وید

ہندو مذہبی کتاباں

وید رگوید · یجروید · ساموید · اتھروَ وید حصے ساہت · براہمن گرنتھ · ارنیک · اپنشد

اوپوید آیوروید · دھنروید گندھرووید · ستھاپتیوید

ویدانگ سکھا · چھند · ویاکرن نرکت · کلپ · جوتش

اپنشد رتگویدک آتریی اپنشد یہیویدک ورودارنیک · ایش اپنشد تیترریی اپنشد · کٹھ اپنشد سویتا سویتر اپنشد سامویدک چھاندوگی اپنشد · کین اپنشد اتھروَ ویدک منڈک اپنشد · سانڈرکی اپنشد · پرسرا اپنشد

پران برہما پران برہما · برہمنڈ برہاویوتر ساکینڈیی · بھوکھت ویشنب وشنو پران · بھگوت پران نارن پران · گروڑ پران  · پن پران سیو پران سوَ پران  · لنگ پران سکند پران · اگن پران · وادھو پران

بھارت دا اتہاس رامائن · مہابھارت

ہور ہندو گرنتھ بھگوت گیتا · منوسمرتی ارتھ شاشتر · آگم تنتر · پنچراتر سوتر · ستوتر · دھرم شاشتر · دوی پربندھ · تیورم · رام چرتمانس · یوگ وسشٹ

گرنتھاں دی ونڈ شروتی · سمرتی

وید (Sanskrit वेदः véda, "علم") پرانے بھارت دے ویدک سنسکرت وچ رچے گئے گرنتھاں دے اک گروہ دا ناں اے۔ ایہناں نوں ہندو مت دیاں قدیم کتاباں منیا جاندا اے۔ اندازا اے پئی ایہہ پندرھویں تے پنجویں صدی ق م دوران رچیاں گئیاں۔ ایہناں نوں دو بنیادی قسماں یعنی، شرتی تے سمرتی وچ ونڈیا جاندا اے۔ شرتی وچ صرف چار وید شامل ہن : رگوید، ساموید، یجروید اتے اتھروَ وید۔ ایہناں نوں اپورسیی یعنی کسے انسان ولوں نہیں رچیا گیا - منیا جاندا اے۔ ایہہ سدھے برہما دے مونہوں اچرے گئے منے جاندے ہن۔ اسے لئی ایہناں نوں شرتی کیہا جاندا اے۔

ہریک وید دے الگّ-الگ براہمن ہن جویں رگوید دا ایتریی، یجروید دا شتپتھ، ساموید دا سام اتے اتھروَ وید دا گوپتھ وغیرہ ۔ ایہناں براہمن گرنتھاں دا بھارتی پرمپرا وچ بڑا ستکار یوگ تھاں رہا اے اتے ایہناں نوں ویداں دے سامان ہی سمجھیا جاندا اے۔ ویداں وچ براہمناں توں بعد آرنیک آؤندے ہن جنہاں وچ براہمن گرنتھاں وچلی کرمکانڈ دی نظر توں ہوئی وضاحت دا کجھ مورت آؤندا اے اتے فلسفی تتّ براہمن گررنتھاں نالوں ودھ گیا اے۔

ویدک ہندو دھرم دی شروعات ویداں دی رچنا دے نال ہوئی منی جاندی اے۔ جدوں اسیں ہندو دھرم دے تریخی ترقی دی گل کردے ہاں تاں اس نوں چار پڑاواں (کالاں ،ویلےآں) وچ ونڈیا جاندا اے۔ پہلے پڑائ نوں ویدک پڑائ وجوں سویکاریا جاندا اے۔ وید آریہ رہتل اتے ہندو دھرم دے سبھ توں پرانے گرنتھ ہن۔ وید سنسکرت بولی دے ود دھاتو توں بنیا اے، جس دے مطلب(مطلب) ہن-تعلیم، علم جاں روشنی۔ علم دی اس پرمپرا(روایت) وچ شرتی (سن کے) اتے سمرتی (یاد کرکے) دا اہم یوگدان(حصہ) رہا اے۔ ایہناں ویداں دی رچنا بابت تن بھانت دیاں دھارناواں/مانتاواں پرچلت چلیاں آ رہیاں ہن۔ پہلی دھارنا دے مطابق وید ایشوری بانی ہن۔ دوجی مانتا دے مطابق وید وکھ-وکھ رَشیاں-مُنیاں(پیر پیغمبر) ولوں اپنے نجی تجربہ (تجربہ) راہیں حاصل کیتے گئے روحانی علم دا ناں اے۔ تیسری ایہناں ویداں دا اچارن برہما جی ولوں آپ کیتا گیا اے۔ ہندو دھرم دے مڈھلے سومے وجوں پروانے جاندے ویداں دی گنتی چار اے۔ ایہناں وچ رگ وید، یجر وید، سام وید اتے اتھرو وید ہن۔ ایہناں ویداں دی رچنا دا دور(زمانہ) آریہ لوکاں دی بھارت وچلی آمد نال (1500-1000 ق م) جوڑیا جاندا اے۔ پیش اے اس اپورشی رچنا (ویداں) بابت مختصر جانکاری :

