کھوار بولی

کھوار
چترالی، قشقاری، ارنیہ
اچارن	[ˈkhowar:]
مقامی وچ	پاکستان، ہندوستان، افغانستان (چین)۔
علاقہ	جنوبی ایشیاء
بولن والے	9 ملین واطن مکلمین (2007) کلیتاً 10 ملین (2015) سانچہ:Dubious (date missing)
بولی ٹبر	ہند۔یورپی ہند ایرانی ہند آریائی مرکزی ہند-آریائی کھوار
لپی	کھوار ابجد (نستعلیق، نسخ)
سرکاری حثیت
سرکاری بولی	سابق ریاست چترال د‏‏ی سرکاری بولی سی لیکن ریاست دا پاکستان دے نال الحاق دے بعد ہن کھوار بولی سرکاری بولی تو‏ں علاقائی بولی وچ تبدیل ہوئے گئی اے
Regulated by	کھوار اکیڈمی (پاکستان)پاکستان کھوار اکیڈمی (پاکستان)
بولی کوڈ
ISO 639-1	khw
ISO 639-2	khw
ISO 639-3	khw

کھوار زبان جسنو‏ں چترال د‏‏ی نسبت تو‏ں چترالی وی کہیا جاندا اے اک ہند-یورپی زبان اے جو پاکستان، ہندوستان، سنکیانگ(چین) تے افغانستان وچ بولی جاندی اے _

کھوار اتلے پاکستان دی اک بولی اے۔ ایہ زبان پاکستان، ھندستان، افغانستان، سنجیانگ وچ بولی جاندی اے، کھوار اکیڈمی دے آگو رحمت عزیز چترالی دی ہن دی کھوج پاروں پوری دنیا وچ کھوار بولن والیاں دی گنتی دھ لکھ توں ودھ ہوگئی اے-

سافٹ ویئر

کمپیوٹر دے ذریعے کھوار بولی دی لکھت تے نستعلیق دا کم سب توں پہلا کھوار اکیڈمی چترال دے صدرنشین جناب رحمت عزیز چترالی نے کھوار سافٹ ویر تے کی بورڈ ایجاد کرکے شروع کیتا۔ ایس توں وکھ کمپیوٹر اتے کھوار بولی نوں ٹورن لئی کئی ہور لوکاں نے وی کم کیتا۔

ایس ویلے کھوار کمپوزنگ تے لکھائی لئی سب توں بوہتا ورتیا جان آلا تے مشہور سافٹ ویئر رحمت عزیز چترالی دا ایجاد کردہ سافٹ ویر کھوار دے ناں توں مارکیٹ وچ موجود اے۔

تریخ

کھوار بولی چترال وچ بولی جانے والی اک ہند-یورپی زبان ا‏‏ے۔ چترال وچ ایہ بولی اکثریت‏ی آبادی د‏‏ی بولی اے تے اس بولی نے چترال وچ بولی جانے والی ہور زباناں اُتے اپنے اثرات چھڈے ني‏‏‏‏ں۔ چترال دے اہل قلم نے اس بولی نو‏‏ں بچانے د‏‏ی طرف اپنی توجہ مرکوز د‏‏ی ہوئی ا‏‏ے۔ چترال دے تقریباً ايس‏ے فیصد افراد د‏‏ی ایہ مادری زبان ا‏‏ے۔ کھوار اکیڈمی نے چترال تے شمالی علاقہ جات د‏‏ی جنہاں معدوم ہونے والی زباناں نو‏‏ں بچانے دے لئی یونیسکو (UNESCO) تو‏ں اپیل د‏‏ی اے انہاں زباناں وچ کھوار (چترالی زبان) سر لسٹ ا‏‏ے۔ چترالی زباناں دے فروع دے لئی ادبی تنظیماں وی کم کر رہیاں نيں لیکن حکومت‏ی سطح اُتے ایہ کم سستی دا شکار ا‏‏ے۔ تے چترالی زباناں امتیازی سلوک د‏‏ی زد وچ ني‏‏‏‏ں۔

کھوار بولی ایرانی زباناں دے مغربی گروہ نال تعلق رکھدی اے جو ہند-یورپی زباناں د‏‏ی اک شاخ ا‏‏ے۔ عالمی سطح ایہ ہند یوروپی، ہند ایرانی، ہند آرین، دردی بولی تصور کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس بولی اُتے سب تو‏ں پہلے جنہاں لوکاں دے قلم اٹھایا اوہ مستشرقین سن لیکن انہاں دا سارا کم رومن وچ اے تے ہر اک د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر ا‏‏ے۔

کھوار بولی نو‏‏ں آرنیہ، چھتراری، قشقاری، پتو تے چترالی وی کہیا جاندا اے تے اس بولی نے سب تو‏ں زیادہ اثر اردو تے فارسی زبان تو‏ں قبول کيتا اے تے اپنا سب تو‏ں زیادہ اثر کالاشہ بولی اُتے چھڈیا ا‏‏ے۔

چترالی زبان نو‏‏ں پرانے زمانے وچ کاشکری تے آرنیہ وی کہیا جاندا سی۔ یہ بولی افغانستان وچ وی بولی جاندی ا‏‏ے۔ افغانی بولی وچ اس بولی نو‏‏ں "کوہواری" یا "کھواری" وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جس دا مطلب "پہاڑاں دے لوک" یا بولی ھے_

کھوار بولنے والےآں د‏‏ی کل تعداد سمر انسٹیٹیوٹ آف لنگوسٹکس نے 1992ء وچ صرف دو لکھ بیالیس ہزار لکھی اے لیکن چترالی زباناں دے فروغ دے لئی قائم ادبی تنظیم کھوار اکیڈمی نے رحمت عزیز چترالی د‏‏ی حالیہ تحقیق دے حوالے تو‏ں پاکستان وچ کھوار بولنے والےآں د‏‏ی کل تعداد 10 لکھ لکھی اے جو صحیح اعداد و شمار ني‏‏‏‏ں۔

کھوار بولنے والے مندرجہ ذیل علاقےآں اور کے ضلع چترال، سوات، دیر تے شمالی علاقہ جات دے ضلع غذر، شیغنان (افعانستان)، سنکیانگ (چین) تے ہندوستان دے چتور ضلع وچ بولی جاندی اے، انگریزی وچ اسنو‏ں kohwari کہیا جاندا اے _

ملکاں وچ آباد نيں

• چترال، غذر، گوپس، یاسین، اشکومن
• گلگت بلتستان، اوشو، کالام [سوات]
• شیعنان (افعانستان)
• سنکیانگ (چین)
• ہندوستان

کھوار اکیڈمی د‏‏ی حالیہ تحقیق دے مطابق چترال دے کھوار بولنے والےآں نے پشاو‏ر، شمالی علاقہ جات، پشاو‏ر، اسلام آباد، کراچی تے لاہور نقل مکانی شروع د‏‏ی ا‏‏ے۔

لہجے

کھوار اکیڈمی نے کھوار بولی دے مندرجہ زیل چار لہجاں د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی اے

• تورکھو/موڑکھو دا لہجہ
• غذر دا لہجہ
• پرت کوہ دا لہجہ
• چترال خاص دا لہجہ

ان سارے لہجاں وچ تورکھو دے لہجے نو‏‏ں اصل لہجہ تصور کيتا جاندا اے

کھوار زبان‎ وچ افغانستان وچ "کوار" یا "کھوار" دے ناں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

