پیلو
پیلو اک پنجابی قصہ کار سی جیہنے منظوم پنجابی قِصے مرزا صاحباں دی نویکلی رچنا کیتی۔ مرزا صاحباں پنجاب دے لوک مناں وچّ پئی مرزا تے صاحباں دے عشقَ دی کہانی اے۔ جیہنوں پنجابی سمرتی بار بار دہراؤندی اے۔ پیلو نے اس کہانی دے آدھار اتے قصے دی رچنا کیتی۔
جم تے جیون
سودھوپیلو دی پیدائش دے حوالے نال مختلف رویات نیں۔
- عبدالغفور قریشی "پنجابی ادب دی کہانی" تے پروفیسر انور بیگ "پنجابی ادب و ثقافت" وچ اس شاعر نُوں ضلع چکوال دے علاقے پیلو توں منسوب کردے نیں۔ اسے طرحاں حافظ برخوردار نے اپنے کلام مرزا صاحباں وچ اس دا ذکر کِیتا اے جیہدے مطابق ایہ شاعر چکوال دے علاقہ پیلو وچ دفن اے۔ (مرزا صاحباں از حافظ برخوردار صفحہ 6)[۱]
- پیلو تحصیل ترنتارن دے اک پنڈ وچ پیدا ہویا تے ضلع چکوال دے اک پنڈ مہرو پیلو وچ فَوت ہوگیا۔ پیلو مسلمان سی تے صوفی مسلک رکھدا سی۔ مرزا صاحباں دے قِصے نُوں پہلی دفعہ نظم کرن والا شاعر پیلو نُوں ہی قرار دِتا جاسکدا اے۔[۲]
“موہن سنگھ دیوانہ پیلو دا جم تھاں ترن تارن دے لاگے اٹاری کول دسدا اے تے لِکھدا اے ‘اتھے ہی پیلو جی دا کھوہ ہن تک موجُود اے۔”[۴] پیلو دے جم مرن دیاں تتھاں بارے کوئی ٹھیک گواہی نہیں ملدی پر اس نال تعلق رکھدیاں کچھ تتھاں تو ایہہ صاف ہندا اے کہ اوہ گرو ارجن دیو اتے اکبر دا ہم زمانہ سی۔
رچنا
سودھومرزا صاحباں دا قصہ سبھ توں پہلاں پیلو نے لِکھیا اے۔ سوائے مرزا صاحباں دے قصے دے پیلو دی ہور کوئی رچنا نہیں ملدی۔ ایہہ قصہ لکھتی روپ وچّ نہیں بلکہ لوکاں دے مونہو سن کے سبھ توں پہلاں کتاب ‘رومانٹک ٹیلز آف دی پنجاب` وچّ شائع کیتا گیا۔ رچرڈ کارنیک ٹمپل نے اپنی کتاب ‘دی لیجنڈز آف دی پنجاب` وچّ پیلو دے قصے دا کچھ حصہ چھاپیا۔ اس طرحاں پیلو دا ایہہ قصہ ادھورے روپ وچّ موجود اے۔ جس دی لڑی وی کئی تھاں ٹُٹدی اے۔”[۵]
قرون وسطی دا قصہ کار
سودھوپیلو قرون وسطی دا قصہ کار اے۔ ایہہ 1500-1700 دے مشہور قصہ کاراں وچوں اہم قصہ کار اے۔ پیلو دی رچنا مرزا صاحبہ ساہتی پکھ توں کافی اُچا تھاں رکھدا اے۔ پیلو دے زمانے وچ جاگیرداری نظام سی۔ قرون وسطی دیاں پنجابی ادب دیاں روایتاں جاگیرداری نظام دے خلاف سامنے آئیاں۔ اس طرحاں کرکے پیلو دی رچنا اس دے ویلے دی لہر توں متاثر سی۔
مرزا صاحباں
