مقبل
مقبل اک پنجابی قصہ کار سی ۔
مقبل دیاں رچناواں
سودھوہیر رانجھا دی پیار کہانی نوں آدھار بنا کے پنجابی وچّ ہن تکّ لگپگ چالی قصے لکھے جا چکے ہن۔ ایہناں وچّ شاہکار ہون دا مان تاں ہیر وارث نوں ہی جاندا اے۔ ایہہ کہنا غلط نہیں ہووے گا کہ جے وارث شاہ توں پہلاں مقبل قصہ ہیر رانجھا نہ لکھ دندا تاں اس شاہکار دا ہوند وچّ آؤنا ناممکن نہیں تاں دشوار ضرور ہو جانا سی۔ ساہتی پکھوں ہی نہیں سگوں لوک مقبولیت پکھوں وی مقبل دے قصے دی وارث شاہ دے قصے دی بنتر، شعری-بولی وچّ اس دی بنتی، بینت چھند دی ورتوں وغیرہ پکھوں اپنے مگرلےآں نوں بہت دین سی۔ اس توں بناں مقبل نے جنگ نامہ تے سی حرفی وغیرہ دی وی رچنا کیتی، پر اس دی ودھیرے مانتا قصہ ہیر رانجھا کر کے ہی اے۔
جم تے جیون
سودھومقبل تخلص والے اس شاعر دا پورا ناں حافظ شاہ جہان سی۔ اس دا جم کس سال ہویا، اس بارے نشچے نال کجھ نہیں کیہا جا سکدا۔ جنگ نامہ توں ایہہ پتہ ضرور چل جاندا اے کہ ایہہ محمد شاہ رنگیلا دے تخت تے بیٹھن توں اُنتّی سال مگروں لکھیا گیا۔ اس مطابق اس دی رچنا 1746 وچّ ہوئی۔ ساہتی پکھوں قصہ ہیر رانجھا پہلے نالوں کتے پروڑھ، پربین تے پرچنڈ اے۔ اس ناطے ایہہ بعد وچّ لکھیا گیا۔ جے پنج-ستّ سال دا وی وقفہ ہووے تاں اس دا رچنا ویلہ اس صدی دا چھیواں دہاکا سی۔ ہیر وارث نالوں ممکن اے، مقبل نے اپنا ‘قصہ’ پندراں کو سال پہلاں لکھیا۔ جنگ نامے توں ہور وی کئی طرحاں دیاں گلاں دا پتہ چل جاندا اے، جنہاں دا مختصر جیہا حوالہ ایہہ اے :
تخلص ایس فقیر دا، مقبل ہے مشہور
ایہہ عاجز ہے بھائیؤ، اکھیاں تھیں مہجور۔
شخصیت
سودھواس مطابق مقبل تخلص والے اس شاعر دی جیوندے جی کافی مانتا سی۔ سبھاء توں بڑا نرم دل سی، پر نگاہ توں محروم ہون کارن قدرت دی کروپی دا شکار سی۔ نگاہ توں محروم تے سبھاء دی نرمی نے اس دی طبیعت درویش والی بنا دتی۔ اس دے پرمان قصہ ہیر رانجھا وچّ تھاں پور تھاں پئے ملدے ہن۔ اوہناں وچّ ہیٹھ لکھے دو تاں بہت ہی پرتکھّ ہن :
ہندے تان نتانیا ہو رہیئے
مقبل ایہہ حیاتی دا فائدہ ہئی۔
اسے طرحاں ہیٹھلا کتھن اے :
ہونی ہوگ، انہونی نہ ہوونی اے
بھاویں واچ پوتھی، بھاویں سودھ صاحا۔
طبیعت دا اثر تربیت تے پینا وی ضروری سی۔ سو مقبل دا مومن مسلمان ہونا سبھاوک سی۔ جس نوں ‘قرآن شریف’ وچّ پورا وشواس سی۔ اس دے باو جود اوہ کٹڑ بالکل نہیں سی۔ بھاویں اس دا کتھن تاں ایہہ سی :
مقبل فارغ ہو کے شعر کولوں
کلمہ پاک زبان `تے لیایا اے۔
قصہ ہیر رانجھا