رگ وید

رگوید : ایہہ سبھ توں پرانے(پرانا) وید اے۔ رگ شبد سنسکرت بولی دے مول شبد رچ توں بنیا اے۔ رچ توں مطلب وڈیائی جاں تعریف ہندا اے۔ وید-منتراں نوں رچا وی کیہا جاندا اے، جس دے مطلب ہن استتمئی گیت۔ اس وید وچ آریہ لوکاں دے دھارمی، سبھیاچاری، سماجی اتے بھوگولی(جغرافیائی) پچھوکڑ دی بھرپور جانکاری ملدی اے۔ اس وید دے 10 منڈل (باب) ہن۔ ایہناں منڈلاں وچ 1028 سوکت ( بھجن) ہن۔ ہریک سوکت وچ 10 منتر ہن۔ ایہناں منتراں نوں رچاواں کیہا جاندا اے، جنہاں دی گنتی 10552 اے۔ رچاواں توں اگے جا کے جیکر شبداں دی گل کیتی جاوے تاں ایہناں دی گنتی 153826 بن جاندی اے۔ شبداں توں اگے جیکر اکھراں تک پہنچ کیتی جاوے تاں ایہہ 432000 ہندے ہن۔ ایہناں وچ 40 کو منتر اجیاے وی ہن جو کسے سرلیکھ ہیٹھ نہیں آؤندے۔ جویں-جویں آریہ لوک مشرق ول ودھدے گئے، اوہناں دی بھوگولی کھوج وی ودھدی گئی اتے اوہ منتراں دا اچارن کردے گئے۔ رگ وید رشیاں نے کئیاں پیڑھیاں وچ مکمل کیتا اے، جس دی سنپورنتا وچ سری وشوامتر، وششٹ، بھاردواج اتے گوتم وغیرہ رشیاں دا خاص یوگدان اے۔ رگ وید دی وضاحت بہت سارے ودوان لوکاں ولوں کیتی گئی اے پر سیاناچاریا جی نوں پرمکھ ویاکھیاکار منیا جاندا اے۔ اس دی وضاحت کردے ویلے کجھ کو ہیٹھ لکھے پکھاں نوں سنمکھ رکھن واسطے کیہا جاندا اے :

• دیوی کرت ہون کرکے ویداں دی الوچنا نہیں کیتی جا سکدی۔
• رگوید دی وضاحت کرمکانڈ دے مطابق کیتی گئی اے۔
• بہئرتھی واکاں کارن ویداں دا تلناتمک مطالعہ ممکن نہیں ہو سکدا۔

رگوید دا مطالعہ کرن نال اس دے کجھ اہمترین پکھ وی ابھر کے ساہمنے آؤندے ہن۔ ایہناں پکھاں وچ قدرت دیاں وکھ- وکھ طاقتاں نوں دیوتے منّ کے اوہناں دی صفت-صلاحَ اتے پوجا کیتی گئی اے۔ ایہناں پرمکھ دیوتیاں وچ اگنی، اندر، وایو، شرت، ورن، ردر، آدتی اتے برہسپتی وغیرہ دا ناں آؤندا اے۔ ایہہ پوجا کھیتی اپج دے وادھے اتے حفاظت ہتّ کیتی جاندی رہی اے اتے یگّ نوں اس پوجا پدھتی دا اک خاص زریعہ (خاص زریعہ)منیا جاندا رہا اے۔