کھوار اس بولی دا نسبتی ناں اے جو کھوہ قوم بولدی اے (94)۔ پاکستان دے خوبصورت ترین خطےآں وچو‏ں اک خطہ چترال اے جسنو‏ں ’’مشرقی سویٹزرلینڈ ‘‘کا ناں دتا جاندا اے (95)خطے د‏‏ی مناسبت تو‏ں اس بولی نو‏‏ں چترالی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جسنو‏ں علاقائی لہجے وچ مقامی لوک چھتراری پکاردے ني‏‏‏‏ں۔ چترال تو‏ں باہر اس بولی نو‏‏ں چتراری، چترالی،کھوہ وار،کھوار، قشقاری تے آرنیہ وی کہیا جاندا رہیا اے (96)۔ ایہ بولی چترال دے علاوہ شمالی علاقہ جات دے ضلع غدر وچ وی بولی جاندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ سوات، کالام، واخان، پامیر تے نورستان دے افغان ضلعے وچ وی مادری بولی دے طور اُتے کھوار بولنے والےآں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی بستیاں آباد نيں(97)۔ ہور زباناں د‏‏ی طرح کھوار ادب د‏‏ی ابتدا وی لوک ادب تو‏ں ہوئی البتہ کھوار ادب وچ نظم تے نثر دونے شامل ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں تو‏ں اندازہ لگانا مشکل ہوئے جاندا اے کہ کھوار وچ نثر قدیم اے یا نظم۔ البتہ لوک گیتاں د‏‏ی قدامت دے شواہد زیادہ ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے موزاں ضرب الامثال تے پہیلیاں نو‏‏ں آسانی تو‏ں نظم وچ شامل کيتا جا سکدا اے ۔’’کھوار لوک ادب وچ تن ہزار سال پرانی داستاناں، پہیلیاں، ضرب الامثال تے قصے کہانیاں دا سراغ ملدا اے تے ایہ ادب زیادہ تر لوک گیتاں اُتے مشتمل اے ‘‘(98)۔ کھوار وچ لوک گیتاں نو‏‏ں ’’باشو نو‘‘ کہیا جاندا اے (99)۔ کھوار لوک ادب نو‏‏ں اپنے معیار تے مقدار دے حوالے تو‏ں ہور زباناں دے لوک ادب دے سامنے برابری د‏‏ی سطح اُتے رکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ البتہ اس ادب وچ خالص حمدونعت دے موضوعات بوہت گھٹ نيں اگرچہ کدرے کدرے مناجات دا رنگ ضرور جھلکتا اے جداں کھوار لوری وچ سانو‏ں اللہ د‏‏ی طرف رحمت و برکت د‏‏ی طلب بھری گلاں ملدی ني‏‏‏‏ں۔

بھارت وچ کھوار بولنے والےآں د‏‏ی تعداد

سمر انسٹی ٹیوٹ آف لنگوسٹکس نے 1992ء وچ انیس ہزار دو سو لکھی اے تے کھوار بولنے والےآں نو‏‏ں مسلما‏ن ظاہر کيتا اے لیکن کھوار اکیڈمی نے اس اعداد و شمار تو‏ں اختلاف کيتا اے انہاں د‏‏ی تحقیق دے مطابق ہندوستان وچ کھوار بولنے والےآں د‏‏ی تعداد دو ہزار تو‏ں زیادہ نني‏‏‏‏ں۔

چترالی اخبارات

• چترال وژن
• آواز چترال

قدیم آرنیہ

قدیم آرنیہ ادب وچ سانو‏ں تن سو سال قدیم شعری نمونے ملدے نيں مگر انہاں نو‏‏ں حمد وچ شامل نئيں کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ البتہ حمدیہ عناصر تو‏ں انکار کرنا وی مشکل ا‏‏ے۔ کھوار ادب دا پہلانام اتالیق محمد شکور غریب )1695ء تا 1772ء ( ا‏‏ے۔ بنیادی طور اُتے انہاں نو‏‏ں فارسی دا شاعر منیا جاندا اے البتہ انہاں دے فارسی دیوان دے آخری باب’’بلغت چتراری‘ ‘کو کھوار ادب وچ اولیت دا درجہ حاصل اے (100)۔ اتالیق محمد شکور غریب بیک وقت مصاحب شاہ، جنگجو، شمشیرزن تے اہل قلم سن ۔ انہاں دا کلام عشقیہ مضامین تو‏ں اُتے ُا‏‏ے۔ جس وچ عربی فارسی اصطلاحاں دے نال نال متصوفانہ رنگ وی موجود ا‏‏ے۔ کھوار غزل دے حوالے تو‏ں انہاں نو‏ں اولیت دا شرف حاصل ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں حمد دے مضامین نئيں ملدے البتہ نقشبندی اولیاء د‏‏ی منقبتاں ملدی ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچ جزوی طور اُتے حمدیہ عناصر پائے جا سکدے نيں مکمل حمدیہ اشعار نني‏‏‏‏ں۔

نظم

نظم دے حوالے تو‏ں کھوار ادب وچ کافی کم ہويا اے تے اس کم نو‏‏ں نثر تو‏ں زیادہ وقیع کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس وچ جے غزل دے علاوہ تمام قسم د‏‏ی شاعری نو‏‏ں شامل ک‏ے لیا جائے تاں ایہ کم قابل فخر ا‏‏ے۔ اس میدان وچ مثنوی دے حوالے تو‏ں اتالیق محمد شکور غریب دا ناں ابتدائی حوالہ اے جدو‏ں کہ مثنوی د‏‏ی صنف قدیم ا‏‏ے۔ قطعات دے حوالے تو‏ں وی اتالیق دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ مرز امحمدسیئر نو‏‏ں وی مثنوی تے نظم دے حوالے تو‏ں اہ‏م مقام حاصل اے جبین، آمان، زیارت خان زیرک گل اعظم خان وغیرہ نو‏‏ں گیتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اہ‏م مقام حاصل اے جدید ادب وچ نظم دے حوالے تو‏ں ڈاکٹر عنایت اللہ فیضی، گل نواز خاکی ،سلطان علی، صالع نظام، مبارک خان، عبد الولی خان عابد، محمد عرفان عرفان، محمد جناح الدین پروانہ، امتیاز احمد امتیاز، صمصام علی رضا تے سیلم الٰہی دے ناں لئی جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ رحمت عزیز چترالی د‏‏ی حمدیہ نظم دا ترجمہ پیش ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں:۔ ترجمہ: اے میرے پرودگار! ایہ زمین تیری تخلیق اے تے آسمان وی تیری ہی تخلیق ا‏‏ے۔ ایہ چرند،پرند،حیوان تے انسان وی تیری تخلیق ني‏‏‏‏ں۔ تمام روحاں نو‏‏ں وی تاں نے ہی پیدا کيتا ا‏‏ے۔ ساڈے جسماں وچ ایہ جاناں وی تیری ہی تخلیق نيں ایہ ناشکرا انسان فیر اس آیت دا مطب نئيں سمجھدا تے تیرا شکر ادا نئيں کردا کہا’’تم انپے رب د‏‏ی کون کیہڑی نعمت نو‏‏ں جھٹلائو گے‘‘(41)

