سی حرفی
سی حرفی پنجابی شاعری دی اک صنف اے ۔
ناں
سودھوسی حرفی سی دا مطلب ہے تیہہ (30) اتے حرف دا بھاوَ ہے اکھر۔ سی حرفی فارسی توں اردو دے ذریعے پنجابی وچّ آئی اک شعری صنف ہے جس وچّ فارسی دے اکھراں (جس نوں اوہ ابجد آکھدے ہن) دے اکلے اکلے حرف نوں لے کے ترتیب وار بند رچے جاندے ہن۔ اردو وی اسے ابجد نال لکھیا جاندا ہے۔ اس ورنمالا(ابجد) وچّ الف توں ی تکّ اک-اک حرف نال شروع ک کے اک- اک شعری بند لکھیا جاندا ہے۔ پنجابی وچّ اس شعری-روپ دی پرت اودوں پئی جدوں مسلمان کویاں (شاعراں) نے پنجابی وچّ کویتا(شاعری) لکھنی شروع کیتی۔ اننج پنجابی تے ہندی وچّ آپو-اپنی ورنمالا(ابجد) مطابق پٹی تے باون اکھری لکھن دی وی پرمپرا(روایت) ہے۔ سی حرفی نرول شعری-روپ ہے۔
شعری بنتر
سودھواس وچّ چھند جاں وشے(موضوع) دی کوئی بندش نہیں۔ سی حرفی، دوہڑے، ڈیوڈھ، شلوک، بینت کسے وی شعری-بنتر دی ورتوں کر سکدی ہے۔ اس دا وشا روحانی، مذہبی، تریخی، رمانٹک کوئی وی ہو سکدا ہے۔ لمبی کہانی تے برتانت (واقعہ ،کہانی)نوں سی حرفی وچّ سہجے ہی پیش کیتا جا سکدا ہے۔ سی حرفی اردو مس والی پنجابی بولی وچّ ہندی ہے۔ اس دی مٹھی، ٹھیٹھ تے سرل(آسان) بولی اوہناں پرانے بزرگاں نوں بڑا پربھاوت(متاثر) کردی ہے جنہاں دا پچھوکڑ اردو فارسی والا ہے۔ ہن تکّ گھٹو-گھٹو اک سو شاعر سی حرفی اتے اپنی قلم آزما چکے ہن۔
سی حرفی
سودھوفارسی ابجد دے حرف تاں اٹھائی ہن۔ اسلامی آستھا کارن اٹھائی دی تھاں تیہہ بنداں والی سی حرفی دی روایت ہے۔ اصل وچّ قرآن دے سپارےآں دی گنتی تیہہ(30) ہے۔ رمضان وچّ وی تیہہ روزےآں دا ہی ودھان ہے۔ اسے لئی تیہہ دا انک اسلامی روایتاں وچّ پوتر منیا جاندا ہے۔ تیہہ دی گنتی پوری کرن واسطے کوی الف نال ہی رچنا دا شروعاتی شعر لکھدے ہن اتے الف نال ہی انتم بند مکاندے ہن۔ اک ہور بند لام تے الف دے جوڑ نال لا بنا کے سرجیا جاندا ہے۔ اس طرحاں دو بند اﷲ دے بودھک بن جاندے ہن تے سی حرفی پوری ہو جاندی ہے۔
اسلامی روایتاں نال جڑے ہون کر کے صوفی شاعراں نے سی حرفی دی ورتوں کافی گنتی وچّ کیتی ہے۔ اوہناں دیاں سی حرفیاں وچّ اسلامی شرع دی چرچہ ودھیرے ہے تے سنساری جیون دا چترن گھٹّ۔ اس طرحاں اوہناں نے سی حرفی نوں اسلام دے پرچار لئی ودھیرے ورتیا ہے۔ اس دے باو جود صوفیاں دیاں سی حرفیاں وچّ کرم-کانڈ دی تھاں اندرلی روحانیت اتے ودھ زور ہے۔ صوفیاں نے دوہڑے تے دوییئے وچّ وی سی حرفیاں رچیاں ہن۔ سلطان باہو نے تاٹنک چھند وچّ وی سی حرفی لکھی ہے۔ انج صوفیاں وچّ ہی نہیں، سی حرفی شاعری لکھن والے بہتے کویاں وچّ بینت سبھ توں ودھ لوک-پریا چھند رہا ہے۔
سلطان باہو دی سی حرفی
سودھوبھاویں اج موجود شاعری وچّ سی حرفی دا سبھ توں پرانا نمونہ سلطان باہو دی رچنا ہی ہے، پر سی حرفی لکھن دی روایت خاصی پرانی ہے۔ موہن سنگھ دیوانہ مطابق پنجاب وچّ پہلی سی حرفی گرو نانک دے ہم ویلہ شاعر میراں شاہ نے لکھی۔ ایہہ سی حرفی ہن موجود نہیں۔ سلطان باہو (1629-90) دی سی حرفی وچوں اک اداہرن ویکھو :
