اُپنِشد

اُپنِشد (سنسکرت: उपनिषद्, उपनिषत्; اُچارن: [upəniʂəd]) ہندو مت دیاں قریباً دوسو مقدس تے نظری کتباں دے مجموعے دا نام ہے جنہاں وچوں پرانیاں ترین کتاباں زیادہ تر وید دیاں فلسفیانہ تشریح توں متعلق نیں۔ انہاں ہندو مت دے متعدد اولیاء رشی (سنسکرت: ऋषि) مل منسوب کیتا جاندا ہے۔ اپنیشد، سنسکرت دے تن لفظاں اُپ+نِ+شد دا مرکب ہے، جس دے معنی قریب تھلے بیٹھنا ہے۔ دوجے لفظاں وچ مرشد دے قدماں وچ معرفت تے حصول علم دے واسطے بیٹھنا۔ اُپنِشد کسے اک کتاب دا نہیں بلکہ کتاب سلسلے تے فلسفے دا نام ہے، جو موضوع دے اعتبار نال مابعدالطبیعیاتی تے اسلوب دے لحاظ نال شعری ادب دا حسین مرقہ ہے۔ اُپنِشد دیاں تعلیمات دا منبع توحید، حق پرستی، تے عرفان ذات ہے۔ ایہ ظاہری عبادتاں، مذہبی رسماں، جنتراں، منتراں دے بجائے خود آگاہی، حقیقیت اولی دی تلاش تے تقوی اُپر زور دیندی ہے۔ ممتاز ہندو فلسفی اور عالم شنکر اچاریہ نے اُپنِشداں دی تعلیمات اُپر بڑا زور دتا تے کئی اک اُپنِشداں دیاں تفسیراں لکھاں۔

جس طرحاں ایہ گل ہے کہ کوئی علاقا کوئی قومتصوف توں خالی نہیں۔ کجھ تھوڑے جہے عقیدیاں تے سوچاں دے فرق نال ایہ ہر تھاں موجود رہیا ہے۔ تے اج وی ایہدے مانت تے پرچارک موجود نیں۔ بھانویں ایہناں وچ نویں علماں تے نویاں سوچاں دے نال کجھ نویاں رلتاں وی ہو گئیاں نیں پر ایس عمارت دے مڈھلے پتھر اج وی اوہو نیں جہڑے صدیاں پہلے رکھے گئے سن۔ ایتھے اسیں کجھ مڈھلے وچاراں دی سکھشا بارے گل کراں گے تاں جے ایہنوں سمجھن وچ آسانی ہووے۔ تے ایہ لیکھ ہور نکھیڑتا نال سامنے آ سکے۔

ہندی تصوف

ہندو مذہبی کتاباں

وید رگوید · یجروید · ساموید · اتھروَ وید حصے ساہت · براہمن گرنتھ · ارنیک · اپنشد

اوپوید آیوروید · دھنروید گندھرووید · ستھاپتیوید

ویدانگ سکھا · چھند · ویاکرن نرکت · کلپ · جوتش

اپنشد رتگویدک آتریی اپنشد یہیویدک ورودارنیک · ایش اپنشد تیترریی اپنشد · کٹھ اپنشد سویتا سویتر اپنشد سامویدک چھاندوگی اپنشد · کین اپنشد اتھروَ ویدک منڈک اپنشد · سانڈرکی اپنشد · پرسرا اپنشد

پران برہما پران برہما · برہمنڈ برہاویوتر ساکینڈیی · بھوکھت ویشنب وشنو پران · بھگوت پران نارن پران · گروڑ پران  · پن پران سیو پران سوَ پران  · لنگ پران سکند پران · اگن پران · وادھو پران

بھارت دا اتہاس رامائن · مہابھارت

ہور ہندو گرنتھ بھگوت گیتا · منوسمرتی ارتھ شاشتر · آگم تنتر · پنچراتر سوتر · ستوتر · دھرم شاشتر · دوی پربندھ · تیورم · رام چرتمانس · یوگ وسشٹ