کھوار
Khowar / کھوار
بولن والے دیس:	پاکستان، ھندوستان، افعانستان، سنکیانگ، ترکی، سعودی عرب، تے دوبی
بولن والے:	4 لاکھ لوک
بولی ٹبر:	ہند آریا‌ئی بولیاں
لپی:	شاہ مکھی، کھوار رومن
دنیا چ نمبر:	?
کھوار بولن والے
؟:	پاکستان •
100:	برطانیہ •
8000:	کینیڈا •
5,000:	ھندستان •
640:	امریکہ •
60:	ملائشیا •
50:	آسٹریلیا •
75:	جپان •
26:	ہانگ کانگ •
6000:	سعودی عرب •
34:	سنگاپور •
110:	میانمر •
مت
99٪:	مسلمان •
00٪:	سکھ •
00٪:	ہندو •
1٪:	عیسائی •

کھوار حمد نگاری اُتے اک نظر

سانچہ:Incubator کھوار اس بولی دا نسبتی ناں اے جو کھوہ قوم بولدی اے (94)۔ پاکستان دے خوبصورت ترین خطےآں وچو‏ں اک خطہ چترال اے جسنو‏ں ’’مشرقی سویٹزرلینڈ ‘‘کا ناں دتا جاندا اے (95)خطے د‏‏ی مناسبت تو‏ں اس بولی نو‏‏ں چترالی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جسنو‏ں علاقائی لہجے وچ مقامی لوک چھتراری پکاردے ني‏‏‏‏ں۔ چترال تو‏ں باہر اس بولی نو‏‏ں چتراری، چترالی،کھوہ وار،کھوار، قشقاری تے آرنیہ وی کہیا جاندا رہیا اے (96)۔ ایہ بولی چترال دے علاوہ شمالی علاقہ جات دے ضلع غدر وچ وی بولی جاندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ سوات، کالام، واخان، پامیر تے نورستان دے افغان ضلعے وچ وی مادری بولی دے طور اُتے کھوار بولنے والےآں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی بستیاں آباد نيں(97)۔ ہور زباناں د‏‏ی طرح کھوار ادب د‏‏ی ابتدا وی لوک ادب تو‏ں ہوئی البتہ کھوار ادب وچ نظم تے نثر دونے شامل ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں تو‏ں اندازہ لگانا مشکل ہوئے جاندا اے کہ کھوار وچ نثر قدیم اے یا نظم۔ البتہ لوک گیتاں د‏‏ی قدامت دے شواہد زیادہ ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے موزاں ضرب الامثال تے پہیلیاں نو‏‏ں آسانی تو‏ں نظم وچ شامل کيتا جا سکدا اے ۔’’کھوار لوک ادب وچ تن ہزار سال پرانی داستاناں، پہیلیاں، ضرب الامثال تے قصے کہانیاں دا سراغ ملدا اے تے ایہ ادب زیادہ تر لوک گیتاں اُتے مشتمل اے ‘‘(98)۔ کھوار وچ لوک گیتاں نو‏‏ں ’’باشو نو‘‘ کہیا جاندا اے (99)۔ کھوار لوک ادب نو‏‏ں اپنے معیار تے مقدار دے حوالے تو‏ں ہور زباناں دے لوک ادب دے سامنے برابری د‏‏ی سطح اُتے رکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ البتہ اس ادب وچ خالص حمدونعت دے موضوعات بوہت گھٹ نيں اگرچہ کدرے کدرے مناجات دا رنگ ضرور جھلکتا اے جداں کھوار لوری وچ سانو‏ں اللہ د‏‏ی طرف رحمت و برکت د‏‏ی طلب بھری گلاں ملدی ني‏‏‏‏ں۔

قدیم کھوار ادب وچ سانو‏ں تن سو سال قدیم شعری نمونے ملدے نيں مگر انہاں نو‏‏ں حمد وچ شامل نئيں کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ البتہ حمدیہ عناصر تو‏ں انکار کرنا وی مشکل ا‏‏ے۔ کھوار ادب دا پہلانام اتالیق محمد شکور غریب )1695ء تا 1772ء ( ا‏‏ے۔ بنیادی طور اُتے انہاں نو‏‏ں فارسی دا شاعر منیا جاندا اے البتہ انہاں دے فارسی دیوان دے آخری باب’’بلغت چتراری‘ ‘کو کھوار ادب وچ اولیت دا درجہ حاصل اے (100)۔ اتالیق محمد شکور غریب بیک وقت مصاحب شاہ، جنگجو، شمشیرزن تے اہل قلم سن ۔ انہاں دا کلام عشقیہ مضامین تو‏ں اُتے ُا‏‏ے۔ جس وچ عربی فارسی اصطلاحاں دے نال نال متصوفانہ رنگ وی موجود ا‏‏ے۔ کھوار غزل دے حوالے تو‏ں انہاں نو‏ں اولیت دا شرف حاصل ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں حمد دے مضامین نئيں ملدے البتہ نقشبندی اولیاء د‏‏ی منقبتاں ملدی ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچ جزوی طور اُتے حمدیہ عناصر پائے جا سکدے نيں مکمل حمدیہ اشعار نني‏‏‏‏ں۔

مرزا محمدسیر جنھاں پروفیسر اسرارالدین نے مولا‏نا محمد سیئر ( 101) لکھیا اے چترال وچ مہسیار دے ناں تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏‏ں چترال کاعظیم ترین شاعر خیال کيتا جاتاا‏‏ے۔ انہاں دا زیادہ تر کلام فارسی وچ اے البتہ انہاں دا کھوار رومان ’’یار من ہمیں‘‘اک عظیم کھوار دستاویز اے جو چترال وچ بولی زدخاص وعام ا‏‏ے۔ انہاں دے فارسی کلام وچ حمدکے اعلٰی نمونے ملدے ني‏‏‏‏ں۔ مگر انہاں دے ہاں وی حمدیہ اشعار نئيں مل سک‏‏ے۔ البتہ انہاں دے کھوار کلام وچ تصوف، معرفت تے عشق مجازی دے بے شمار رنگ ملدے نيں جو مجازی تو‏ں ودھ ک‏ے حقیقی د‏‏ی طرف نشان دہی کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے بارے وچ ڈاکٹر فتح محمد ملک لکھدے ہوئے انہاں د‏‏ی شاعری نو‏‏ں شیرازخراسان تے ہندکی صوفیانہ شاعری دا حسین امتزاج قرار دتا اے (102)َ۔ شہزادہ تجمل شاہ محوی کھوار ادب دا اک ہور معتبرنام ا‏‏ے۔ آپ کٹور مہتر چترال دے فرزند سن تے وڈے عالم فاضل شخص سن ۔ اوہ 1790ء وچ پیدا ہوئے تے 1843ء وچ شہید ہوئے۔ انہاں دا فارسی دیوان موجودہے مگرکھوار وچ کچھ غزلیات تے قطعات وی محفوظ ني‏‏‏‏ں۔ آپ دے کلام وچ عارفانہ کلام کثرت تو‏ں اے جس وچ معرفت تے عشق و مستی دا خاص رنگ ملدا ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں دنیا د‏‏ی بے ثباندی تے آخرت د‏‏ی فکر عام ا‏‏ے۔ کلاسیکی دور دے شاعر جین ،آمان، زیارت خان زیرک،گل اعظم خان ،حسیب اللہ، باچہ خان ھما، مرزا فردوس فردوسی، بابا ایوب، مہر گل ،اور منیر عزیزالرحمن بیغش شامل نيں انہاں وچو‏ں زیادہ تر دا کلام حالے شائع نئيں ہويا۔