سام وید

ساموید : ایہہ سبھ توں چھوٹا وید اے۔ سام توں مطلب ہے-سامان جاں برابر بھار دا۔ اس وید دے منتر برابر وزن دے ہن۔ جیمنی رشی دی میمانسا وچ سام دا مطلب گاؤن دی ریتی وجوں کیتا گیا اے۔ سام وید دے منتر یگّ، ہوم وغیرہ خوشی دے موقعیاں اُتے براہمن خاص (خاص) طرز اُتے گاؤندے ہن۔ سام نوں شترقی حاصل کرن والا گائن وی کیہا جاندا اے، جس دا مطلب اے من نوں اکاگر کرکے دیوتیاں نال اک سر کرنا تاں کہ بھٹکنا ختم کرکے شترقی دا تجربہ کیتا جا سکے۔ ساموید دے دو حصہ ہن-سابق ارچک اتے اتر ارچک۔ اس توں علاوہ اس دا اک حصہ ہور وی تسلیم کیتا جاندا اے، جس نوں مدھ ارچک کیہا جاندا اے۔ اس وید دے منتراں دی تعداد 1549 اے۔ پر پنڈت جےَ دیوَ دے ٹیکے مطابق ایہہ تداد 1875 اے۔ اس دے پہلے حصے وچ پینڈو لوکاں دے گاؤن والے گیت ہن۔ تیجے حصے وچ جنگلاں وچ رہن والے تپسویاں دے بھجن ہن۔ بھارتی سنگیت پرمپرا دا مڈھ ساموید توں ہی بجھدا اے۔ اس وچلے منتر اندر، اگنی، اشونی اتے سوم وغیرہ دے گن گائن کرن اُتے زور دندے ہن۔ ایہناں دیوتیاں دے ناں اُتے 8 کانڈ ہن۔ ساموید گندھرو یعنی راگیاں دا وید وی منیا جاندا اے۔ ہندو رشیاں نے سنگیت تے راگ متعلق جو کجھ لکھیا اے، اس دا بنیاد وی ساموید نوں ہی سمجھیا جاندا اے۔

یجر وید

یجروید : یجر شبد 'یجُ' دھاتو توں بنیا اے، جس دے مطلب بندے ہن یگّ کرنا، پوجا جاں ہوم کرنا۔ اس طرحاں اس وید دا تعلقات یگّ متعلق منتراں نال اے۔ اس دیاں دو سنہتا ہن-تیتریی جاں کرشن سنہتا اتے دوسری واجسنییی جاں شکل سنہتا۔ پنڈت جےَ دیوَ نے اپنے ٹیکے وچ اس سنہتا دا ناں تیتریی پین دا کارن بیاندیاں لکھیا اے کہ اک وار یاگولک رشی دے گرو ویسیں پان کولوں اپنے بھانجے دی قتل ہو گئی سی۔ اوہ اس دا پراشچت (کفارہ) کرنا چاہندا سی۔ جدوں اس نے اس بابت اپنے شگرداں نال گل کیتی تاں یاگولک نے بڑے ہی ہنکار بھرے لحظے وچ کیہا کہ ایہہ کم تاں وید-منتراں دے جاپ اتے کرم-کانڈ نال میں اکلا ہی کر سکدا ہاں۔ ایہہ گل سن کے ویسیں پان غصے وچ آ گیا۔ اس نے یاگولک نوں کیہا، 'توں ہنکاری ہو گیا ہیں، جو تعلیم توں میرے کولوں پڑھی اے، ایہ مینوں واپس کر دے۔' اس اُتے یاگولک نے یاد کیتے ہوئے منتر گلچھ دتے، جنہاں نوں ویسیں پان اتے اس دے چیلیاں نے تتر بن کے چگ لیا۔ دوسرے حصہ واجسنییی بارے کیہا جاندا اے کہ یاگولک رشی نے سورج دی ارادھنا کرکے یجر وید نوں حاصل کیتا اے۔

اس دی شردھا-بھاونا توں خوش ہو کے سورج دیوتے نے واج (گھوڑے) دا روپ دھار لیا اتے اس نوں وید-منتر بخش دتے۔ اس کرکے ہی اس سنہتا نوں واجسنییی سنہتا کیہا جاندا اے۔ یجر دے 40 کانڈ ہن۔ یجروید وچ انسانی اچھاواں دی تکمیل ہتّ یگّ تے ہون کرن بارے خاص جانکاری دتی گئی اے۔