گرنتھاں دی ونڈ شروتی · سمرتی

ساری دنیا دے کھوجکار ایہدے اُتے سانجھ رکھدے نیں کہ ’’اُپنِشد‘‘ تصوف اتے دنیا دیاں سب توں پرانیاں لکھتاں نیں جہناں وچ تصوف دے مڈھلے اصول بیانے گئے نیں۔ پروفیسر روائس دے آکھن موجب ایہناں لکھتاں وچ صوفی وچار دھارا دی پوری کہانی بیان کر دتی گئی اے۔

سارے کھوجکار ایس گل اتے وی سانجھ رکھدے نیں کہ بہتے اپنشداں دی لکھت دا زمانہ حضرت عیسیٰ علیہ السلام توں اٹھ صدیاں پہلے دا ہے پر کجھ ایسے وی ہے نیں جہناں نوں بعد وچ لکھیا گیا۔

ہندوستان دا ثقافتی ورثہ ناؤں دی کتاب وچ ایہناں دی گنتی 108لکھی گئی ہے پر شنکر اچاریا دے خیال وچ ایہناں وچوں 11اپنشد بہت ضروری نیں۔ ایس لئی اوہنے ایہناں ساریاں دی تشریح لکھی ہے۔ تے ایہدے نال ’’ارہم سوتر‘‘ وچ چار ہور اپنشداں دا حوالا وی دتا ہے۔ جدوں کہ ڈاکٹر رادھا کرشنن ہوراں تن ہور اپنشداں نوں شامل کر کے اٹھاراں نوں بہت ضروری آکھیا ہے تے فیر ایہناں دا انگریزی وچ ترجما کیتا۔

داراشکوہ دا اُپنِشداں دا فارسی ترجمہ

داراشکوہ نے دس اُپنشداں دا سنسکرت توں فارسی وچ ترجمہ کرایا سی ۔ اس مجموعے دا نام سراکبر ہے تے اس دے انگریزی، فرانسیسی تے جرمن زباناں وچ ترجمے ہو چکے نیں۔

داراشکوہ۔۔۔ جہڑا حضرت میاں میرؒ لاہوری دے خلیفا حضرت ملا شاہ دا مرید سی اوہنے 1656ء وچ 52 اُپنِشداں دا فارسی زبان وچ ترجما کیتا جہناں دا لاطینی زبان وچ 1801ء ترجما ہویا۔ شیلنگ تے شوپن ہاور نے وی ایسے ترجمے توں فیدا چکیا سی۔ 1808ء وچ ایہناں اُپنِشداں دا جرمن زبان وچ ترجما ہویا تے فیر۔۔۔ ایہ اُپنِشد1861ء وچ اردو وچ ترجما ہوئے۔

اُپنِشد دا مطلب

اُپنِشد فلسفیانہ گرنتھاں دا اک مجموعہ ہے جو بھگود گیتا اتے برہمسوتر نال ملکے ہندو دھرم لئی نظریاتی آدھار بندے ہن۔ اپنشد عامَ کر کے باہمناں اتے آرنایکاں دے انتم حصےآں وچّ وچّ ملدے ہن۔ ایہناں نوں ویدانت (وید انت) وجوں وی جانیا جاندا ہے۔ اپنشد دے اکھری مطلب ہن: اپ (نیڑے)، نِ (تھلے)، شد (بیٹھنا) مطلب گورو دے نیڑے تھلے بہنا۔ خدائی گیان بارے کھوج نوں وی اُپنِشد کیہا جاندا ہے۔ ایہہ اک طرحاں شرتی نہیں ہن وید-فلسفہ اپر ٹپنیاں دا روپ ہن۔

اُپنِشداں دا کتابی مطلب: کسے دے کول ادب نال بہنا اے۔ پر شنکر اچاریا ایہدا مطلب ’’برہم گیان‘‘ حاصل کر کے ،انپڑھتا دا اُپرالا کرنا بیان کردا ہے۔

اُپنِشداں دی سکھشا دی اصل روح ’’برہم گیان‘‘ یاں فیر حقیقت نوں پاؤنا ہے۔ ایسے لئی اک اُپنِشد وچ ایہ سوال کیتا گیا ہے کہ ۔۔۔ اوہ کہڑی شے ہے جہدا گیان مل جان توں مگروں سارے جگت دا گیان وی ہو جاندا ہے۔۔۔ پر ایس گل دا جواب نہیں دتا گیا کہ اوہ شے خدا ہے جے رب دا گیان ہو جائے تاں فیر سارے سنسار دا گیان حاصل ہو جاندا ہے۔