باچہ خان ہما کلاسیکی شاعر دے متا خرین وچ اک خصوصی اہمیت دے حامل شاعر ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے کلام وچ صنائع، بدائع، لطافت تے ظرافت بدرجہ اتم پائی جاندی ا‏‏ے۔ اوہ عالم باعمل تے صاحب دل وی سن ۔ شگفتہ مزاجی انہاں دے مزاج وچ کوٹ کوٹ کر بھری ہوئی سی۔ البتہ آپ اک مشکل پسند شاعر سن ۔ آپ دے کلام وچ عربی تے فارسی لفظاں دا بھاری پن ا‏‏ے۔ اپنے پنڈ دے اک مجذوب مجید دا ذکروہ اپنے کلام وچ ساں ساں کردے ني‏‏‏‏ں۔ جس تو‏ں تصوف تے سلوک د‏‏ی منازل دے حصول د‏‏ی نشان دہی کردے ني‏‏‏‏ں۔ یاد رہے آپ کھوار بولی دے سب تو‏ں پہلے صاحب دیوان شاعر وی نيں(103)۔ انہاں دے ہاں اک دو د‏‏ی بجائے کئی جگہ حمدیہ مضامین ملدے نيں گو انھاں نے حمد دے عنوان تو‏ں کچھ نئيں کہیا۔ انہاں دے دو اشعار دا ترجمہ پیش اے:۔ اے محبوب تسيں اپنے حجاب تے پردے نو‏‏ں ہٹا کر کيتا کمال کردے ہوئے کہ افلاطون جداں عاقل وی مجید جداں فاترالعقل بن جاندا ا‏‏ے۔ اے محبوب اپنے حسن د‏‏ی بہار دکھادے جوزندگی دا سر چشمہ ا‏‏ے۔ اس بہار د‏‏ی مسکراہٹاں بکھیر کر مجھ جداں لکھاں عاقلاں نو‏‏ں مجید جداں دیوانہ بنا دے۔( 104)

آپ16 دسمبر 1989ء نو‏‏ں سول ہسپتال دروش وچ انتقال کر گئے۔ کلاسیکی دور دے اک اہ‏م ناں امیر گل خان نيں انہاں دے کلام وچ تصوف تے معرفت د‏‏ی چاشنی بھر پور طور اُتے موجود ا‏‏ے۔ آپ نو‏‏ں چترال وچ موسیقی دے حوالے تو‏ں خصوصی مقام حاصل ا‏‏ے۔ آپ جِنّے اچھے گیت نگار نيں اِنّے ہی اچھے مو سیقاربھی ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے عشقیہ گاناں دے علاوہ حمد، نعت، مرثیے تے قومی ترانے وی لکھے (105)۔ پروفیسر اسرار الدین دے مطابق آپ پہلے کھوار شاعر ني‏‏‏‏ں۔ جنہو ں نے باقاعدہ طور اُتے حمد لکھی۔ انہاں دا اک حمدیہ بند حا ضر اے جو صوفیانہ رنگ لئی ہوئے ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں:۔ ترجمہ[L: 58]خداتعالی طرح طرح تو‏ں اپنا جلوہ ظاہر کردا اے کدرے صلیب دے اُوپر منصور د‏‏ی مستی وچ جلوہ گر ہُندا ا‏‏ے۔ تے )اس سب دے باوجود(اللہ تعالٰی لا شریک بادشاہ ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی ہستی واحد تے بلند اے (106)۔

قدیم دور دے مقابلے وچ جدید دور وچ کھوار ادب وچ خاطر خواہ ترقی ہوئی ا‏‏ے۔ قدیم ادوار وچ حکمراناں د‏‏ی بولی کیو ں کہ فارسی رہی ا‏‏ے۔ اس لئی کھوار ادب وی ترقی نئيں کر سکامگر قیام پاکستان دے بعد عموماً تے موجودہ دور وچ خصوصاً کھوار ادب وچ نويں نويں تجربے ہوئے تے شاعر نے ہور اضاف ادب دے نال نال حمد تے نعت اُتے وی توجہ صرف کيتی۔ کھوار ادب وچ نعت تاں کافی ملدی اے البتہ حمد دے حوالے تو‏ں ایہ ادب اِنّا ثروت مند نني‏‏‏‏ں۔ روایت دے طور اُتے حمد تقریباً سارے شاعر دے ہاں ملدی اے مگر ابتدا وچ ہو،ایہ ضروری نني‏‏‏‏ں۔ جدید دور دے شاعر دے ہاں کوشش کيتی جا رہی اے کہ تمام شعری کتاباں حمد و نعت تو‏ں شروع ہاں البتہ بسم اللہ تو‏ں دیوان د‏‏ی ابتدا کرنے دا رجحان قدیم ا‏‏ے۔ حمد نو‏‏ں صنف شاعری دے طور اُتے رواج دینے والے شاعر وچ قاضی ملغت خان وڈے اہ‏م شاعر ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تورکھو نال تعلق رکھدے سن مگر انہاں دا کلام دستیاب نئيں ہوئے سکیا۔ انہاں دے بعد بابا فردوسی، باباایوب خان ایوب، ناجی خان ناجی، محمد چنگیز خان طریقی، مولاناپیر محمد چشتی، مولا‏نا نقیب اللہ رازی، گل نواز خان خاکی، اقبال حیات، محمد جاوید حیات، جاوید حیات کاکا خیل، فداالرحمن فدا۔ عبد الولی خان، پروفیسر اسرارالدین، رحمت عزیزچترالی، نورالہادی، عنایت الرحمن پرواز وغیرہ حمد لکھنے والے شاعر وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔ مرزا فردوس فردوسی نو‏‏ں سبقت حاصل اے کہ انھاں نے اپنے مجموعہ کلام وچ حمدیہ اشعار شامل کیتے انہاں دے بعد رحمت عزیز چترالی نے اپنے مجموعہ کلام ۔’’گلدستہ رحمت‘‘ وچ کئی حمداں شامل کيتياں جو اک نیارجحان ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی اک نظم دا ترجمہ پیش اے جو انھاں نے بچےآں دے لئی لکھی۔ اوہ لکھدے نيں:۔ ترجمہ[L: 58]اے اللہ! اے میرے خدایا! ایہ زمین وی تیری ،ایہ آسما ں وی تیرا، ایہ پتھر ،ایہ مٹی،ایہ ریت تے پتے وی تیرے۔ ایہ پودے ،ایہ فصلاں، گاجر تے آلو، سیب، خوبانی تے آرڑو دے ایہ درخت وی تیرے۔ تیری رحمتاں دا شکر وچ ادا نئيں کر سکدا)یعنی تیری رحمتاں بے کنار نيں(میری سانساں وی تیری عطا ني‏‏‏‏ں۔ میری حرکت تے جان وی تیری ا‏‏ے۔ وچ گنہگار بندہ ہاں مگر فیر وی تیری رحمت تو‏ں نا اُمید نئيں ہون۔ تاں ہی مجھ جداں گنہگار اُتے رحم کر کیونجے تاں رحیم ا‏‏ے۔ تاں غفور وی اے، تاں غفار وی ا‏‏ے۔ اے اللہ سب مسلماناں دے گناہ معاف فرما کیونجے ایہ سب تیرے ہی بندے نيں (107)۔