اتھرو وید

اتھرو وید : اتھرۉ (Athrav) توں مطلب اے ہون کرن والا۔ اس وید وچ ودھیرے بھوتکتا پردھان مضمون شامل کیتے گئے ہن۔ یگّ، ہوم وغیرہ کرن دی تکنیک، یگّ کراؤن والیاں دے پرکار بارے دسیا گیا اے۔ جڑھیاں-بوٹیاں اتے اؤشدھیاں بابت وی بھرپور جانکاری دتی گئی اے۔ مطلب شاستر اسے ہی وید دا اپ-وید اے۔ شلپ کلا نال متعلق جانکاری وی اس وید وچوں مل جاندی اے۔ اتھروید وچ منتراں دی گنتی 5977 اے۔ سرپ، پساچ، اسر، اتہاس اتے پران اس دے پنج اپ وید سویکارے گئے ہن۔ مالک دیانند نے شستر-استر تعلیم نوں وی اس دا ہی اپوید منیا اے۔ اس وید دا مطالعہ کرن نال رشیاں-منیاں دی مکمل نظر اتے جڑھیاں-بوٹیاں متعلق ڈونگھی کھوج دا پتہ وی چلدا اے۔

اس وچ 289 اؤشدھیاں دے گناں اتے پرجذبات دا ذکر کیتا گیا اے۔ اجر-امر کر دین والیاں اؤشدھیاں دی گل وی اتھرووید وچ ہی کیتی گئی اے۔ جادو-ٹونےآں دا وستھارت علم(وسیع علم) وی اس وچ دتا گیا اے۔ بھوتاں-پریتاں اتے ہور ناشک طاقتاں(تباہی دیاں طاقتاں) توں بچاء دے اپاء وی اس وید وچ موجود ہن۔ بدروحاں توں محفوظ رہن لئی پہنے جان والے تعویذ(تویت) وی اس وید دے منتراں نال ہی لااے وند بنائے جاندے راے ہن۔ عورتاں لئی سونے دا اہمیت(اہمیت) ذکر(بیان) کیتا گیا اے، جو کہ شترقی حاصل کرن دا چنہ اے۔ عورت نوں دھرتی دے وڈا(وڈے) گناں نال تلنایا گیا اے، جو سبھ نوں سکھ، شترقی اتے قدرتی وستاں حاصل کردی اے۔ اپروکت چرچہ توں اسیں اس نرنے(نتیجہ) اُتے پہنچدے ہاں کہ ایہہ چارے وید جیون دے وکھ-وکھ پکھاں نوں ابھاردے ہن۔ ایہناں وچوں اسیں بھارتی سماج اتے سبھیاچار دے آد-دور دی نہار دیکھ سکدے ہاں۔ ایہناں ویداں دی وچاردھارا انسانی مشکلاں دی نشاندیہی کرکے اوہناں نوں نوارن دی بات وی پاؤندی اے۔ بھاویں ویلے دے نال-نال بہت کجھ بدلدا رہندا اے پر ایہناں ویداں دے اہمیت(اہمیت) نوں چھٹیایا نہیں جا سکدا۔ ویداں دے اس اہمیت دی تائید(وضاحت) سری گرو نانک صاحب نے اپنی پاون بانی وچ اس طرحاں کیتی اے :

چارے وید ہوئے سچیار۔۔

پڑہِ گنہِ تن چار ویچار۔۔ (انگ 470)