سودھوقصہ مرزا صاحباں پیلو دا مشہور ادبی نمونہ اے اس وچّ صاحباں تے مرزے دے عشقَ دی داستان اے، جس دا انت مرزے دی موت نال ہندا اے۔ مرزا صاحباں نوں کڈھ کے لے جاندا اے۔ اس نوں اپنی، گھوڑی اپنی بہادری تے اپنے نشانے اپر اتّ دا غرور اے۔ دوجے لفظاں وچّ جاگیرداری چڑھت مرزے دی ہر ادا وچّ کم کردی اے تے اس طرحاں اوہ عشقَ تے بہادری دی مورت اے۔ پر بہادری جو عشقے دے راہ چلدی اے، جاگیرداراں لئی ونگار اے۔ اس لئی اوہ اپنیاں ساریاں جاگیرداری طاقتاں نال مرزے نوں مار گھتدے نیں۔ قصہ مرزا صاحباں دا آغاز صاحباں دے جم نال ہندا اے۔
گھر کھیوے دے صاحباں، جمی منگلوار
ڈوم سوہلے گاؤندے، خان کھیوے دے بار
ٹاپک
سودھوپیلو نے مرزا صاحباں دا قصہ لکھیا جیہڑا پنجابی زبان وچّ دمودر دی ہیر وانگ اس توں پہلاں کسے نے نہیں لکھیا سی۔ اس نے قرون وسطی دے ہور شاعراں وانگ استری جاتی دی بھنڈی کیتی۔ “پیلو نے مرزے دی جٹّ سبھیتا دا چتر پیش کیتا اے: ‘باجھ بھراواں جٹّ ماریا، کوئی نہ مرزے سنگ۔”[۶] پیلو نے مرزا صاحباں قصہ وچّ مرزے دی بہادری نوں وی پیش کیتا اے۔
مرزا آکھے کوئی ن دینہدا سورما، جہڑا مینوں ہتھ کرے۔
کڑک بھڑا دیاں ٹکریں، میتھوں وڈے راٹھ ڈرے۔
ول ول وڈھ دیاں سورمیں، جیو کھیتی نوں پین گڑے۔
سر سیالاں دے وڈّ کے، سٹونگا وچّ رڑے۔”[۷]
قصہ
سودھوایہناں تکاں وچّ صاحباں، کھیوے خان دا ذکر ایہہ دسدا اے کہ ایہہ ساری کہانی اک مسلمان گھر دی اے۔ پر جدوں اسیں اس وچّ منگلوار، ڈوما دے سوہلے وغیرہ نوں ویکھدے ہاں تاں لگدا اے کہ ایہہ سارے نشان ہندو رہتل دے نیں۔ ایوں صاحباں دے جنم دی گلّ کرکے قصہ کار اگوں مرزے دے جنم دی کنا سناؤندا اے۔ مرزے دے جنم نوں وی قصہ کار اسے طرحاں جاگیرداری پس منظر وچّ ہی پیش کردا اے۔ پر اتھے قصہ کار دا دھیان سدھا مرزے اپر ہے؛ آلے-دوآلے ولّ بہت گھٹّ اے۔
گھر ونجھل دے مرزا جمیا وچّ کرڑے وار،
عشقَ نشانی دسدی، متھے دے وچکار
جنم دتا مائی باپ نے، روپ دتا کرتار
ایسا مرزا سورما، کھرلا دا سردار۔``
عشق دی گلّ نوں بڑیاں جگتاں
سودھواس توں بعد پیلو ‘مرزا صاحباں` دے عشقَ دی گلّ نوں بڑیاں جگتاں نال پیش کردا اے۔ اوہناں دا پڑھائی توں عشق ولّ جانا وی بغاوت ہی اے۔ قصہ کار اس ستھتی دا دھیان کردے ہوئے کہندا اے کہ :
صاحباں پڑھے پٹیاں، مرزا پڑھے قرآن،
وچّ مسیتے لگیا، جاوے کل جہان،
نہ مار قاضی چھمکا، نہ دے تتی نوں تائی
پڑھنا ساڈا رہ گیا، لے آوے عشقَ لکھائی
جاگیرداری سماج