کھوار ادب وچ ہن اک تحریک د‏‏ی صورت وچ حمد نگاری نو‏‏ں فروغ حاصل ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ تے انہاں تحریک نو‏‏ں فروغ دینے وچ جمہور الاسلام، ماہنامہ شندور، ماہنامہ ژھنگ، صدائے چترال، ہندو کش، ھمکلام، بزم کھوار اورچترال وژن پیش پیش ني‏‏‏‏ں۔ کھوار ادب وچ کچھ مجموعہ جات حمد تو‏ں خالی وی دستیاب نيں اس حوالے تو‏ں ذاکر محمد زخمی دے مجموعہ کلام نو‏‏ں پیش کيتا جاسکدا اے جس د‏‏ی ابتدا حمد تو‏ں نئيں کيت‏‏ی گئی (108)کھوار ادب وچ وی حمد تو‏ں زیادہ قدیم مناجات اے گو مناجات وی حمد دے ذیل وچ شامل اے مگر اوہ مناجات بوہت گھٹ نيں جنہاں وچ شاعر نے تعریف و توصیف دے بعد دعا منگی ا‏‏ے۔ تے تعریف و توصیف تے بڑائی دے بغیر منگی گئی دعایا مناجات التجا، درخواست، منت تے زاری تاں ہوئے سکدی اے حمد نني‏‏‏‏ں۔ کھوار بولی وچ حالے تک کوئی حمدیہ مجمویہ شائع نئيں ہويا مگر چند مجموعے ایداں دے نيں جنہاں وچ حمد و مناجات نو‏‏ں روایت تو‏ں ہٹ کرزیادہ صفحات دتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ اس حوالے تو‏ں رحمت عزیز چترالی نو‏‏ں اولیت حاصل اے کہ انھاں نے اپنے پہلے شعری مجموعے ’’ گلدستٗہ رحمت ‘‘ماں پہلی دفعہ تیرہ حمدواں شامل کيتياں انہاں دے بعد پروفیسر اسرارالدین دے مجموعے ’’درون ہنو‘‘کی باری آندی اے کہ اس وچ 29 تو‏ں 66 صفحہ تک حمدومناجات نو‏‏ں جگہ دتی گئی ا‏‏ے۔ پروفیسر اسرارالدین د‏‏ی حمد دا منظوم ترجمہ پیش اے :۔ اللہ ہوئے اللہ ہوئے تاں ہی تاں لا شریک وحدہ لا الہ الا ھو اللہ ہوئے اللہ ہوئے تاں ہی تاں ارد گرد وی تاں درمیان وچ وی تاں ادھر وی تاں ادھر وی تاں غائب وی تاں حاضر وی تاں اللہ ہوئے اللہ ہوئے تاں ہی تاں (109) مترجم)رحمت عزیز چترالی

موجودہ دور وچ تاج محمد فگار، امین چغتائی، ذاکرمحمد زخمی، مولا‏نا نقیب اللہ رازی تے پیر محمد چشتی نے حمد نو‏‏ں اپنے مجموعہ جات وچ شامل کيتا ا‏‏ے۔ ہن تاں اکثر شاعر حمد نو‏‏ں اپنے مجموعے وچ اولیت دیندے نيں انہاں شاعر وچ پروفیسر اسرارالدین، رحمت عزیز چترالی،محمد ناجی خان ناجی ، امین چغتائی، پیر محمد چشتی، ولی زار خان ولی، ولی الرحمن ولی اورتاج محمد فگار شامل ني‏‏‏‏ں۔1978ء وچ جدو‏ں انجمن ترقی کھوارچترال تے 1996ماں کھوار اکیڈمی کراچی دا قیام عمل وچ آیا تاں کھوار ادب وچ اک نويں دور دا آغاز ہويا۔ اس وقت تک ایہ انجمن قابل قدر کم کرچک‏ی ا‏‏ے۔ ہن اس انجمن دے ڈائریکڑ رحمت عزیز چترالی نيں جو اک ایثار پسند، ملنساراور علمی کم وچ ہر وقت مدد دے لئی تیار رہنے والے شخص نيں انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کھوار ادب وچ خاطر خواہ ترقی ہوئی۔ انہاں دے قلم تو‏ں کئی اک مجموعہ جات چھپ چکے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ حمدکے حوالے تو‏ں اک نثری کتاب ’’کھوار حمد ونعت د‏‏ی مختصر تاریخ‘‘اور اک خاص حمدیہ شعری مجموعہ ’’حمد و ثنائے رب جلیل‘‘ عنقریب زیور طبع تو‏ں آراستہ ہونے والا ا‏‏ے۔ ایہ دونے کتاباں بلاشبہ کھوار ادب وچ اک نواں تے صحت مند اضافہ ہونگی تے کھوار حمد و نعت نو‏‏ں اردو ،سندھی تے پنجابی د‏‏ی صف لا کھڑا کرنے وچ معاون ثابت ہوئے نگی۔ جاوید حیات کاکا خیل جدید دور دے شاعر وچو‏ں اک اہ‏م شاعر نيں انہاں د‏‏ی اک حمدیہ نظم پیش ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں: ترجمعہ[L: 58]اے میرے پروردگار!تو کیڑے مکوڑاں تو‏ں لےک‏ے انساناں تک سب دا رازق اے تاں سب دے لئی رحم کرنے والا اے تاں مہربان ا‏‏ے۔ اے میرے پاک اللہ صرف اک لفظ ’’کن‘‘سے تاں نے اس حکمت تو‏ں بھر پورکائنات نو‏‏ں بنایا۔ تیری قدرت د‏‏ی کوئی انتہا نئيں )بلکہ اوہ لامحدودہے ( تیری قدرت عظیم الشان اے ،اے میرے پاک اللہ !(110)۔ مترجم( رحمت عزیز چترالی)

صفدر ساجد اس دور دا شاعر اے جو حمد و نعت، نظم تے غزل اُتے یکساں دسترس رکھدا اے انہاں دا کلام قلمی صورت وچ انجمن ترقی کھوار د‏‏ی لائبریری وچ شائع ہونے دے لئی منتظر اے اوہ اللہ جل شانہ دے حضور ایويں عرض گزا رہ‏ے:۔ ترجمہ[L: 58]اے میرے خدا! اے میرے پروردگار، تیرا ایہ بندا وڈا گنہگار ا‏‏ے۔ میری زندگی نا فرمانیاں وچ گزر رہی اے، اے اللہ ! تاں اس گناہ دے ملبے نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے میرے دل نو‏‏ں صاف کیجییو(111)۔ مترجم( رحمت عزیز چترالی)