چار حصے

کجھ ودواناں نے ویداں نوں چار حصےآں وچ ونڈیا اے جویں کہ منتر جاں سنہتا براہمن، آرنیک اتے اپنشد۔ اس طرحاں ویداں وچ آرنیتھکاں توں بعد اپنشد آؤندے ہن۔ اپنشد، ویداں دا اوہ حصہ ہن جنہاں وچ آتم- تعلیم دا نروپن اے۔ اپنشداں نوں براہمن گرنتھاں دے تنقید گرنتھ وی کیہا جاندا اے۔ وید منتراں نوں لے کے وضاحت کرن والے براہمن گرنتھاں اتے اپنشد گرنتھاں دا آپس وچ مشرق مغرب جنا انتر اے۔ براہمن گرنتھاں وچ کرمکانڈ دی نظر توں ہوئی وضاحت دا پورا ردعمل اپنشداں وچ ملدا اے۔ شروتی نوں دھرم دا سبھ توں اہم سروت منیا گیا اے۔ ایہناں دے علاوہ باقی سارے ہندو دھرمگرنتھ سمرتی دے دوران آؤندے ہن۔ شرتی اتے سمرتی وچ کوئی وی اختلاف ہون اتے شرتی نوں ہی مانتا ملدی اے، سمرتی نوں نہیں۔ ہندو پرمپراواں دے مطابق اس مانتا دا کارن ایہہ اے کہ ‘شرتُ’ برہما ولوں نرمت اے ایہہ بھاونا عامَ لوکاں وچ پرچلت اے کہ سرشٹی دا پروڈیؤسر برہما اے اس لئی اسدے منہ ولوں نکلے ہوئے وعدہ پوری طرحاں پرمکئی ہن اتے ہر اک نیم دے آدی سروت ہن۔ اسدی چھاپ پرانے دور وچ انی ڈونگھی سی کہ وید شبد عقیدت اتے آستھا دا لکھائک بن گیا۔ اس لئی پچھوں دے کجھ شاستراں نوں اہمیت حاصل کرن لئی اوہناں دے لکھاریاں نے اوہناں دے نام دے پچھے وید شبد جوڑ دتا۔ وید شبد سنسکرت بولی دے ود دھات ولوں بنا اے ، اس طرحاں وید دا شبدی مطلبّ معلوم یعنی علم دے گرنتھ ہن ۔ اج چترویدوں دے روپ وچ معلوم اس گرنتھاں دا ٹیکا اس پرکار اے -

ٹیکا

• رگوید - اس وچ دیوتیاں دی استتی لئی منتر ہن - ایہی سروپرتھم وید اے (ایہہ وید مکھ طور تے رشی منیاں لئی ہندا اے)
• ساموید - اس وچ یگّ وچ گاؤن لئی سنگیتمئی منتر ہن - (ایہہ وید مکھ طور تے گندھرو لوکاں لئی ہندا اے)
• یجروید - اس وچ وکھ وکھ یگاں دیاں کرمکانڈی ودھیاں لئی گد منتر ہن (ایہہ وید مکھ طور تے کشتریاں لئی ہندا اے)
• اتھروَ وید - اس وچ سنسارک کماں لئی ورتے جان لئی منتر ہن (ایہہ وید مکھ طور تے وپاریاں لئی ہندا اے)

وید دے اصل منتر حصہ نوں سنہتا کہندے ہن۔ ویدک ساہت دے دوران اپر لکھے سارے ویداں دے کئی اپنشد، آرہیرو اتے اپوید آدی وی آؤندے جنہاں دا ذکر ہیٹھاں دتا گیا اے۔ ایہناں دی بولی سنسکرت اے جسنوں اپنی وکھ پچھان دے مطابق ویدک سنسکرت کیہا جاندا اے۔ ایہناں سنسکرت شبداں دے استعمال اتے مطلب ویلے نال بدل گئے جاں لپت ہو گئے منے جاندے ہن۔

شبد کوش

نگھنٹو ویداں دا شبد کوش اے۔ ایہہ ویدک ساہت دی ووکیبولری دا مجموعہ سن۔ گرشبد رتناکر مہان کوش مطابق، ‘‘نگھنٹو کشیپ دا رچیا ہویا وید دا کوش اے جس تے یاسک منی نے نرکت نامک ٹیکا لکھیا اے۔ ایہہ بہت پرانا گرنتھ اے۔ اس توں وید شبداں دا مطلب چنگی طرحاں جانیا جاندا اے۔’’ ویدانگ نے وی وید وضاحت وچ بڑا اہم یوگدان پایا اے۔ اس نوں وید دے چھ انگ جاں کھٹئنگ کیہا اے، جس دا ویروا اس طرحاں اے:

• شکشا: اکھراں دے اچارن اتے پاٹھ دے سور دا جس توں علم ہندا اے۔
• کلپ: منتراں جاپ دی تکنیک اتے پرکار
• گرائمر: شبداں دی شدھی اتے استعمال
• جوتش: اماوس، پورنماشی، سنانقلاب آدی دناں دا جس توں علم ہووے۔
• چھند: پداں دے وشرام، منتراں دی چال اتے چھند دا ناں
• نرکت: شبداں دے معنےآں دی وضاحت، ویونتپتی سمیت، ناواں دا سروپ دسن والا ویدک ساہت۔

حوالے