مرزا صاحباں
مرزا صاحباں پنجاب دی اک عشقیہ لوک داستان اے۔
کرم سنگھ ہسٹوریئن دا ایہناں عاشقاں بارے عام روایت توں ہٹ کے وکھرا نظریا اے۔
مرزا صاحباں-1
سودھوساڈا ایہ سبھاء اے کہ اسیں برائی ول چھیتی جھک پیندے ہاں تے چنگیائی سانوں الونی صلع جاپدی اے۔ دنیا وچ چنگے منڈے کڑیاں وی ہوئے ہن، پر لوکاں نے اوہناں دے نام یاد نہیں رکھے۔ جہڑے گندے کڑیاں منڈے ہوئے ہن، اوہ لوکاں نوں اج تیک یاد ہن اتے شاعراں نے لوکاں دی اس مند-واشنا نوں پورا کرن لئی گندیاں دیاں مندیائیاں اتے ایسی پوچا-پاچی کیتی اے کہ اوہناں نوں پریم دے پتلے بنا کے اوہناں نوں پوجن دی تھاں بنا دتی اے۔
سدھی موٹی بولی وچ ہیر تے رانجھا، سوہنی مہینوال اتے مرزا صاحباں، ایہہ سبھ وگڑے ہوئے منڈے کڑیاں سن، جہناں اپنے ماپیاں تے قوم دی عزت دا خیال نہ کرکے اوہ کم کیتے جہناں نوں لوکیں چنگا نہیں سمجھدے سن، پر ہولی-ہولی لوکاں نے اوہناں دے اؤگناں نوں گن بنا دتا تے ایہناں منڈے کڑیاں نوں پریم دے آمورت سمجھن لگ پئے۔ پریم آپنیاں نال ہندا اے، بگانیاں نال پریم دے کی مطلب؟
اس دنیا وچ ایسیاں گلاں روز ہندیاں ہن پر جو گل لوکاں دے منہ چڑھ گئی تے شاعراں دے قابو آ گئی، اوہ اصلوں بے-اصل ہو کے کجھ دی کجھ ہو جاندی اے۔ مرزا صاحباں تے سوہنی مہینوال دیاں گلاں اجے کل دیاں گلاں ہن۔ ایہناں نوں ہویاں اجے دو سو سال وی نہیں ہوئے، پر لوکاں نے کھنبھاں دیاں ڈاراں بنا دتیاں ہن۔
گجرات دے وسنیک گنیش داس جی ہوئے ہن جنہاں نے ‘چہار باغ پنجاب‘ نامے اک تواریخ لخی سی۔ مرزا صاحباں تے سوہنی مہینوال توں صرف ستر اسی سال پچھوں ہی گنیش داس جی ہوئے ہن۔ بھاویں ایہناں دے ویلے وی لوکاں نے اصل گل نوں ودھا گھٹا چھڈیا سی پر تد وی ایہناں دی لکھت بہت کجھ سچ دے لاگے چاگے اے۔ میں ایہناں دے بنیاد تے ہی مختصر جاے ہال لکھداں ہاں:
سوہنی مہینوال دی گھٹنا سمت 1789 (1732 عیسویں) وچ ہوئی اے جس سال کہ بھائی تارہ سنگھ جی وانئیے شہید ہوئے ہن۔ اس توں کجھ سال مگروں مرزا صاحباں دی گھٹنا ہوئی اے۔ ایہہ اوہ سماں سی، جد کہ دلی دے تخت اتے محمد شاہ سی اتے لاہور دا صوبہ خان بہادر سی جو سکھاں نوں تھاں-تھاں ماردا تے قتل کری جاندا سی اتے سکھ پنجاب نوں چھڈّ کے پردیساں وچ دن بتیت کر راے سن۔ سیال تے کھرل دو مشہور گوتاں ہن، جو مغلاں دے ویلے آزاد جیون بتیت کردے اتے اپنے قبیلیاں نال کھلھ خلاصے رہا کردے سن۔ ایہناں دی رہت-بہت اج تیک خلاصی اے۔ شادیاں وڈیاں عمراں وچ ہندیاں سن اتے اٹھارھاں-ویہہ ورھے دے کوارے منڈے کڑیاں اکٹھے کھیڈدے-ملدے تے کھلھے-خلاصے رہا کردے سن۔
کھیوے سیال نے اک پنڈ وسایا سی جو ہولی-ہولی چنگا تکڑا پنڈ ہو گیا۔ اس نوں لوکیں سیالاں دا کھیوا آکھدے ہن۔ ویلے دے رواج مطابق اتھے اک مسیت وی سی، جس وچ پنڈ دے منڈے کڑیاں اکٹھے پڑھیا کردے سن۔ اس کھیوے دے دو پتر، خان سمیر اتے خان امیر سن اتے بیبی سی جس دا نام صاحباں سی۔ ویلے دے رواج مطابق ایہہ صاحباں وی اپنے پنڈ دی مسیت وچ پڑھن جایا کردی سی۔