گنتی

200 توں ودھ اُپنِشد ملدے ہن۔ عامَ طور ’تے ایہہ گنتی 108 منی جاندی ہے۔ ایہناں وچوں سبھ توں پرانے، لگپگ اک درجن سبھ توں اہم ہن۔ ایہناں وچوں اگے درج 13 نوں زیادہ اہمیت دتی جاندی ہے:

1. ایش
2. ایتریئے
3. . کٹھ
4. . کین اپنشد
5. . چھاندوگی
6. . پرشن
7. .تیری
8. اپنشد
9. . مانڈوک
10. . منڈک
11. . شویتاشوتر
12. . کوشیتکِ
13. . میترائنی۔

اُپنیشداں دیاں مشہور قسماں

اکثر پرانیاں تحریراں اُپنِشداں دی تعداد 108 دسدیاں نیں، پر انہاں وچوں 10 اہم ایہ نیں۔

• ایشا
• کینا
• کتھا
• پرشن
• مندوک
• تےترییا
• اتاریا
• چندوگیا
• برھادارنیک
• اقتباس|ٓٓ اپا = اضافہ ، تکلمہ+ نشد = گورو کے نذدیک بیٹھنا جس چیلا سری علوم کی تعلیم پاتا ہے ۔ لیکن کچھ کو قواعد ان دونوں کو لغوی معنوں سے اختلاف ہے ۔ کچھ اس کی تعریف ’ اصل یا حقیقت کے علم ‘ اور دوسرے اسے ’ خفیہ اصول ‘ قرار دیتے ہیں ۔ لیکن خود اپنشدوں کے مشمولات سے پتہ چلتا ہے کہ یہ سری علوم ( مخفی ) علم خفیہ طور پر پڑھانے کے لےے لکھے گئے ہیں ۔ لیکن اس کا مطلب یہ نہیں کہ دو سو سے کچھ اوپر سبھی اپنشد اسی موضوع پر ہیں ۔ بعض فاضل قرار دیتے ہیں فقط تیرہ یا چودہ اپنشد سری علوم پر مشتمل ہیں ۔ ماہرین اپنشدوں کو چھ اقسام میں بانٹے ہیں اور یہ تقسیم مواد کی نوعیت پر مبنی ہے ، (1 ( ویدانت کے اصول ( 2 ) یوگ (3 ) سنیاس ( 4 ) شیو ( 6 ) کچھ دوسرے عقائد ۔

تیرہ یا چودہ کلاسیکل اپنشدوں کا زمانہ تصنیف خارجی حوالوں سے متعین نہیں کہا جاسکتا ہے ، لیکن اندرونی حوالوں سے پتہ چلتا ہے کہ700 سے 300 قبل مسیح تک کے دوران لکھے گئے ہیں ۔ چھ اس کے اولین عہد ، چھ وسطی یا قبل بدھ عہد اور قبل پانی عہد میں ، جب کہ باقی دو بدھ مت کے قیام کے فوراً بعد احاطہ تحریر میں آئے ہیں ۔ اولین چھ میں برہد ، چان اور کینا شامل ہیں ۔ دوسرے میں کاتھک ، ، شوتا شوتر ، مہا نارائن ، اشا ، مندک اور پراشن شامل ہیں ۔ جب کہ تیسرے میں میترانیہ اور مندوکیہ شامل ہیں ۔ پہلے چھ طرز نگارش اور زبان میں براہمنوں کے سے ہیں ، سادگی اور خوبصورتی سے مرصع ہیں ۔ دوسرے گروہ میں سے کچھ نظم میں ہیں اور پہلے کے برعکس یوگ اور سامکھیہ خیالات کے عکاس ہیں ۔ یہ بھی ممکن ہے بعد کے مطالعہ کرنے والوں نے تنقیدی جائزے کے دوران یہ اضافہ کیا ہو ۔ آخر دو کا زبان اور نفس مضمون ہر دو اعتبار سے ویدی عہد کے بعد کے ہیں ۔

