کوٹ ڈیجی
کوٹ ڈیجی | |
 کوٹ ڈیجی پنڈ دا منظر | |
| مقام | ضلع خیر پور، سندھ، پاکستان |
|---|---|
| قسم | Settlement |
| تاریخ | |
| ادوار | ہڑپا 1 توں ہڑپا 2 |
| ثقافتاں | وادیٔ سندھ دی رہتل |
| Site notes | |
| کھدائی دی تریخ | 1955، 1957 |
کوٹ ڈیجی دے آثار قدیما قومی شاہراہ دے کنارے خیرپور شہر توں جنوب دی طرف پندراں میل دے فاصلے اُتے واقع نيں۔ اک چٹان اُتے واقع شرقن غربن چھے سو فٹ لمبی تے شمالن جنوبن چار سو فٹ چوڑی ڈھیری اے جیہڑی آلے دوآلے دی زمین توں چالیس فٹ اُچی اے ۔
اس مدفون شہر دے دو حصے نيں۔ اک حصہ قلعہ دے اندر اے، جس وچ حکمران طبقات رہندے ہوݨ گے۔ دوسرا حصہ قلعہ دے باہر اے جس وچ دستکار لوک رہندے ہوݨ گے۔ جو اپنے وقت وچ غلاماں دا درجہ رکھدے سن ۔ ایہ لوک اجتماعی طور تے اک سماجی طبقے کمی دا درجا رکھدے سن تے حکمران طبقہ اجتماعی طور اُتے انہاں اُتے مالکانا حقوق رکھدا سی۔ ایہ ضروری نئيں سی کہ ایہ غلام ملکان فرداً فرداً وی سارے سارے دولت مند ہوݨ۔ انہاں وچوں افراد غریب وی ہوسکدے سن ۔ لیکن آزاد شہری ضرور سن ۔ انہاں غریب آزاد شہریاں نوں غلاماں اُتے اِنّی ہی مالکانہ حثیت حاصل سی جِنّی امرائ نوں تے ایہ غریب آزاد شہری جے انہاں دے استحصال وچ شریک نئيں سن تاں وی انہاں نوں محکوم رکھنے دے لئی اپنی طاقت حکمراناں دے پلڑے وچ ڈالدے سن تے ایہ مقصد نسلی قبائلی تے گراوہی بنیاداں اُتے حاصل کيتا جاندا سی۔ لہاذا قدیم پاکستان دے کمی مکمل طور تے غلام سی تے اوہناں دے آلے دوالے ذات پات دیاں دیواراں چُݨ دتیاں گئیاں سی ۔ جیہناں وچ اوہ سسک سسک کے جیندے سن ۔
کوٹ ڈیجی دی کھدائی وچ آبادی دے کل سولاں پدھر مِلے نيں ۔ سَبھ توں اُتے دے تن پدھر وادی انڈس دے نمائندا نيں ۔ جداں سطح 4 توں لے کے سولاں تک جو سبھ توں تھلے نيں ۔ پہلے از سندھ رہتل دے آثار ملے نيں ۔ اس قدیم دور وچ اک قلعہ وی ملیا اے۔ جس وچ طویل عرصے تک اک منظم عمدگی توں ترتیب دتا ہويا شہر آباد رہیا اے ۔ جیہدا مطلب ایہ اے کہ وادی سندھ دی رہتل دے وجود وچ آنے توں صدیاں پہلے نہایت دولت مند تے ترقی یافتا لوک ایتھے رہندے سن ۔ ایہناں دے مکانات منظم سن ۔ جنہاں دیاں بنیاداں پتھر دی تے دیواراں کچی اِٹاں دی سی۔ برتن چاک اُتے بندے سن ۔ انہاں دے حجری اوزار نہایت ترقی یافتہ سن ۔ جنہاں وچ نیزےآں دی انیاں، برچھے، چھوٹے استرے تے کھرچنے وغیرہ شامل نيں۔ اک بیل دی سفالی مورتی وی ملی اے۔ اس قلعے دے لوک طویل عرصے قلعہ اُتے قابض رہے نيں۔ یعنی لگ بھگ ست سو سال۔ کیوں کہ اس جگہ عمارتی ملبے دی تیرہ سطحاں ملی نيں۔ جنہاں وچوں گھٹ توں گھٹ گیارہ یا بارہ مرتبہ آبادی رہی اے۔ شہر دا اوہ حصہ جو قلعے توں باہر اے ایہدے وچ پنج مرتبا آبادی رہی اے تے آبادی کم گنجان وی رہی اے ۔ اس قلعے دی دیوار وچ حفاظتی برج وی نيں ۔ ایہدی بنياد وچ پتھر تے اُتے دی چݨائی وچ کچی اِٹاں استعمال ہوئیاں نيں ۔