راوی دریا دے کنڈھے فریدآباد اک مشہور قصبہ اے۔ ایہہ پرانی بستی اے۔ جس ویلے پہلاں پہل بندہ بہادر دڑکیا اتے خالصے نے وزیر خاں نوں مار کے سرہند نوں سودھیا تے صاحبزادیاں دے بدلے لئے، اس ویلے لاہور دا حاکم اسلم خاں سی اتے فریدآباد دا چودھری نجیب خاں کھرل اس پاس نوکر سی۔ پہلاں تاں اسلم خاں ڈر دا ماریا لاہور دڑ وٹی پیا رہا پر جد بہادر شاہ پاتشاہ فوجاں لے کے پنجاب ودھ ودھیا تاں لاہور دے مسلماناں نوں وی سرت آ گئی اتے اوہناں نے خالصے نال لڑائی کرن لئی حیدری جھنڈا کڈھیا۔ اس ویلے اسلم خاں نے پنج سو پیادہ دے کے اسے نجیب خاں کھرل نوں غازیاں نال توریا سی۔
اس ویلے توں دو چار سال مگروں نجیب خاں دے گھر پتر ہویا، جس دا نام مرزا رکھیا گیا۔ جد ایہہ کجھ وڈا ہویا تاں اس دی ماسی اس نوں پڑھاؤن لئی اپنے پنڈ کھیوے (سیالاں دے) لے گئی۔ ایہہ اسے مسیت وچ پڑھن لگ گیا جتھے پنڈ دے چودھری دی بیبی صاحباں پڑھیا کردی سی۔
دوویں ہی ہندل-ہیڑ تے سوہنے سن۔ اکٹھے پڑھدے، اکٹھے ہی کھیڈدے۔ سماں ہی ایسا سی، پنّ-پاپ دا کوئی خیال نہیں سی، دوہاں وچ پیار سی اتے دوویں اک دوجے دے گھر آؤندے جاندے سن۔ جد مرزا کجھ وڈا ہو گیا تاں اس دے ماپیاں نے اس نوں فریدآباد سدوا لیا۔ ہولی ہولی ایہہ جوان ہو گیا اتے ویلے دے رواج مطابق گھوڑے دی سواری تے تیر چلاؤن دا ہنر چنگی طرحاں سکھ گیا۔ اوہ ویلے ماراں-دھاڑاں دے سن اتے ہر اک گبھرو سواری تے تیر چلاؤن دا چنگا جانو ہویا کردا سی۔ بھاویں مغلاں دیاں فوجاں وچ توڑیدار بندوقاں دا رواج سی، پر پنڈاں وچ بندوق نوں کوئی نہیں جاندا سی۔ ایہناں دا وڈا ہتھیار تیر کمان سی اتے اس توں اپر سن سیلا، بھالا اتے تلوار۔
ہن مرزا بھرواں جوان سی۔ اک دن منگتا جو پنڈو پنڈ منگدا پھردا سی، فریدآباد پجا۔ ایہہ اپنے آپ نوں پیر اکھواؤندا سی۔ ویلے دے رواج مطابق پنڈ دے آدمی تکیئے وچ اکٹھے ہوئے اتے اس نویں آئے سیلانی دیاں گلاں سنن لگے۔ اس نے صاحباں دی جوانی تے حسن دی بڑی اپما کیتی اتے منگدا کھاندا اگے نوں چلیا گیا۔
مرزے نوں اپنی بالی عمر دیاں گلاں چیتے آ گئیاں۔ اوہ اپنی گھوڑی ایتے سوار ہویا اتے رواں رویں پنڈ اپنی ماسی پاس چلیا گیا۔ ماسی نوں اپنے دل دی ساری گل دسی جس نے ساریاں گلاں صاحباں دے کنیں پائیاں۔ اس نوں وی اپنی چھوٹی عمر دیاں گلاں چیتے آ گئیاں تے مرزے نوں ویکھ کے اوہ وی پیار کرن لگ گئی۔
بھاویں کوئی پڑدا تاں نہیں سی، پر تد وی اک جوان کڑی دا اک اوپرے جوان منڈے نوں ہنیرے سویرے اکانت وچ ملنا چنگا نہیں سمجھیا جاندا سی۔ اک دن مرزے دی ماسی نے صاحباں دی ماں نوں جا کے آکھیا کہ کڑی بیمار جیہی رہندی اے، جیکر توں اس نوں میرے سپرد کر دیویں تاں میں اس دا دوا-دارو کراں، ضرور راضی ہو جاؤ۔ صاحباں دی ماں نے کہیا:-‘‘کی ڈر اے، ایہہ وی تہاڈی ہی دھی اے۔ اپنے گھر لے جاؤ تے دوا-دارو کرو۔‘‘
