صاحب وی خالق حقیقی توں جاملے۔ استاد توں محبت کرنے والےآں نے لکھ روکیا اوہ نہ منے تے اپنے یار دیرینہ دے جنازے اُتے پہنچ گئے۔ لوکاں نے استاد دامن نوں پہلی بار دھاڑاں ماردے ہوئے دیکھیا۔ ایداں معلوم ہُندا سی کہ گویا تقسیم توں لے کے اج تک ٹوٹنے والی ساری قیامتاں دی اذیت فیض صاحب دے جانے دے بعد ہی انہاں تک آئی اے۔ فیص صاحب دا انتقال 20 نومبر 1984ء نوں ہويا تے اسی شام دامن دی ہمت وی جواب دے گئی۔ ایداں ٹوٹے دے صرف تیرہ دن دے وقفے دے بعد فیض صاحب دے قدماں دے نشان چندے چندے رہی ملک عدم ہو گئے۔
استاد دامن، اردو جاسوسی ادب دے عظیم مصنف ابن صفی صاحب نوں وی پڑھا کردے سن ۔ نويں افق میگزین 1981 دے اک شمارے وچ ذکر اے کہ محمد بدر منیر صاحب نے جدوں انہاں نال ملاقات کيتی تاں استاد دامن نے ابن صفی صاحب دے اک کردار کیپٹن حمید دا ذکر کیتا سی ۔
انتقال
سودھوعوام نال پیار کرنے والا ایہ عوامی شاعر 3 دسمبر 1984 نوں اس دار فانی توں کوچ کر گیا تے اپنی وصیت دے مطابق اسی شاہ حسین (مادھو لال حسین)مزار دے احاطے وچ واقع قبر ستان وچ دفنایا گیا جس نے پنجاب نوں جذب و مستی دی نويں کیفیات توں روشناس کیتا سی ۔
ٹیکس
سودھومکان تے ٹیکس دکان تے ٹیکس
ڈیوڑی تے ٹیکس دلان تے ٹیکس
اس واسطے بولدا نئی دامن
متاں لگ جاۓ میری زبان تے ٹیکس
جاگن والیاں رج کے لٹیا اے
سوئے تسی وی او، سوئے اسیں وی آں
لالی اکھیاں دی پئی دس دی اے
روئے تسی وی او، روئے اسیں وی آں
مینوں پاگل پن درکار
سودھومینوں پاگل پن درکار
مینوں پاگل پن درکار ۔
لکھاں بھیس وٹا کے ویکھے،
آسن کتے جما کے ویکھے ۔
متھے تلک لگا کے ویکھے،
کدھرے مون منا کے ویکھے ۔
اوہی رستے، اوہی پینڈے،
اوہو ہی ہاں میں چلنہار ۔
مینوں پاگل پن درکار ۔
ہتھ کسے دے آؤنا کی اے ؟
ملاں نے جتلاؤنا کی اے ؟
پنڈت پلے پاؤنا کی اے ؟
رات دنے بس گلاں کر کر،
کجھ نہیں بن دا آخرکار ۔
مینوں پاگل پن درکار ۔
میں نہیں سکھیا علم ریازی،
ناں میں پنڈت، ملاں، قاضی ۔
نہ میں دانی، نہ فازی،
نہ میں جھگڑے کر کر راضی ۔
نہ میں منشی، عالم فاضل،
نہ میں رند تے نہ ہشیار ۔
مینوں پاگل پن درکار ۔
میں نہیں کھاندا ڈکو ڈولے،
رتھ جیون نوں لا ہچکولے ۔
ایویں لبھدا پھراں وچولے،
کوئی بولے تے کوئی نہ بولے ۔
ملے گلے دا آدر کر کے،
کرنا اپنا آپ سدھار ۔
مینوں پاگل پن درکار ۔
سبھ دسدے نے ون سونے،
کول جاؤ تاں خالی چھنے ۔
دل نہ منے، تے کی منے،
ایویں من منوتی کاہدی،
گل نہ ہندی ہنے بنے،
اندر کھوٹ تے باہر سچیار ۔
مینوں پاگل پن درکار ۔
ایہہ دنیا کی رولا گولہ،
کوئی کہندا اے مولا مولا ۔
کوئی کردا اے ٹال مٹولا،
کوئی پاؤندا اے چال مچولا ۔
مینوں کجھ پتہ نہیں چلدا،
کی ہندا اے وچ سنسار ۔
مینوں پاگل پن درکار ۔
ولی، پیر میں پگڑ پگڑ کے،
گٹے گوڈے رگڑ رگڑ کے ۔
دل نوں ہن تے جکڑ جکڑ کے،
اینویں جھگڑے جھگڑ جھگڑ کے ۔
چھڈّ دتے نے جھگڑے جھانجے،
لمبے چوڑے کھل کھلار ۔
مینوں پاگل پن درکار ۔
ربا، مینوں پاگل پن درکار