تیسری سطح دے تھلے تے چوتھی سطح دے اُتے یعݨی وادی سندھ دی رہتل دے آوݨ تے اس توں پہلے زمانے دے درمیان شدید آتش زنی دے آثار نيں ۔ اس دے نال ای قدیم تے جدید مادی سبھیاچار وچ زبردست فرق اے ۔ اس ڈاکٹر ایف اے خان نے تے انہاں دی طرح ہور ماہرین نے وی ایہ خیال ظاہر کيتا اے کہ نويں آّنے والے والےآں نے قدیم شہر نوں جلیا کے تاخت و تاراج کيتا۔ اس دے ثبوت وچ مرکزی نکتہ ایہ اے کہ پہلے لوک باریک دیوار دے نفیس برتن بناتے سن ۔ جداں کہ نويں لوک موٹی دیوار دے برتن بناتے سن ۔ پرانے دور وچ کم جگہ وچ ودھ برتن تے چوکھی ودھیا معیار دے ملے نيں۔ جس دا مطلب کہ اوہ بہت ودھ امیر لوک سن تے انہاں دی صنعت و حرفت بہت ترقی یافتہ سی۔ اک ہور دلچسپ گل ایہ اے کہ قدیم دور وچ سب توں نچلی سطح توں 16 توں سطح 4 تک بار بار راکھ تے جلی ہوئی لکڑی دے کوئلے دی سطحاں ملدی نيں۔ لیکن ظروف سازی دی ٹکنیک ایہدا اسلوب تے معیار ہمیشا اکو جیہا رہندا اے ۔ یعنی قدیم ضروف ہمیشہ باریک، نفیس تے ہلکے رہے نيں۔ صرف دور قدیم دے اختتام اُتے ایسا ہُندا اے کہ ضروف سازی وچ بنیادی تبدیلی آندی اے۔ ایہ سارے شواہد اس حقیقت دی نشان دہی کردے نيں کہ کوٹ ڈیجی سبھیاچار زوال آمادہ سماج تے غلامانہ سماج دے دور دی غلام دار سبھیاچار سی۔ اس وچ اکثر غلاماں دی بغاوتاں ہُندی رہندی سی۔ جو مالکان دے شہر نوں تباہ و برباد کردے سن تے ہر بار غلاماں نوں شکست ہُندی سی۔ آخر چوتھی سطح دے زمانے وچ پرانے غلام مالکان نوں شکت ہوئی اے۔ تے دیہاتاں توں آکے حملہ آور ہوݨ والے زرعی غلام انہاں دے شہراں اُتے قبضہ کرلیندے نيں۔ انہاں مکاناں نوں ازسر نو تعمیر کرکے خود انہاں وچ رہائش اختیار کردے نيں تے نواں سیاسی اقتدار قائم کردے نيں۔ اس دے نتیجے وچ قدیم پاکستان طول و عرض وچ اک ریاست وجود وچ آندی اے۔ جسنوں وادی سندھ دی رہتل دے ناں توں یا کيتا جاندا اے۔ ایہ غلام دار ریاست اک خونی انقلاب دے ذریعے وجود وچ آندی اے ۔ جیہدے وچ وچ چھوٹی چھوٹی کسان سلطنتاں اک وسیع سلطنت وچ ضم ہوجاندیاں نيں۔ ایہی اوہ چیز اے جسنوں مغربی مورخین وادی سندھ دی رہتل نوں اچانک جو بن اُتے آنا SUDDEN FLOWERING OF THE INDUS CIVILIZATION کہندے نيں ۔ ایہدا اچانک وجود وچ آنا کسی مادی اسباب دے ممکن نئيں اے۔ بلکہ سماجی انقلاب سی۔ ٹکریاں وچ بٹے ہوئے غلام دارانہ سماج نوں خون ریز طبقاتی جدل دے بعد اک عظیم تر معاشی سیاسی تے سماجی وحدت وچ تبدیل کردا اے۔ اس انقلاب دی حرکی قوت کسان تے دستکار سی ۔ جو فیر خود غلام، ملکان تے اُچی زات دے حکمراناں وچ تبدیل ہوئے۔ اس جنگ وچ بوہت سارے صنعتی کارکن تے دستکار مارے گئے۔ ایہی وجہ اے کہ شہری طرز تعمیر وی اک دفعہ غائب ہوجاندا اے۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ جدوں نويں حکمراناں سیاسی استحکام حاصل کر ليا تاں فیر انہاں دی نفاست لوٹ آئی تے پرانا ورثہ قدرے نويں انداز وچ اجاگر ہويا۔ ہرپہ، موہنجو ڈارو دے شہر لگ بھگ چھ ست سو سال زندہ رہے۔ جے ایہ یکے ہور سن تاں فیر وادی سندھ دی غلام ریاست تیرہ چودہ سو سال زندہ رہی۔
کوٹ ڈیجی دی ثقافت دا زمانا 3155 ق م توں لے کے 2590 ق م دا زمانہ اے ۔ ایہ قلعے دے اندرونی شہر دا زمانا اے ۔ قلعے دے باہر جو شہر اے اس دی سب توں قدیم آبادی 2885 ق م توں لے کے 2805 تک رہی اے۔ مجموعی طور تے سبھیاچار لگ بھگ ساڈھے پنج سو سال رہی۔ ڈکٹر توفیق محل دا اصرار اے کہ کوٹ ڈیجی چقافت پوری عظیم وادی سندھ، شمالی بلوچستان وچ افغانستان دی سرحد توں لے کے تے اور ساحل مکران دی طرف ایرانی سرحد دے نال نال بھارت دی چند میݪ پٹی اس وچ شامل سی۔ ايسے علاقے پر بعد وچ وادی سندھ دی رہتل پھلی پھولی ۔[۱]
حوالے
سودھو- ↑ یحیا امجد ۔ پاکستان دی تریخ قدیم دور