اس طرحاں مرزا تے صاحباں اکٹھے ہو گئے اتے آپو وچ ایہناں دا پیار ودھ گیا پر معلوم ہندا اے کہ مرزا ہن اپنی ماسی دے گھر چوراں وانگ لک کے رہندا سی، نشنگ ہو کے نہیں رہندا سی۔
اک دن صاحباں دے کسے نزدیکی نے ایہناں دوہاں نوں پیار کردے ویکھ لیا۔ اس نے مرزے دی ماسی نوں بہت برا بھلا کہیا اتے صاحباں نوں پھڑ کے اس دی ماں پاس لے گیا۔
صاحباں کھیکھن-ہتھی رون لگ پئی تے کہن لگی کہ اس شریک نے مینوں جھوٹھی اوج لائی اے، بھلا میں کتھے تے مرزا کتھے؟ بھال کیتی تاں مرزے دا کجھ تھہو نہ لگا، کیوں جو مرزا ڈردا مارا ادوں ہی فریدآباد نوں نسّ گیا سی۔
ماپیاں نے سوچیا کہ صاحباں جوان اے۔ اس دا کتے نکاح کر دینا چاہیدا اے۔ تاہر خاں اک سردار سی،اس دی منگنی کیتی گئی تے نکاح دا دن وی متھ دتا۔ صاحباں نے مرزے پاس سنیہاں گھلوایا کہ ‘فلانے دن میرا نکاح اے، جے ہو سکدا اے تاں مینوں آ کے لے جاوے۔‘
مرزا پھریدابادوں تریا تے کھیوے آ کے جپالیسیاں نال رل گیا۔ تھاں تھاں دے آدمی، کسے نوں کی پتہ کہ کون کتھوں دا اے؟ مرزے نے صاحباں پاس سنیہا بھجوا دتا کہ اوہ لین آ گیا اے۔ بے شرم صاحباں گھروں نکلی اتے مرزے نوں آ ملی۔ پنڈ وچ تاں چترفیں جنیت دا رام-رولا پیا ہویا سی، مرزے نے صاحباں نوں اپنے پچھے گھوڑے اتے سٹیا اتے فریدآباد نوں وگ تریا۔ جد سیالاں دی حد ٹپّ کے کھرلاں دی حد اندر اپڑ پیا تاں بے-فکر ہو کے کھڑو گیا اتے چاہیا کہ تھوہڑی جہی اکھ لا کے پھیر پنڈ نوں ترانگے۔
ہن کھیوے ول دی سنو۔ جد نکاح دا سماں آیا تاں صاحباں دا کتے پتہ نہیں سی۔ بھرا سمجھ گئے کہ ایہہ مرزے دا کارا اے۔ صاحباں دے دووے بھرا تے ہور رشتے دار گھوڑیاں پیڑ کے پچھے نٹھے اتے چاہیا کہ مرزے نوں پنڈ پجن توں پہلاں ہی پھڑ لئیے۔
مرزا تاں انیندے دا ماریا ستا پیا سی اتے صاحباں اس دے پاس راکھی لئی جاگدی بیٹھی سی۔ اس نے مرزے دا تیراں دا بھتھا تے اس دی کمان رکھ نال لٹکا دتے سن، جس ہیٹھ مرزا ستا ہویا سی۔ جد صاحباں نے دوروں گھوڑیاں دے ہنکن تے ٹاپاں نوں سنیاں تاں مرزے نوں جگایا۔ بزدل چھیتی نال گھوڑے اتے سوار ہویا تے صاحباں نوں اپنے پچھے سٹّ کے نٹھا، پر اپھڑا-تپھڑی وچ اپنے تیر دا بھتھا تے کمان لاہنی بھلّ گیا۔ ویری مگرے مگر کھوج نپی آ راے سن۔ اوہ سمجھ گئے کہ مرزا ہنے ہی اتھوں نسیا اے۔ اوہ رتا تکھے ہوئے تے مرزے نوں جا ملے۔ مرزے نے ہرکھ کیتا کہ اس دے تیر کمان اس پاس نہیں ہن۔ لاچار تلوار دھوہ کے لڑیا پر ویریاں ہتھوں ماریا گیا۔
گرد-نواحی دے مسلماناں نے مرزے دی لوتھ نوں اتھے ہی دب دتا۔ جتھے فریدآباد دے راہ اتے اس دی قبر زیارت دی تھاں بن گئی۔ گنیش داس لکھدا اے کہ کھیوا پنڈ کدے دا اجڑ چکا اے اتے جس مسیت وچ مرزا تے صاحباں پڑھیا کردے سن، اس دی کندھ اجے تیک کھڑی اے۔