سودھواپنے قصے وچّ پیلو جاگیرداری سماج دی اک ہور گلّ ظاہر کردا ہے کہ حسن تے جوبن دی اتیجنا دی پاتر تیویں نوں ہی بننا پیندا اے۔ پیلو اس ساری گلّ نوں اپنیاں فنکارانہ جگتاں ورتدا ہویا بڑی خوبصورتی نال پیش کردا اے:-
صاحباں گئی تیل نوں، گئی پساری دی ہٹّ
مرزا صاحباں دی دوستی، رہو وچّ جگت
ایہناں تکاں راہیں قصہ کار اپنے ویلے دے سمچے محول دی گلپی اساری کرکے صاحباں دی اتیجنا بھرپور جوانی نوں پیش کردا اے۔
کلا پکھ
سودھوپیلو دا قصہ سداں وچّ لکھیا گیا اے، سدا ہیک لا کے گائی جا سکدی اے۔ پیلو نے قصے دے وکھ-وکھ پکھاں نوں متاثرکن ڈھنگ نال بیان کیتا اے۔ صاحباں دی سندرتا دا بیان اوہ پنجابی ڈھنگ نال کردا اے :
صاحباں گئی تیل نوں، گئی پساری دی ہٹّ۔
پھڑ ن جانے تکڑی، ہاڑ نہ جانے وٹّ
تیل بھلاویں بھلا بانیاں، دتا شہد الٹّ۔
ونج گوا لئے بانیاں، بلد گوا لئے جٹّ۔”[۸] پیلو دے آسان تے ٹھلھے بول، وشکارلے پنجابی دی ٹھیٹھ بولی اتے لوک محول وچّ گھلی ملی ایہہ وارتا، پنجابی دے لوک-جیون دا اک حصہ بن گئی اے۔ پیلو دا قصہ ‘مرزا صاحباں` بڑا ہرمن پیارا قصہ اے۔ اسنے مرزا صاحباں دی پریم کہانی نوں سبھ توں پہلاں لکھ کے اسنوں امرتا بخشی۔ اس قصہ راہیں پہلی وار قصہ نظم وچّ دکھ درد دی روایت دا مڈھ بجھدا اے۔ “احمد یار نے اپنے یوسف زلیخا دے قصے وچّ پیلو دے شاعری وچلے درد تے سوج بارے اس طرحاں لکھیا اے :
پیلو نال نہ ریس کسے دی، اس وچّ سوز علیحدی۔
مست نگاہ کیتی اس پاسے، کسے فریق ولی دی۔”[۹]
رچنا جگتاں
سودھواپنے قصے وچّ اجہیاں رچنا جگتاں ورتدے ہوئے اپنے قصے نوں ساہت وچّ اہم ستھان دوا دندا ہے۔ ساہتک پکھ توں بھاویں ایہہ قصہ بہت لما نہیں پر اسدی سارتھکتا بہت زیادہ ہے۔ رچنا کلا دے نال-نال قصے دی وچاردھارا وی مہتو رکھدی ہے۔ ایہہ قصہ بھاویں ویکتی اتے سماج دے تکھے ٹکراؤ وچوں پیدا ہون والی تراسدی نوں پیش کردا ہے۔ اس قصے وچّ دکھانت دا کارن صاحباں دی بے وفائی والی دھارنا نرمول جاپدی اے۔
پنجابیاں دے من
سودھوپیلو دا مرزا پنجابیاں دے من وچّ پوری طرحاں گھر کر چکا اے اوہ ایسا جوان، جنگجو، عاشق اے، جو کہ بہت زورآور ہے تے اسنوں اپنے آپ اپر بڑا گمان اے۔ قصے وچّ تراسدی ادوں واپردی اے۔ جدوں پتہ چلدا اے کہ مرزے دی موت دا کارن نہ تاں مرزے دا گمان اے تے نہ ہی صاحباں دی بے وفائی بلکہ تراسدی دا کارن ایہہ بن جاندا اے کہ اوہ بھراواں دی انہوند وچّ ماریا جاندا اے۔