سودھوپر تعصب دا اس وچّ مکمل ابھاوَ سی۔ قصہ ہیر رانجھا وچّ تاں سہج تے سہج ایوں مل جاندے ہن کہ مختصر ذکر، سنجمی بیان، سچجا واد-وواد اس دی قصہ کاری دا رچواں انگ بن جاندے ہن۔ اس گلّ دے باو جود کہ قصہ ہیر رانجھا وچّ کئی گھٹناواں اسبھاوک ہن، پر مقبل کتے وی اجڈّ جاں گنوار نہیں لگدا، جویں اس دا پہلا احمد گجر لگن توں رہِ نہیں سی سکدا۔ رانجھے دا نرنتر باراں سال مجھیاں چراؤنا، پنجاں پیراں دا عرشاں توں بوری مجھّ لے آؤنا، تعویز دے بلبوتے `تے رانجھے دا سوآں کوہاں توں مراد نوں بلا لینا وغیرہ دی اس حوالے وچّ مثال دتی جا سکدی اے۔ اجہیاں گھٹناواں نوں وی اوہ اینے سنجم نال بیان کردا اے کہ اوہناں توں اس دے لوکبودھ تے روایت دے نیڑے ہون دا ہی مکھ پربھاو پیندا اے۔قصہ خدا دی صفت نال شروع ہو کے، ہیر رانجھے دی پریم-کہانی `تے آ جاندا اے، جس نوں داعوے مطابق اس نے اپنے دل وچّ ڈونگھا اتر کے بیان کیتا اے :
مقبل ہیر تے رانجھے دا سبھ قصہ
رو رو آہیں دے نال سنایا میں۔
اس وچّ کوئی اتکتھنی نہیں کیونکہ جس مدعے نال وی اوہ جڑدا ہے، اس نوں اک وار تاں سہک سکندڑا بنا دندا اے۔ بھاویں ایہہ رانجھے دے تخت ہزارا چھڈن نال سنبندھت ہووے، ہیر دے اس نوں پہلی وار دیکھن نال جڑیا ہووے، ماں دے دل وچّ دھی دا فکر ہووے، ہیر دا نکاح کرواؤن توں ‘انکار جو اقرار مونہوں تصدیق دلوں` نہیں، سبھ نوں مقبل نے ڈونگھے احساس نال اجاگر کیتا اے۔ جدوں پہلاں بیلے تے بعد وچّ کھیڑیں ہیر تے رانجھے دے ملاپ نوں بیان کردا اے تاں وی اوہ سنجم توں ارھاں-پرھاں نہیں جاندا۔ اس نال بیان ونّ-سونا تاں نہیں بندا پر اس دا سہج بھاوَ قایم رہندا اے۔ ایتھوں تکّ کہ جدوں سہتی ہیر رانجھا دے میل دا بیڑا چکدی اے تاں مہانکاوِی انوکول بمب ورتدی اے جو کویں وی پرتکول پرتیت نہیں ہندے :
اسمان تے زمیں دا میل کرساں،
بیڑی ریت دے وچّ چلاوساں میں۔
ٹکراواں پربتاں بھاریاں نوں،
بناں بدلاں مینہہ برساوساں میں۔
بولی
سودھوبھاویں مقبل دا قرآن شریف وچّ ڈونگھا وشواس سی، پر قصے وچلے بمباں نوں اوہ نرول پنجابی ورتارے وچوں ہی لیندا اے۔ پینڈو رہن-سہن دے اوہ منہ بولدے چنہ ہن، جنہاں وچّ دودھ، دھاگہ، ددھانا، چرکھا، بمبول، ہنجھو، آہاں، کیرنے وغیرہ دا خاص ورنن ہو سکدا اے۔ فارسی ساہت وچوں کاغذ، کمان، کلمہ، تسبیح وغیرہ دی ورتوں وی اس نے کیتی ہے، پر ایہہ جان کے کہ اوہ پنجابی سوچ وچّ رل مل گئے ہن۔
قصے دی بولی وی اس نے ٹھیٹھ پنجابی رکھی ہے، جد کہ اس دی طبیعت تے تربیت اس نوں عربی فارسی شبداں دی ادھک ورتوں ولّ پریرت کر سکدی سی۔ اس دا سبھ توں میری گن سی بیت چھند دی ورتوں، جس وچّ شاید ہی اوہ کتے اکھڑکے، ذکر تے بیان نوں تول-بھکانت خاطر پیتلا بناؤندا ہووے۔ اس تعلق وچّ سنت سنگھ سیکھوں دا کتھن بہت اچت اے، ‘مقبل دا چھند اتے قابو، عر بولی دی ٹھکّ، وارث شاہ نالوں جے کجھ ودھیرے نہیں تاں گھٹّ کسے حالت وچّ وی نہیں۔ مقبل دی بولی اتنی سرل اے، جویں کوئی اج-کلّ لکھ رہا ہووے۔ [۱]
حوالے
سودھو- ↑ تیجونت سنگھ گلّ، سروت : بال وشوکوش (بھاشا، ساہت اتے سبھیاچار)، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