میری جاچے ایہہ گھٹنا اس ویلے دے ایڑ گیڑ ہوئی اے جد کہ نادر شاہ اس دیش وچ آیا سی۔ اس گل توں سیالاں تے کھرلاں دا آپو وچ اتنا ویر ودھ گیا کہ ہن تیک اوہناں دے من آپو وچ صاف نہیں ہوئے پر لوکیں مرزے نوں سورما کہندے ہن تے اس دی بہادری دے دنے رات گیت گاؤندے ہن۔ جے سچ مچ مرزا سورما ہندا تاں ایسا نیچ کم کدے نہ کردا اتے جے بزدل نہ ہندا تاں اسے رکھ ہیٹھ کھلو کے لڑدا، جس ہیٹھ ستا سی۔ ویری نوں نیڑے آیا ویکھ کے نسّ نہ اٹھدا تے اپھڑا-تپھڑی وچ اپنے تیر تے کمان نہ بھلّ جاندا۔
اجیہا معلوم ہندا اے کہ نکے ہندے مرزے دی ماں مر چکی ہوویگی تے اسے طرحاں نکی ہندی صاحباں دا پیؤ وی مر چکا ہووےگا۔ صاحباں اپنے دوہاں بھراواں توں چھوٹی تے ماں دی لڈکی ہوویگی،جو ویلے دے رواج مطابق اس دے کھل-کھلاسے سبھاء توں برا نہیں مناؤندی ہوویگی۔ ماواں اپنیاں دھیاں دے معاملے وچ سدا کمزور ہویا کردیاں ہن۔ جے کھیوا جیؤندا ہندا تاں صاحباں شاید اتنا حوصلہ ہی نہ کردی۔
مرزا-صاحباں نمبر 2
سودھو‘مرزا-صاحباں‘ لیکھ اتے باوا بدھ سنگھ دے اعتراز تے کرم سنگھ جی دا اتر-
پیارے ‘درد‘ جی!
ساؤن بھادروں کی پھلواڑی وچ بناں برکھا ای آنند سی۔ مرزاں صاحباں دے پینگھ ہلارے من نوں ضرور ہلاؤندے، پر سردار کرم سنگھ ہسٹوریئن دی کھوج نے آنند وچ بھنگ پایا۔ سردار کرم سنگھ جی ہسٹوریئن آکھدے نے جے اوہناں دی کھوج اوہی اے، جو مرزا-صاحباں دے لیکھ وچ روشن اے تاں بسّ پھر ربّ ہی راکھا۔
مینوں لما چوڑا لیکھ لکھن دی ویہل نہیں موٹیاں موٹیاں بھلاں دسدا ہاں، کیونکہ اس لیکھ نوں جہڑا پاٹھکاں نوں ٹپلے وچ پاوے، بناں ونگارے نہیں جان دینا چاہیدا۔ مرزا صاحباں، سوہنی مہینوال تے ہیر رانجھا نوں ہسٹوریئن صاحب نے وگڑے ہوئے تے گندے منڈے-کڑیاں کہیا اے، سو آکھنا کتھوں تک درست اے، پاٹھک جن وچار کر سکدے ہن۔ عشقَ وچ سر-دھڑ دی بازی کنے کو لا سکدے ہن؟ ہر گراں، ہر شہر، گلی محلے کنے ہی گندے تے وگڑے ہوئے منڈے کڑیاں اج کل وی ہوسن۔ پر کی سبھ ہیر رانجھا ہو گئے ؟ کوئی شاعر بنا کے تاں وکھاوے! میں ہسٹوریئن صاحب دا دھیان بھائی گرداس جی دے بچناں ول دواؤندا ہاں:- ‘‘لیلیٰ مجنوں عاشقی چہوں چکی جاتی۔‘‘
پھیر آپ جی اک انوکھا اصول لکھدے ہن، ‘پریم آپنیاں نال ہندا اے، بگانیاں نال نہیں؟‘
پریم نوں سمجھدیا ہویاں پھیر ٹھوکر کھادھی، پریم صرف ماں پتر، بھین بھرا، ماں دھی دے ساکاں وچ ہی نہیں بدھا، ایہہ ساکاداری دی ممتا ہندی اے، لہو ماس دا ساک۔ پر پیار اس توں اگے اے۔ جنہاں دے دلاں وچ ہو گیا تاں آپس وچ مقناطیسی کھچّ جم گئی۔ بھلا جی، جتھے پیار اتھے بگاناپن کتھے ؟ کی ہسٹوریئن جی دسّ سکدے ہن کہ ویاہ توں پہلے وہوٹی-گبھرو اپنے ہندے ہن کہ بیگانے ؟ پریم-گاتھا نوں سمجھن لئی کومل ہردا چاہیئے، پتھر دل پیار دی فلاسفی نہیں سمجھ سکدے۔ ہاں جی، پر اج کل دے نہیں، رتی پرانے سوشل ریپھارمر تاں عشقَ دے ناں توں ہی تربکدے ہن۔ ہسٹوریئن صاحب آپ شاید اس لیک تے ٹرے جاں اسیں اوہناں دا مقصد نہیں سمجھے۔ خیر جے ایہناں دی آواز اج کل دے منڈے کڑیاں نوں بچاوے، ہاں جی گندے تے وگڑے منڈے کڑیاں نوں اچا کرے تاں لابھ دی نیہہ رکھی گئی سمجھو۔ ہسٹوریئن صاحب نے لالا گنیش داس رہتاسیئے دی ‘چہار باغ پنجاب‘ نوں مکھ رکھیا اے۔ پر جے گنیش داس ہی بھلا ہووے تاں پھیر کھوج کاہدی؟