باجھ بھراواں جٹّ ماریا، کوئی ن مرزے دے سنگ۔``
کرنامئی دھنی
سودھواجیہی کارنامئی دھنی اجاگر کرکے مرزے نے جٹ سبھیتا دا چرتر واضح کر دتا اے۔ کتے کتے‘
لیکھی ہتھ نہ آؤندی دانشمنداں دی پتّ`،
بھٹھّ رناں دی دوستی` مول سچائی دے روپ وچّ لوک اکتیاں دا روپ دھارن کر گئے۔
پیلو دی نظر وچّ زنانی گھٹ عقل دی اے۔
چڑدے مرزے خان نوں، جٹّ ونجھل دیدا متّ۔
لیکھی ہتھ نہ آنودی، دانشمندا دی پتّ۔``
رچنا دی وڈیائی
سودھوپیلو اپنی رچنا وچّ اپنی وڈیائی وی کردا اے۔ اسدی وڈیائی دا اک کارن ایہہ وی اے کہ اس اندر بھگتی بھاونا بڑی پربل سی۔ اوہ بھگت کالو، بھگت جھجو اتے شاہ حسین دا ہم زمانہ سی۔ اکثر پیلو شاعر نوں “بھگت پیلو`` وی کیہا جاندا اے۔ اوہ بندگی بھاوَ والا شاعر سی۔ میاں محمد بخش لکھدا اے:
بڑی بڑی گلّ آکھی لیکن، جو آکھی سو اچھی۔
پیل، ستھرا پہلے ہوئے، بہت زمیں جد کچھی۔``
مددگار کتاباں
سودھو- ڈاکٹر. روندر کور، قصہ کاوَ دیاں گلپ ودھیاں، لاہور بکّ شاپ، لدھیانا، 2004.
- سمپادک امرجیت سنگھ کانگ، پنجابی قصہ ساہت، سپر پرنٹرز، دہلی، 2003.
- ڈاکٹر. پشپندر سنگھ، کرپال سنگھ کسیل، ڈاکٹر. گوبند سنگھ لامبا، پنجابی ساہت دی اتپتی تے وکاس، لاہور بکّ شاپ، لدھیانا۔
حوالے
سودھو- ↑ حافظ برخوردار (1984)۔ حافظ برخوردار | ریختہ۔ حافظ برخوردار | ریختہ۔ لوک ورثہ اشاعت گھر، پاکستان۔ اخذ شدہ بتاریخ ۱۳ دسمبر ۲۰۲۲
- ↑ اردو دائرہ معارف اسلامیہ ،جلد 16/2 ،ص 263 ،دانشگاہ پنجاب لاہور
- ↑ ادرت پرمندر سنگھ (ڈاکٹر.)، پنجابی ساہت دا اتہاس (آدی کال توں 1700 ای: تکّ)، پنجابی یونیورسٹی پٹیالا، 2010، پنہ 69
- ↑ ادھرت بکرم سنگھ گھمن، مرزا صاحباں دے پرسدھ قصے، واہم شاہ فاؤنڈیشن امبرسر، 2009، پنہ 28
- ↑ پرمنکدر سنگھ (ڈاکٹر.)، پنجابی ساہت دی اتہاس (آدی کال توں 1700 ای: تکّ)، پنجاکھی یونیورسٹی پٹیالا، پنہ 68
- ↑ کرپال سنگھ کسیل (پور.)، پرمندر سنگھ (ڈاکٹر.)، پنجابی ساہت دی اتپتی تے وکاس، لاہور بکّ شاپ لدھیانا، 2013، پنہ 153
- ↑ جسویر سنگھ کیسر، پنجاب ساہت دی بھومکا، پنجابی لیکھک سدن چنڈی گڑھ، 1978، پنہ 127
- ↑ جسویر سنگھ کیسر، پنجابی ساہت دی بھومکا، پنجابی لیکھک سدن چنڈی گڑھ، 1978، پنہ 127
- ↑ بکرم سنگھ گھمن، مرزا صاحباں دے پرسدھ قصے، وارث شاہ پھاؤنڈیشن امرتسر، 2009، پنہ 30