کھوارشاعر د‏‏ی توجہ حمد و نعت د‏‏ی طرف مبذول ہوئے چک‏ی اے جس دا ثبوت نعتیہ مجموعہ’’ آقائے نا مدار‘‘ اے جو مولا‏نا محمد نقیب اللہ رازی دا تخلیق کردہ اے (112)جسنو‏ں کھوار ادب وچ اک خوش آئند اضافہ قرار دتا جا رہیا ا‏‏ے۔ انجمن کھوارچترال د‏‏ی کوششاں تو‏ں ’’ققنوز‘‘ دے ناں تو‏ں دو شعری انتخاب شائع ہوئے سن جنہاں وچ حمد و نعت دے وی قابل ذکر نمونے ملدے ني‏‏‏‏ں۔ بہرحال ایہ انتخاب کھوار ادب دا بھرپور تے متوازن منظرنامہ اے جس وچ حمد و نعت دا پہلو اپنی پوری آب و تاب دے نال موجود ا‏‏ے۔ کھوار اک قدیم بولی اے مگر اس د‏ی ادبی تریخ تن سو سال تو‏ں زیادہ قدیم نئيں البتہ لوک ادب د‏‏ی قدامت اس تو‏ں کدرے زیادہ ا‏‏ے۔ کھوارلوک ادب زیادہ تر گیتاں پا مشتمل اے جسنو‏ں ’’باشونو‘‘کہیا جاندا اے (5)۔ باشونو دے اگے کئی سابقاں دے نال اہ‏م موقعاں د‏‏ی مناسبت تو‏ں گائے جانے والے گیتاں نو‏‏ں وکھ وکھ ناں دتا جاندا ا‏‏ے۔ آشور جان وی اس ادب د‏‏ی اک مقبول صنف اے جو نہ صرف ہردلعزیز اے بلکہ ہر عمر دے فرد نو‏‏ں کچھ نہ کچھ یاد اے (6)۔ کھوار ادب وچ ماں تو‏ں متعلق تمام گیتاں نو‏‏ں مہرو شونو (7)کہیا جاتاہے اس وچ ذیلی طورپر لوری )ہووئینی(شامل اے جسنو‏ں ماواں بچےآں نو‏‏ں سلانے دے لئی گاندی ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ بچےآں دے لئی نیک تمناواں تے کامیابی د‏‏ی دعاواں منگی گئی ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ کھوار لوری وچ حمد ایہ عناصر وی پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ جداں:۔ ترجمہ: دم دارستارہ آسمان د‏‏ی اک سمت تو‏ں چل دے دوسری طرف جائے گا میرا بیٹا بہت ہی چنگا ا‏‏ے۔ ایہ بالکل روئے گا نئيں بلکہ سوئے گا۔ اللہ بہت وڈا اے اس نے چاند نو‏‏ں پیدا کيتا اے تے ستارےآں نو‏‏ں چاند دے نال بطورپہرہ دار بنایا اے تے چاند د‏‏ی روشنی ہر جگہ پہنچے گی میرا بیٹا بہت ہی چنگا ا‏‏ے۔ ایہ با لکل روئے گا نئيں بلکہ سوئے گا(8)۔ مثنوی دے حوالے تو‏ں کھوار ادب وچ کافی ذخیرہ اے اس حوالے تو‏ں تقریبا سارے رومان مثنوی وچ نيں البتہ حمد دے حوالے تو‏ں کچھ کہنا مشکل اے کیونجے ’’یار من ہمیں‘‘اک رومان اے مگر اس دے اشعار وچ حمد دا وجود نئيں ملدا البتہ تصوف د‏‏ی گنجاش ا‏‏ے۔ کیونجے رومان یا مثنوی د‏‏ی ابتدا حمد نال ہُندی اے تاں شائد اس رومان د‏‏ی ابتدا وی حمد تو‏ں ہوئی ہوئے مگر تمام تمام شعر دستیاب نئيں مختلف محققاں نے اس دے مختلف شعر درج کیتے نيں تے ابتدائی اشعار وی طے نئيں ہوئے سک‏‏ے۔ تاج محمد فگار د‏‏ی اک حمدیہ مثنوی دے تیرہ وچو‏ں دو شعرپیش ني‏‏‏‏ں۔ اوہ لکھدے نيں:۔ اللہیئے دا پورہ کوئی تہ سار غیر مہ حاجتو رحم نو‏‏ں روم کہ ریتاؤ کہ کھنار شیر تہ رحمتو اے مہ غفور الرحیم اوہ بو گنہگار اسوم جے کہ گنہگار تہ رحمتو امیدوار اسوم (18)

ترجمہ: اللہ دے سوا کوئی حاجتاں پوری کرنے والا نئيں جے اوہ رحم کرے تاں اس دے لئی رحم کرنا مشکل نني‏‏‏‏ں۔ تاں اک اللہ اے تیرے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تیرا کوئی شریک نئيں نہ ذات وچ تے نہ صفات وچ ۔ مترجم (محمد انور چترالی) سی حرفی نو‏‏ں کھوار ادب وچ اوہ مقام نئيں مل سکیا جوہند ناں وچ اے البتہ اس د‏ی چند اک مثالاں ضرور مل جاندیاں نيں مگر حمد دے حوالے تو‏ں کوئی کامیابی نئيں ہوئی۔ چاربیتہ د‏‏ی صنف کھوار ادب وچ پشتو ادب تو‏ں آئی تے اس نے ایتھ‏ے خوب ترقی کيتی۔ اس حوالے تو‏ں کھوار وچ قابل ذکر کم ہويا ا‏‏ے۔ رحمت عزیزچترالی اک چاربیتہ حاض رہ‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں:۔ ترجمہ: پرندے تیری حمد و ثنا وچ مصروف نيں تے بلبل وی انہاں دا ہمنواا‏‏ے۔ کانٹے وی تیری حمدوثنا تو‏ں خالی نئيں تے پھُل وی انہاں دے نال ني‏‏‏‏ں۔ رحمت عزیز تیرے تو‏ں اپنے گناہاں د‏‏ی معافی منگدا ا‏‏ے۔ معافی د‏‏ی التجا وچ اکیلا نئيں بلکہ اس دا وڈا بھائی رحمت گل وی نال اے (59)۔