سوہنی-مہینوال شاہ جہان دے ویلے ہوئے۔ اوہناں دی وار تے قصے وی اس گل دے گواہ ہن پر اساں تاں مرزاں صاحباں دا اتہاس ویکھنا اے۔ سیال راجپوتاں تے کھرل جٹاں دے اڈّ-اڈّ فرقے ہن۔ پرانے سمیاں وچ جٹاں تے راجپوتاں دے آپس وچ ساک نہیں ہندے ہن۔ ایہی رکاوٹ ہیر رانجھے تے مرزا صاحباں دے ویاہ ہون وچ سی۔
آپ مرزے صاحباں دی گھٹنا نادر شاہ دے ویلے دسدے ہن۔ ایہہ اکا ہی غلط اے۔ مرزاں صاحباں دی پہلی وار پیلو شاعر نے لکھی جو اورنگزیب دے راج ویلے ہویا (دیکھو بمبیہا بول)۔ دوجی وار جس دا سانوں پتہ اے، حافظ برخوردار نے لکھی (دیکھو کوئل کوک) عر ایہہ شاعر اورنگزیب دے ویلے ہوئے ہن۔ ایہناں دی کتاب یوسف زلیکھاں 1090 ہجری (سمت 1677) وچ لکھی گئی سی پر پیلو شاعر اس توں وی پرانا اے، کیونکہ حافظ برخوردار اپنی وار وچ پیلو دی تعریف کردا اے۔ اورنگزیب 1658 ای۔ نوں تخت تے بیٹھا اس کرکے مرزا صاحباں شاہ جہان دے راج دے انتلے ویلے جاں اورنگزیب دے مڈھ وچ ہوئے ہونگے۔ مرزاں سورما سی تے صاحباں نوں گھروں کڈھ گھوڑے تے بٹھا کے نٹھا لے جانا، کائرتا نہیں۔ کی ہسٹوریئن جی مہامبھارت بھلّ گئے؟ کی کرشن جی دا رکمنی نوں لے کے نٹھنا جاں ارجن دا کرشن دی بھین نوں لے جانا کائرتا دیاں گلاں ہن؟ پاٹھک آپے سوچ وچار کر لین۔ آپ نے جو لکھیا اے کہ مرزا ویریاں نوں ویکھ گھوڑی تے چڑھ اٹھ نٹھیا، ترکش وی بھلّ گیا، ایہہ کسے پرانے وار توں سدھ نہیں ہندا۔ مرزا تے صاحباں نوں کہندا رہا کہ توں میرا ترکش کیوں ٹنگ دتا۔ ایسے ہاڑے وچ زخمی ہو مر گیا۔ مرزا سورما سی، بہادر سی، اس وچ رتی وی شکّ نہیں۔ انت ویریاں نے زخمی کیتا تے کہندا اے :-
مرزا- مندا کیتو سن صاحباں، میرا ترکش ٹنگیوئی جنڈ۔
تن سو کانی مرزے جوان دی، دندا سیالاں نوں ونڈ۔
پہلوں ماردا ویر شمیر دے، دوجی کلے دے تنگ۔
تیجی ماراں جوڑ کے، جہدی ہیں توں منگ۔
میری کھوج وچ جو گلاں ایہناں عاشق-معشوقاں بابت آئیاں، اپنے پاٹھکاں دی اکھ گوچریاں کر دتیاں ہن۔ میں لالا گنیش داس دی کھوج بھری ‘چہار باغ‘ بابت کجھ نہیں کہہ سکدا کیونکہ میں پڑھی نہیں۔ جو لکھیا اے پرانے لٹریچر دی کھوج نوں مکھ رکھ کے لکھیا اے، پاٹھک جن بھلّ-چکّ معاف کرنا۔
داس-باوا بدھ سنگھ
سودھوملتان، 10 اگست، 1928
اس لیکھ دے اتر وچ س: کرم سنگھ جی نے جو اتر دتا اوہ اگے درج کیتا جاندا اے۔
مرزا-صاحباں نمبر 3
سودھومیرے لیکھ ‘مرزا-صاحباں‘ متعلق جو خیال باوا بدھ سنگھ جی نے ظاہر کیتے ہن۔ اوہناں لئی میں آپ دا بوہت زیادہ دھنوادی ہاں پر عامَ پاٹھکاں نوں بھلیکھے توں بچاؤن لئی ہیٹھ لکھیاں سطراں لکھدا ہاں-