کچھ اپنشد بعد ازاں براہمنوں اور پھر ویدوں کا حصہ بن گئے ۔ مثلاً برہدار پہلے ست برہمن کا حصہ بنے اور وہاں سے سفید یجر وید میں شامل کردیے گئے ۔ اپنشدوں کو براہمنوں کے رویے اور مذہبی اجارداری کے خلاف ایک رد عمل کیا جاتا ہے ۔ مذہب کی بے لچک تشریح کے خلاف تحریک میں پرہتوں کے کچھ مکتبہ فکر بھی شامل ہوگئے ، خصوصاً آخری اپنشدوں کے حوالے سے یہ بات زیادہ وثوق سے کہی جاسکتی ہے ۔

اُپنِشد وچ درج تعلیمات

برہم سوتر وچ اُپنِشداں دی سکھشا دا سٹا بیان کیتا گیا اے جہدی شنکر اچاریا نے شرح وی لکھی اے جس دا ڈاکٹر رادھا کرشنن ہوراں ترجما کیتا تے فیر ایہناں دا نچوڑ وی کیتا۔

• ۔برہم گیان۔ فلسفے تے مذہب دونواں وچ آخری مسئلا ہے۔

  ۔ ایس سنسار وچ برہمن (خدا) ہی سب توں وڈی حقیقت ہے تے اوہ ایکم، ادوتیم، یعنی وحدہ‘ لا شریک ہے۔

  ۔ گیان۔ وحی راہیں حاصل ہو سکدا ہے۔

  ۔ برہم گیان نال دل نوں سکون تے ہمیشں رہن والا نشا ملدا ہے۔

ایتھے اسی اپنشداں دی مڈھلی تعلیم دے کجھ نکتے بیان کردے ہاں:

• ۔ حقیقت اک ہے تے ایہ سنسار اوسے دی ذات دا وکھالا ہے۔ اوہدے توں اڈ کوئی شے حقیقی معنیاں وچ موجود نہیں اے۔

  ۔ اوہ حقیقت کل۔۔۔ ستیم (حق) جناتم (معلوم یقینی، جہدے وچ کوئی شک نہ ہووے) انتم (جس دا کوئی انت نہ ہووے)

  ۔ ایہ سنسار جسراں نظر آوندا ہے ایس طرحاں کیوں اے؟ اس دا جواب انج ہے کہ۔۔۔ رب دی مرضی ہی ایس طرحاں سی۔ سارے اختیار اوہدے کول نیں۔ کوئی اوہدے توں پُچھ گچھ نہیں کر سکدا اوہ جو چاہوے سو کردا ہے۔

  ۔ ایہ سنسار ایس پاروں سچ ہے کہ ایہدے وچ اوس ذات دا وکھالا ہے تے فیر ایس پاروں دھوکھا ہے کہ ایہ اپنے آپ وچ موجود نہیں ایہدا اپنا کوئی وجود نہیں ایہ ان ہوند اے۔ (شیخ ابن عربی دے وی ایہو وچار نیں) جدوں کہ (برہمہ) یعنی رب دی ذات اک حقیقت تے اک وجود ہے تے اوہ اپنی ذات راہیں موجود ہے۔

  ۔ ایہ سنسار اک وہم ہے جدوں کہ رب دی ذات ہر طرحاں ستہ (وجود) ہے۔

  ۔اوس حق ذات دا گیان اوہدے فضل تے کرم نال ای ہو سکدا ہے۔

  ۔ دنیا وچ رہوو پر ایہدے نال دل نہ لاؤ۔ ایہدے توں دور رہنا ای حیاتی گزارن دا چنگا ڈھنگ ہے۔

  ۔ دنیا دیاں نعمتاں توں فیدا چکنا تاں ٹھیک ہے پر ایہنوں حیاتی دا مقصد بنا لینا جائز نہیں کیوں جے جہڑا بندا فنا ہو جان والیاں شیواں نال دل لاؤندا ہے اوہ آپ وی فنا ہو جاندا ہے۔