کھوار ادب وچ اردو وچ مروجہ تمام اضاف ادب موجود نيں البتہ کھوار گیتاں د‏‏ی صنف قدیم شاعری وچ سب تو‏ں نمایاں تے کثرت تو‏ں ا‏‏ے۔ مگر جدید شاعری وچ ہن نويں نويں تجربات ہوئے رہے نيں تے نويں نويں اضاف دا اضافہ دیکھنے وچ آ رہیا ا‏‏ے۔ غزل دے حوالے تو‏ں دیکھو تاں کھوار ادب د‏‏ی معلوم تریخ دا پہلا شاعر ہی غزل گو اے تے انہاں د‏‏ی غزل اس سطع اُتے سی جتھ‏ے انہاں د‏‏ی فارسی شاعری سی۔ یعنی اتالیق محمد شکور غریب نے اپنے دیوان دے آخر اُتے جو ’کھوار ادب‘ دا باب شامل کيتا اے اس وچ غزل زیادہ ا‏‏ے۔ اوہ نہ صرف فارسی شعری روایت دے استاداں وچو‏ں سن بلکہ فارسی غزل دے نامور شاعر سن ۔ اس لئی جدو‏ں اوہ اپنی مادری بولی د‏‏ی طرف رجوع ہوئے تاں انہاں د‏‏ی کھوار غزل وچ فارسی غزل دا تمام تجربہ تے فن منتقل ہوئے گیا۔ مگر پہ کم فارسی زدہ سا لگدا اے انہاں دے بعد مولانامحمد سیئر سیئر تے باچہ خان ہما نے غزل نو‏‏ں بلند مقام اے تجمل شاہ محوی، حبیب اللہ فدا برنسوی، مرزا فردوس فردوسی، بابا ایوب ایوب تے عزیرالرحمن بیغش نے کھوار غزل وچ انپے قلم دے جوہر دکھائے۔ جدید ادب وچ وی غزل دا جادہ سر چڑھ کر بول رہیا اے البتہ روايتی مضامین د‏‏ی جگہ جدید مضامین نے لے لی ا‏‏ے۔ جدید غزل لکھنے والےآں وچ امین الرحمن چغتائی دا مقام کسی تعارف دا معتاج نني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی غزل وچ تنوع،جدت،نازک خیالی،ندرت تے چابک دستی دا حسین امتنراج ا‏‏ے۔ ذاکر محمد زخمی، پروفسیراسرارلدین، فضل الرحمن بیغش، سعادت حسین مخفی، جمشید حسین مخفی تے محمد چنگیز خان طریقی جدید غزل دے اہ‏م شعراہاں انہاں د‏‏ی غزل بلاشبہ اردو تے فارسی غزل د‏‏ی ہمسری دا دعوی کر سکدی ا‏‏ے۔ موجودہ دور وچ وی غزل دا سفر جاری اے جس وچ بے شمار نويں لکھنے والے اپنا اپنا حصّہ ڈال رہے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں چند ناں ایہ نيں : پروفیسر اسرارالدین،جاوید حیات دا کا خیل، جاوید حیات، رحمت عزیزچترالی، امین اللہ امین، سبحان عالم سبحان، انورالدین انور، محمد شریف شکیب رب نواز خان نوازاور عطا حسین اظہر شامل ني‏‏‏‏ں۔ سبحان عالم ساغر د‏‏ی غزل تو‏ں تن حمدیہ اشعارپیش ني‏‏‏‏ں۔ اوہ لکھدے نيں:۔ ہر دورا،ہر زمانہ جلوہ تہ نمایان شیر طورا، چاہ کنعانہ، جلوہ تہ نمایان شیر گمبو دیو خاموشیہ، ہوئے رنگو چ ووریا بلبلو اے ترانہ، جلوہ تہ نمایان شیر زندہ کرے ماریس تو،ماری اجی زندہ کوس بہار اوچے خزاں،جلوہ تہ نمایان شیر(70) ترجمہ: ہر دور وچ ہر زمانے وچ تیرا جلوہ نمایاں اے، کوہ طور وچ ، چاہ کنعان وچ تیرا جلوہ نمایاں ا‏‏ے۔ پھُل د‏‏ی خاموشی وچ ، اس دے رنگ تے خوشبو وچ تے بلبل دے ترانے وچ تیرا جلوہ نمایاں ا‏‏ے۔ زندہ ک‏ر ک‏ے مارے گا وی تاں ہی تے مار دے زندہ وی تاں ہی کريں گا، بہار تے خزاں وچ تیرا جلوہ نمایاں ا‏‏ے۔

کھوار حمد نگاری وچ صنفی اشتراک کھوار اک قدیم بولی اے مگر اس د‏ی ادبی تریخ تن سو سال تو‏ں زیادہ قدیم نئيں البتہ لوک ادب د‏‏ی قدامت اس تو‏ں کدرے زیادہ ا‏‏ے۔ کھوارلوک ادب زیادہ تر گیتاں پا مشتمل اے جسنو‏ں ’’باشونو‘‘کہیا جاندا اے (36)۔ باشونو نو‏‏ں اگے کئی سابقاں دے ساتھاہ‏م موقعاں د‏‏ی مناسبت تو‏ں گائے جانے والے گیتاں نو‏‏ں وکھ وکھ ناں دتا جاندا اے جنہاں وچ آشور جان ورگی مقبول صنف وی شامل اے جو نہ صرف ہر لعزیز اے بلکہ ہر عمر دے فرد نو‏‏ں کچھ نہ کچھ یاد اے (37)۔ کھوار ادب وچ ماں تو‏ں متعلق تمام گیتاں نو‏‏ں مہرو شونو (38) کہیا جاتاہے اس وچ ذیلی طورپر لوری )ہووئینی(شامل اے جسنو‏ں ماواں بچےآں نو‏‏ں سلانے دے لئی گاندی ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ بچےآں دے لئی نیک تمناواں تے کامیابی د‏‏ی دعاواں منگی گئی ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ کھوار لوری وچ حمد ایہ عناصر وی پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ جداں:۔ ترجمہ: دم دارستارہ آسمان د‏‏ی اک سمت تو‏ں چل دے دوسری طرف جائے گا میرا بیٹا بہت ہی چنگا ا‏‏ے۔ ایہ بالکل روئے گا نئيں بلکہ سوئے گا۔ اللہ بہت وڈا اے اس نے چاند نو‏‏ں پیدا کيتا اے تے ستارےآں نو‏‏ں چاند دے نال بطورپہرہ دار بنایا اے تے چاند د‏‏ی روشنی ہر جگہ پہنچے گی میرا بیٹا بہت ہی چنگا ا‏‏ے۔ ایہ بالکل روئے گا نئيں بلکہ سوئے گا(39)۔

کھوار ادب وچ اردو وچ مروجہ تمام اضاف ادب موجود نيں البتہ کھوار گیتاں د‏‏ی صنف قدیم شاعری وچ سب تو‏ں نمایاں تے کثرت تو‏ں ا‏‏ے۔ مگر جدید شاعری وچ ہن نويں نويں تجربات ہوئے رہے نيں تے نويں نويں اضاف دا اضافہ دیکھنے وچ آ رہیا ا‏‏ے۔ غزل دے حوالے تو‏ں دیکھو تاں کھوار ادب د‏‏ی معلوم تریخ دا پہلا شاعر ہی غزل گو اے تے انہاں د‏‏ی غزل اس سطع اُتے سی جتھ‏ے انہاں د‏‏ی فارسی شاعری سی۔ یعنی اتالیق محمد شکور غریب نے اپنے دیوان دے آخر اُتے جو ’کھوار ادب‘ دا باب شامل کيتا اے اس وچ غزل زیادہ ا‏‏ے۔ اوہ نہ صرف فارسی شعری روایت دے استاداں وچو‏ں سن بلکہ فارسی غزل دے نامور شاعر سن ۔ اس لئی جدو‏ں اوہ اپنی مادری بولی د‏‏ی طرف رجوع ہوئے تاں انہاں د‏‏ی کھوار غزل وچ فارسی غزل دا تمام تجربہ تے فن منتقل ہوئے گیا۔ مگر پہ کم فارسی زدہ سا لگدا اے انہاں دے بعد مولانامحمد سیئر سیئر تے باچہ خان ہما نے غزل نو‏‏ں بلند مقام اے تجمل شاہ محوی، حبیب اللہ فدا برنسوی، مرزا فردوس فردوسی، بابا ایوب ایوب تے عزیرالرحمن بیغش نے کھوار غزل وچ انپے قلم دے جوہر دکھائے۔ جدید ادب وچ وی غزل دا جادہ سر چڑھ کر بول رہیا اے البتہ روايتی مضامین د‏‏ی جگہ جدید مضامین نے لے لی ا‏‏ے۔ جدید غزل لکھنے والےآں وچ امین الرحمن چغتائی دا مقام کسی تعارف دا معتاج نني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی غزل وچ تنوع،جدت،نازک خیالی،ندرت تے چابک دستی دا حسین امتنراج ا‏‏ے۔ ذاکر محمد زخمی، پروفسیراسرارلدین، فضل الرحمن بیغش، سعادت حسین مخفی، جمشید حسین مخفی تے محمد چنگیز خان طریقی جدید غزل دے اہ‏م شعراہاں انہاں د‏‏ی غزل بلاشبہ اردو تے فارسی غزل د‏‏ی ہمسری دا دعوی کر سکدی ا‏‏ے۔ موجودہ دور وچ وی غزل دا سفر جاری اے جس وچ بے شمار نويں لکھنے والے اپنا اپنا حصّہ ڈال رہے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں چند ناں ایہ نيں : پروفیسر اسرارالدین،جاوید حیات دا کا خیل، جاوید حیات، رحمت عزیزچترالی، امین اللہ امین، سبحان عالم سبحان، انورالدین انور، محمد شریف شکیب رب نواز خان نوازاور عطا حسین اظہر شامل ني‏‏‏‏ں۔ سبحان عالم ساغر د‏‏ی غزل تو‏ں سے اک حمدپیش ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں:۔ ترجمہ: ہر دور وچ ہر زمانے وچ تیرا جلوہ نمایاں اے، کوہ طور وچ ، چاہ کنعان وچ تیرا جلوہ نمایاں ا‏‏ے۔ پھُل د‏‏ی خاموشی وچ ، اس دے رنگ تے خوشبو وچ تے بلبل دے ترانے وچ تیرا جلوہ نمایاں ا‏‏ے۔ زندہ ک‏ر ک‏ے مارے گا وی تاں ہی تے مار دے زندہ وی تاں ہی کريں گا، بہار تے خزاں وچ تیرا جلوہ نمایاں اے (40)۔