1. میرا ایہہ لیکھ یا ‘سوہنی مہینوال‘ میری کسے کھوج دا سٹہ نہیں ہن۔ میں پہلاں ہی لکھ دتا سی کہ میں ایہہ لیکھ گنیش داس جی دے بنیاد اتے لکھ رہا ہاں۔ جو کجھ گنیش داس جی نے لکھیا سی اس دا سار میں پاٹھکاں اگے رکھ دتا اے اتے اس دے بنیاد اتے اپنی رائے قایم کیتی اے۔ اس لیکھ لکھن دا میرا مطلب ایہہ سی کہ جہناں سجناں نوں ایہناں لیکھاں نال دلچسپی ہووے، اوہناں نوں گنیش داس جی دے بیان دا وی پتہ لگ جاوے، کیونکہ آپ دی تواریخ چھپی نہ ہون کرکے عامَ نہیں ملدی۔
2. سوہنی مہینوال دی گھٹنا گنیش داس جی سمت 1789 بکرمی (1732 ای۔) دی لکھدے ہن کیونکہ آپ گجرات دے وسنیک سن۔ اس لئی کسے ودھیک زوردار ثبوت توں بناں آپ دی طریق نوں جھوٹھ نہیں کہیا جا سکدا۔ آپ نے واضع لکھیا اے کہ ایہہ گل محمد شاہ دے ویلے سمت 1145 ہجری وچ ہوئی سی۔ آپ نے ضرور گجرات دے بڈھیاں پاسوں ایہہ ہال سنیا ہووےگا۔ نہیں تاں اوہ ایسا واضع نہ لکھدے۔ ایسے ثبوت دے ہندیاں میرا من نہیں مندا کہ ایہہ گھٹنا شاہ جہان دے ویلے ہوئی ہووے۔
3. گنیش داس جی نے ایہہ وی لکھیا اے کہ مرزا دا پیؤ نجیب خاں فرخسیئر دا ہم عصر سی اتے مرزا اس دے پچھلے دناں وچ ہویا سی۔
محمد قاسم لاہوری دے ساہمنے نجیب خاں فریدآباد دا ذمیندار پنج سو پیادہ لے کے حیدری جھنڈے نال رلیا سی۔ ایہہ گل بہادر شاہ دے ویلے دی اے۔ سو جد جو اتہاسکار اس گل نوں مندے ہون اتے اک اپنی اکھیں ڈٹھے ہال لکھ رہا ہووے تاں اوہناں دی گل نوں سچا ہی مننا پیندا اے۔ سو جے مرزے دا پیدا ہونا پھرکھسیئر دے ویلے پچھلے دناں وچ منیا جاوے تاں مرزا صاحباں دی گھٹنا ویلے مرزے دی عمر اٹھاراں ویہہ سال توں تاں گھٹ کی ہو سکدی اے ؟ سو ایہہ سماں نادر شاہ دے ہند ول آؤن دے ایڑ گیڑ دا ہی سماں اے۔
جیکر محمد قاسم لاہوری دا نجیب خاں ذمیندار فریدآباد، کوئی ہور نجیب خاں کسے ہورس فریدآباد دا اے، تد وی سانوں اطلاع پؤُ کہ گنیش داس نے نجیب خاں نوں پھرکھسیئر دا ہم عصر کیوں لکھیا؟ انت اس نے کسے پاسوں ایہہ گل سنی ہی ہوؤُ! پر میرا نسچا ایہہ اے کہ محمد قاسم دا نجیب خاں ذمیندار فریدآباد تے گنیش داس دا نجیب خاں ذمیندار فریدآباد اکو ہی ہن۔ اس لئی مرزا صاحباں دا سماں نادر شاہ دے ایڑ گیڑ دا ہی ہو سکدا اے۔
اس گل دا نرنا کرنا کوئی اوکھی گل نہیں۔ کھرلاں دے شجریاں توں ایہہ گل سہجے ہی سدھ کیتی جا سکدی اے کہ مرزا صاحباں دی گھٹنا کد ہوئی۔ میرا خیال اے کہ سیالاں دی جو تواریخ اک مسلمان اتہاسکار نے لکھی سی، اس وچ مرزا صاحباں دی ساری کہانی دتی اے اتے سیالاں تے کھرلاں دے آپو وچ ویر دا وڈا کارن اسے نوں دسیا اے۔ جنہاں سجناں نوں ایہناں گلاں دی ودھیک کھوج دی لوڑ ہووے، اوہ سیالاں دے اتہاس نوں ویکھن۔