  ۔ انسان دے اصلی دشمن باہر نہیں اوہدے اندر نیں تے اوہ۔۔۔ شہوت، کرودھ، موہ، لوبھ تے اہنکار نیں(غرور تکبر) ایہناں نوں ہی ’’نفس امارہ‘‘آکھیا جاندا ہے۔

  ۔ جدوں تیک ایہناں دشمناں تے قابو نہیں پایا جاندا گیان حاصل نہیں ہو سکدا۔

  ۔ جہنوں برہمن گیان مل جاندا ہے اوہ آپ وی برہمن ہو جاندا ہے اوہدے وچ برہمن دیاں صفتاں پیدا ہو جاندیاں نیں۔

  ۔ جدوں اک بندا گیانی ہو جاندا ہے تے فیر اوہدے وچ ایہ چار صفتاں پید اہو جاندیاں نیں۔آنند، ہمت، خدمت تے دوجیاں نوں فیدا پہنچان لئی جیونا۔

  ۔ گیانی اوہ ہے جہڑا ہر شے وچ اوہدا وکھالا ویکھدا ہے۔

  ۔ ایشور (خدا) صرف اوہناں نوں ہی درشن دیندا ہے جہڑے اوہدے درشن دی اِچھیا کردے نیں۔

  ۔ ایشور انسان دے دل وچ وشام (آرام و قیام) کردا ہے تے اوہ اپنے عاشقاں دے دل وچ رہندا ہے۔

  ۔ جہڑا رب توں بِناں کسے ہور نال دل لاؤندا ہے اوہ ہمیشہ لئی محرومی دی پکڑ وچ آجاندا ہے۔

  ۔رب توں اڈ کوئی ہور ہستی اصل وچ موجود نہیں۔۔۔ خدا حق ہے تے ایہ سنسار اک متھ ہے۔

  ۔ اوہ اک ہے، اکلا ہے۔ اوہدے ورگا کوئی ہور نہیں۔۔۔ ایک ستہ ہے، دو تیم نہ استی۔ اللہ اک ہے۔ دوجا کوئی موجود نہیں۔ لاالہٰ الا للہ۔

  ۔ دوج ہی ساری خرابیاں انپڑھتا تے بے وقوفیاں دی جڑ ہے۔

  ۔ برہمن (خدا) ہی سارے سنسار دی نینہ ہے۔

  ۔ رب دی پچھان صرف دیکھن نال ہی ہو سکدی ہے۔۔۔ علم تاں کتاباں راہیں مل جاندا ہے پر ایہ پچھان عشق نال ای ہوندی ہے۔

  ۔ من دا آنند صرف اوہنوں ملدا ہے جہڑے رب نوں اپنے اندر دیکھ لیندے نیں۔

  ۔اوس ذات دے گیان نال انسان فنا توں آزاد ہو جاندا ہے۔

  ۔گیان، نہ تے کتاباں توں ملدا ہے تے نہ ای ’’حواس‘‘ توں۔ ایہ تاں گرو دی بیٹھک توں ملدا ہے۔

  ۔ آزادی چاہندے او تے رب دی ذات دا گیان حاصل کرو۔

  ۔ کوئی فنا ہون والی شے روح نوں آنند نہیں دے سکدی۔

  ۔اصل علم اوہ ہے جہدے راہیں رب نوں پایا جاسکے۔

  ۔ہمیشہ رہن والی سچی خوشی صرف بے انت نال بُکل سانجھی کر کے ای مل سکدی ہے۔

  ۔گیان، دھیان دا مقصد رب دا وصل تے اوہدی نیڑتا حاصل کرنا ہے۔

  ۔جس طرحاں اگ توں چنگیاڑیاں نکلدیاں ہن اوسے طرحاں ایشور توں روحاں جاری ہندیاں نیں تے فیر ایہ روحاں اپنا کم مکاؤن توں مگروں اوسے ول پلٹ جاندیاں ہن۔

انا للہ و اِنا الیہ راجعون۔ بے شک ہر چیز نے مڑ کے اپنے اللہ ول رجوع کرنا ہے۔

• ۔رب دے ملن دی سِک ہووے تاں خدا دے عاشقاں دی مجلس وچ بیٹھو اوہنوں ملن دا دوجا کوئی ہور طریقا نہیں۔