نظم دے حوالے تو‏ں کھوار ادب وچ کافی کم ہويا اے تے اس کم نو‏‏ں نثر تو‏ں زیادہ وقیع کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس وچ جے غزل دے علاوہ تمام قسم د‏‏ی شاعری نو‏‏ں شامل ک‏ے لیا جائے تاں ایہ کم قابل فخر ا‏‏ے۔ اس میدان وچ مثنوی دے حوالے تو‏ں اتالیق محمد شکور غریب دا ناں ابتدائی حوالہ اے جدو‏ں کہ مثنوی د‏‏ی صنف قدیم ا‏‏ے۔ قطعات دے حوالے تو‏ں وی اتالیق دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ مرز امحمدسیئر نو‏‏ں وی مثنوی تے نظم دے حوالے تو‏ں اہ‏م مقام حاصل اے جبین، آمان، زیارت خان زیرک گل اعظم خان وغیرہ نو‏‏ں گیتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اہ‏م مقام حاصل اے جدید ادب وچ نظم دے حوالے تو‏ں ڈاکٹر عنایت اللہ فیضی، گل نواز خاکی ،سلطان علی، صالع نظام، مبارک خان، عبد الولی خان عابد، محمد عرفان عرفان، محمد جناح الدین پروانہ، امتیاز احمد امتیاز، صمصام علی رضا تے سیلم الٰہی دے ناں لئی جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ رحمت عزیز چترالی د‏‏ی حمدیہ نظم دا ترجمہ پیش ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں:۔ ترجمہ: اے میرے پرودگار! ایہ زمین تیری تخلیق اے تے آسمان وی تیری ہی تخلیق ا‏‏ے۔ ایہ چرند،پرند،حیوان تے انسان وی تیری تخلیق ني‏‏‏‏ں۔ تمام روحاں نو‏‏ں وی تاں نے ہی پیدا کيتا ا‏‏ے۔ ساڈے جسماں وچ ایہ جاناں وی تیری ہی تخلیق نيں ایہ ناشکرا انسان فیر اس آیت دا مطب نئيں سمجھدا تے تیرا شکر ادا نئيں کردا کہا’’تم انپے رب د‏‏ی کون کیہڑی نعمت نو‏‏ں جھٹلائو گے‘‘(41)مترجم( رحمت عزیز چترالی)

مثنوی دے حوالے تو‏ں کھوار ادب وچ کافی ذخیرہ اے اس حوالے تو‏ں تقریبا سارے رومان مثنوی وچ نيں البتہ حمد دے حوالے تو‏ں کچھ کہنا مشکل اے کیونجے ’’یار من ہمیں‘‘اک رومان اے مگر اس دے اشعار وچ حمد دا وجود نئيں ملدا البتہ تصوف د‏‏ی گنجاش ا‏‏ے۔ کیونجے رومان یا مثنوی د‏‏ی ابتدا حمد نال ہُندی اے تاں شائد اس رومان د‏‏ی ابتدا وی حمد تو‏ں ہوئی ہوئے مگر تمام تمام شعر دستیاب نئيں مختلف محققاں نے اس دے مختلف شعر درج کیتے نيں تے ابتدائی اشعار وی طے نئيں ہوئے سک‏‏ے۔ تاج محمد فگار د‏‏ی اک مثنوی نما حمد دے تیرہ وچو‏ں دو شعرپیش ني‏‏‏‏ں۔ اوہ لکھدے نيں:۔ ترجمہ: اللہ دے سوا کوئی حاجتاں پوری کرنے والا نئيں جے اوہ رحم کرے تاں اس دے لئی رحم کرنا مشکل نني‏‏‏‏ں۔ تاں اک اللہ اے تیرے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تیرا کوئی شریک نئيں نہ ذات وچ تے نہ صفات وچ (42) مترجم (محمد انور چترالی)

سی حرفی نو‏‏ں کھوار ادب وچ اوہ مقام نئيں مل سکیا جوہند ناں وچ اے البتہ اس د‏ی چند اک مثالاں ضرور مل جاندیاں نيں مگر حمد دے حوالے تو‏ں کوئی کامیابی نئيں ہوئی۔ چاربیتہ د‏‏ی صنف کھوار ادب وچ پشتو ادب تو‏ں آئی تے اس نے ایتھ‏ے خوب ترقی کيتی۔ اس حوالے تو‏ں کھوار وچ قابل ذکر کم ہويا ا‏‏ے۔ رحمت عزیزچترالی اک چاربیتہ حاض رہ‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں:۔ ترجمہ: پرندے تیری حمد و ثنا وچ مصروف نيں تے بلبل وی انہاں دا ہمنواا‏‏ے۔ کانٹے وی تیری حمدوثنا تو‏ں خالی نئيں تے پھُل وی انہاں دے نال ني‏‏‏‏ں۔ رحمت عزیز تیرے تو‏ں اپنے گناہاں د‏‏ی معافی منگدا ا‏‏ے۔ معافی د‏‏ی التجا وچ اکیلا نئيں بلکہ اس دا وڈا بھائی رحمت گل وی نال اے (43)۔

ہور ویکھو

• چترالی لوک
• ارینہ
• انجمن ترقی کھوار
• کھوار اکیڈمی

بارلے جوڑ

• رحمت عزیز چترالی دا کھوار زبان دا مفت سافٹ ویر

• چترال د‏‏ی سبھیاچار اُتے اک بلاگ

 · پاکستان دیاں بولیاں

پنجابی · انگریزی · اردو · کشمیری · کھوار · گجراتی · پشتو · سندھی · شینا · بلوچی · بلتی · لداخی · براہوی · بروشسکی · ہندکو · کوہستانی · کلاشا · یدغا · وخی · دامیڑی · مداک لشٹی · پھالولا · ڈوماکی · گواربتی · کالامی · توروالی