4. جیکر گنیش داس دا ایہہ لکھنا غلط نہ ہووے کہ نجیب خاں پھرکھسیئر دا ہم عصر سی تاں گنیش داس نے مرزا صاحباں متعلق جو کجھ لکھیا اے، اس نوں کسے شاعر دے لیکھ توں ودھیک سچا منیا جا سکدا اے۔ شاعر سدا اپنے ہیرو نوں سورما بنا دیا کردے سن پر اتہاسکار واضع گلاں لکھدا اے کہ مرزا جنڈ ہیٹھ سوں گیا، صاحباں جاگدی رہی، اس نے مرزے دے تیراں دا بھتھا جنڈ نال لٹکا دتا۔ جد تڑک سار دوروں گھوڑیاں دی ٹاپاں تے ہنکن دیاں آوازاں آئیاں تاں صاحباں نوں اپنے پچھے سٹّ کے گھوڑی دڑھا کے فریدآباد ول ودھیا اتے اس کاہلی وچ جنڈ نالوں تیراں دا بھتھا تے کمان لاہنی وی اوہ بھلّ گئے۔ واہروآں نے ہمت کر کے مرزے نوں جا گھیریا اتے لڑ کے اس نوں مار دتا۔
میں پھیر کہندا ہاں کہ جے مرزا اس نجیب خاں دا پتر سی، جو نجیب خاں بندہ بہادر دے ویلے سکھاں نال لڑیا سی تاں گنیش داس دے اتلے بیان نوں کسے بدھ غلط نہیں کہیا جا سکدا، کیوں جو گنیش داس نے لکھیا اے، اس مطابق مرزا پرلے درجے دا بزدل سدھ ہندا اے۔ اوہ سورما تد ہندا، جے اوہ جاگ کے اس جنڈ ہیٹھ کھلو کے لڑدا اتے اتھے ہی سریر چھڈدا۔ اس دا اتھوں نسنا ہی اس دی سورمتائی اتے وٹا اے۔ سورمے نسیا نہیں کردے۔
(ا) خالصہ جی میر منوں دی مدد لئی لاہور جاندے ہن۔ سکھا سنگھ ماڑی والا اپنے ساتھیاں سنے راوی ٹپّ کے پار ہو جاندا اے۔ لڑائی دے خیال کرکے نہیں، بلکہ ستے سدھ ہی پھردا پھراؤندا پار چلیا جاندا اے، اگوں پٹھان ایہناں ول ودھدے ہن۔ ویری نوں آؤندیاں ویکھ کے سکھا سنگھ جی سمجھ جاندے ہن کہ ویری بہتے ہن اتے اسیں گنتی دے، اس لئی بچنا اوکھا اے۔ آپ بھجّ کے بچ سکدے سن، پر اس نوں آپ کائرتا سمجھدے سن۔ آپ نے ساتھیاں نوں کیہا کہ جس نوں جان پیاری اے اوہ پچھے مڑ جاوے پر جس نے شہید ہونا اے اوہ ساڈے نال راے۔ کجھ کو سنگھ مڑ پئے اتے کجھ کو سکھا سنگھ جی نال ہی راے۔ پٹھان آئے، لڑائی ہوئی اتے سارے سنگھ شہید ہو گئے۔ سورمے ایہہ سن جو جاناں بچا سکدے ہن پر ویری نوں ویکھ بھجنا نہیں چاہندے سن۔
(ب) خان بہادر لاہور دے صوبے نے تارہ سنگھ وانئیے نوں مارن لئی فوج تیار کیتی۔ فوج نے اگلے دن کوچ کرنا سی۔ ایہہ خبر لاہور دے اک سکھ نوں جد ہوئی اوہ سنجھ ہندیاں ہی گھوڑی لے کے راتو-رات وائیں پجا تے تارہ سنگھ جی نوں خبر کر دتی کہ سویرے لاہوروں آپ ول فوج دا کوچ ہووےگا۔ آپ دو چار دن ایدھر ادھر ہو جاؤ، فوج پھر تر کے لاہور نوں مڑ جاؤ۔ تارہ سنگھ جی نے دھنواد کیتا تے کیہا کہ اسیں نسّ نہیں سکدے پر ‘سیس‘ دے دیوانگے۔
فوج نے لاہوروں کوچ کیتا۔ اوہناں دا خیال سی کہ تارہ سنگھ نوں ستے پیاں ہی جا پھڑیئے پر واں پنڈ دا پتہ نہیں سی۔ واں تو تن کو کوہاں اتے اک پنڈ نوں ایویں ہی گھیر لیا کہ اتھے تارہ سنگھ رہندا اے اوہ سانوں پھڑا دیوو۔