الف اﷲ چمبے دی بوٹی،
میرے مرشد من وچّ لائی ہو۔
نفی اثبات دا پانی ملیا،
ہر غلے ہر جائی ہو۔
علی حیدر (1690-1785) نے پنج سی حرفیاں رچیاں۔ ایہہ معرفت دا خزانہ تاں ہن ہی، ایہناں وچّ دیس دی ماڑی حالت اتے وی افسوس ظاہر کیتا گیا ہے :
بے-بی زہر نہیں جو کھا مرن
کجھ شرم نہ ہندوستانیاں نوں۔
کیا ہویا اوہناں راجیاں نوں،
کجھ لجّ نہیں ترانیاں نوں۔
انھیویں صدی دی روائتی شاعری دے سکھر دے ویلے وچّ سی حرفی نوں وراگ، تیاگ، پریم تے اتہاسک برتانت دے بیان لئی بہت زیادہ ورتیا گیا۔ بھاویں اس روپاکار(صنف) دا ارمبھ(شروع) مسلماناں نے کیتا پر ہندو تے سکھ شاعراں نے وی اس دی بھرپور ورتوں کیتی ہے۔ سنترین، سنت گوپال سنگھ، سائیں داس، صاحب سنگھ، دیال سنگھ، حاکم سنگھ درویش، نہال سنگھ، گنگا رام، ملکھی رام، سدا نند وغیرہ کنے ہی ناں اس پرمپرا وچّ گنے جا سکدے ہن۔ پورن بھگت دے قصے وچلی سی حرفی اس شاعری دی برتانت سرجن دی سمرتھا دا پرمان ہے :
رے-رنگ محل تے چڑھ رانی
رو رو آکھدی پورنا لٹّ گیوں۔
باغ شوق دے پکّ تیار ہوئے،
نیہں لا کے پورنا پٹّ گیوں۔
گھڑی بیٹھ نہ کیتیاں رجّ گلاں،
جھوٹھی پریت لگا کے اٹھ گیوں۔
قادر یار میاں سسی وانگ مینوں،
تھلاں وچّ کلاؤندی سٹّ گیوں۔
ہری سنگھ نلوے دا برتانت (واقعہ ،کہانی)قادریار دے تخلص نال لکھن والے اک پرانے شاعر دیاں سی حرفیاں وچّ وی موجود ہے۔ اس وچوں اک بند ویکھو :
لام-لوکاں پٹھاناں نوں خبر نہ سی،
ہری سنگھ میدان وچّ مر گیا۔
ایسے واسطے دوست محمد جیہا،
صلاح نال وکیلاں سی کر گیا۔
ہری سنگھ سردار دی دھمک بھاری،
اسے جنگ توں تنگ ہو ڈر گیا۔
قادریار میاں جانے خلق ساری،
ہری سنگھ پشور وچّ لڑ گیا۔
انگریزی راج بارے بردے دی سی حرفی
سودھوانگریزی راج ویلے بردے نے انگریزی دھکیشاہی دا ذکر اک سی حرفی وچّ کیتا جس دا اک بند اس پرکار ہے :
جیم-جیل خانا راولپنڈی والا،
جدیاں کوٹھیاں گنو تاں ہین چالی۔
پنج ستّ قیدی روز آن وڑدے،
کدے دن نہ جانودا کوئی خالی۔
باراں سیر چھولے دندے پیسنے نوں،
منہ `تے آئے جردی اکھاں وچّ لالی۔
بردا آکھدا یارو انگریز ڈاڈھے،
ایہناں سیاں جواناں دی جند گالی۔
اج سی حرفی
سودھوسی حرفی دی امیر روایت دے باو جود اج اس دی ورتوں گھٹّ گئی ہے۔ اس دا کارن چڑدھے پنجاب وچّ فارسی لپی(شاہ مکھی لپی) تے اردو توں ساڈے چڑھدے پنجابیاں دی ودھ رہی بے گانگی ہے۔ لہندے پنجاب وچّ اج وی اس روپاکار(صنف) نوں بہت ورتیا جاندا ہے۔ ادھرلے سٹیجی شاعر تے کویشر وی کدے-کدے اس روپاکار نوں ورت لیندے ہن۔ سی حرفی لمبے برتانتاں نوں بڑے پربھاوشالی طریقے نال چترن دی سمرتھا والا شعری صنف (روپاکار) ہے۔ اس دی ورتوں کر کے شاعر لوکاں نوں اپنے نال جوڑ سکدے ہن۔[۱]
حوالے
سودھو- ↑ کلدیپ سنگھ دھیر، سروت : بال وشوکوش (بھاشا، ساہت اتے سبھیاچار)، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