مکھیئے نے کیہا کہ اس دا پنڈ اتھوں تن کوہ اے۔ چلو میں رااے پا آؤندا ہاں۔ اس نے اپنے بھائی نوں تاں تارہ سنگھ ول نسا دتا کہ ویلے سر خبر کر دیوے اتے شاہی فوج نوں کرااے پا کے ہورس پنڈ ول لے گیا جس نال اس دا ویر سی۔ تارہ سنگھ نوں جد فوج دے آؤن دی خبر لگی تاں اپنے گوانڈھی دا دھنواد کیتا پر کیہا کہ اسیں نسّ نہیں سکدے۔ سگوں اسے ویلے نگارے تے چوٹ لگا دتی کہ شاہی فوج ایویں بھٹکدی نہ پھرے۔ شاہی فوج وچوں اک پٹھان اسے ویلے نگارے دی سیدھے نٹھا اتے آ کے تارہ سنگھ نوں کہن لگا کہ کیوں جان گواؤندے ہو رتا ایہناں جھاڑاں اوہلے ہو جاوو، اسیں اتھے آ کے لاہور نوں مڑ جاوانگے۔ پر تارہ سنگھ جی نے کہیا، ‘خان جی! سانوں موت دا ڈر نہیں، اسیں نسّ نہیں سکدے!‘
اوہو گل ہوئی! فوج آئی، بائی سورمے اوہناں دے ساہمنے ہو کے لڑے اتے لڑدے لڑدے شہید ہو گئے۔ سورمے ایہہ سن، سو جاناں بچا سکدے سن پر ویری نوں آؤندا سن کے نسنا نہیں چاہندے سن۔
(ج) س: تارہ سنگھ ڈلووالیئے دی مثل وچ اک سردار متّ سنگھ مسلدار سی۔ احمد شاہ سرہند گردے سی تے سارا خالصہ جمنا کنڈھے پیا سی۔ سردار متّ سنگھ دے دل آئی کہ جمنا ٹپّ کے کجھ علاقہ ہی اگراہ لیائیے۔
جد سردار تارہ سنگھ نوں اس گل دی خبر لگی تاں آپ نے کیہا کہ احمد شاہ نوں دور دور نہ جانو۔ تھوڑھے جاے خالصے نوں لے جاووگے تے ساریاں نوں مروا آووگے۔ پر سردار متّ سنگھ نے کیہا نہ منیا اتے پنج ہزار جوان لے کے جمنا ٹپّ گیا۔
ایہہ علاقہ نجیب-ال-دولا دا سی، جو آپ تاں اس ویلے احمد شاہ پاس سی تے علاقے دا پربندھ اس دا پتر ضابطہ خاں کردا سی۔ ضابطہ خاں سردار متّ سنگھ نوں روک نہ سکیا۔ ایہناں نے دناں وچ ہی بہت سارا علاقہ اگراہ لیا اتے میرٹھ نوں لے کے اس نوں وی جا اگراہیا۔ ضابطہ خاں ابدالی پاس پجا اتے جہان خاں نوں اپنے نال لے کے میرٹھ ول ودھیا۔ جہان خاں نے چھوٹ کیتی اتے تڑکسار ستے پئے سنگھاں نوں جا لیا، جنہاں نوں ویری دے آؤن دا چت-چیتا وی نہیں سی۔ سنگھ سمبھلے اتے لڑائی چھوہ کے سردار متّ سنگھ نے سبھ نوں کہہ دتا کہ جے کوئی ہمت کر کے جمنا ٹپّ سکدا اے ٹپّ جاوے تے جان بچا لوے پر اسیں تاں اتھے ہی رہانگے۔ جان بچا کے گئے تاں سارے سنگھ کہنگے کہ سنگھاں نوں مروا کے آ گیا اے۔ سو سردار متّ سنگھ اڑ گیا جو سارے ہی شہید ہو گئے۔ سورمے ایہہ سن!
میں سورمیاں دیاں کہانیاں پڑھیاں ہوئیاں ہن۔ میں مرزے نوں سورما کیکوں آکھاں؟ رناں کڈھن والے کدے سورمے نہیں ہو سکدے۔ مرزا سورما تد ہندا، جے اوہ اپنے ساتھی نوں لے کے جاندا اتے مرداں دی جنیت پاسوں کھوہ کے صاحباں نوں لے جاندا۔ جد ویریاں نے گھیر لیا تاں انت لڑنا ہی سی پر ایہہ لڑنا سورمیاں دا لڑنا نہیں سی ایہہ چوراں دا لڑناں سی۔
5. پریم سچمچ اک اچی حالت اے، پر ہیر-رانجھے، مرزا-صاحباں جاں سوہنی-مہینوال وچ میں اوہ پریم نہیں ویکھدا، جس دی اپما کیتی جا سکے۔ میں محسوس کردا ہاں کہ ایہہ سبھ وگڑے ہوئے منڈے-کڑیاں سن۔ جیکر ایہہ کہہ کے میں کسے ملوک من نوں سٹّ لائی اے تاں اس لئی میں خما دا جاچک ہاں۔
باہرلے جوڑ
سودھو3. رسالا پھلواڑی، اکتوبر 1928 عیسوی، پنہ 928