  ۔حیاتی دا مقصد درشن ہے۔ جہنوں ایہ درشن نصیب نہ ہویا اوہدا جیون اکارت گیا۔

  ۔حق نوں صرف ایس طرحاں بیانیا جا سکدا ہے کہ اوہ۔۔۔ ایہ وی نہیں۔ ایہ وی نہیں اوہدا بیان اکھراں راہیں نہیں ہو سکدا۔

  ۔برہمن اک جیوندی جاگدی حقیقت ہے۔ برہمن تے ایشور اک ہی ذات دیاں دو وڈیائیاں نیں۔۔۔ یعنی جدوں اوہ برہمن اپنے کماں دا وکھالا کردا ہے تے ایشور بن جاندا ہے۔

  ۔سنسار نوں حقیقی سمجھنا سب توں وڈی نادانی تے دھوکھا ہے ایہ سنسار ایسے طرحاں خدا چوں نکلیا ہے جویں سورج چوں رشماں نکلدیاں نیں۔

  ۔رب ہر وچ لکیا ہویا ہے ہر شے وچ موجود وی ہے تے ہر شے وچوں وکھالی وی دیندا ہے۔

  سنسنار اوہدی قدرت دا کرشما ہے۔

  ۔سنسار ویکھو تاں موجود ہے پر غور کرو تاں ایہدا کوئی وجود نہیں۔

  ۔رب چلدا وی ہے تے کھلوتا وی۔ اوہ دور وی ہے تے نیڑے وی۔ اوہ اندر وی ہے تے باہر وی قرآن کہندا اے: ھوالظاہر والباطن۔

سٹا

اپنشداں دے ایہ مڈھلے وچار پڑھن تے وچارن توں ایہ سٹا کڈھیا جا سکدا ہے کہ۔۔۔ پہلی صدی عیسوی توں لے کے ہن تک سارے صوفیاں دے مڈھلے وچاراں وچ سانجھ پائی جاندی ہے تے دوجا ایہ کہ اپنشداں دی روح وحدت الوجود دا عقیدا ہے تے وکھو وکھ زمانیاں وچ دنیا دے کئی صوفیاں، سوجھواناں تے شاعراں ایہدی مانتا وی کیتی تے ایہنوں پرچاریا۔۔۔ پر ایہدا ایہ مطلب وی نہیں کہ ایہناں نے اک دوجے دے وچاراں نوں ویکھیا پرکھیا سی سچی گل تاں ایہ وی ہے کہ۔۔۔ ایہناں سب نے اپنی اپنی آزاد سوچ، دھیان تے گیان نال ایہ ہی سٹا کڈھیا کہ رب وی ہے تے اوہ بے انت وی ہے۔ اوہو ای حق ہے تے اوسے توں ہی ایہ سنسار وجود وچ آیا ہے۔ جو ہے وی تے نہیں وی۔۔۔۔۔۔ ایہو ای کارن ہے کہ اوہناں دے وچاراں وچ فرق وی نظریں آؤندا ہے۔

سچی گل تاں ایہ ہے کہ۔۔۔ اپنشداں دے گیانیاں نے تصوف دا کوئی فلسفیانہ نظام بنایا ہے تے نہ ای اپنا کوئی فلسفا بنایا ہے۔ صر ف اپنے اپنے روحانی تجربے، مشاہدے تے اندر دیاں وارداتاں نوں ہی بیان کیتا ہے۔ کیوں جے اک تواریخی سچائی تاں ایہ وی ہے کہ اج تیک تصوف دا کوئی خاص نظام بنایا جا سکیا ہے تے نہ ای ایہنوں ممکن آکھیا جاندا ہے ایس لئی کہ ہر بندے دا اپنا اپنا تجربا تے واپرتا ہوندی ہے جہدے وچوں اوہنوں اوس ذات دا درشن ہندا ہے۔

پر فیر وی۔۔۔ ایہناں اپنشداں دی اپنے اپنے طور تے تشریح وی کیتی تے ایہناں دا ویروا کر کے ویلے وقت نال اپنی اپنی سوچ دھارا وچ کھلار وی کیتا۔ ایہناں گیانیاں وچ سب توں وڈا ناؤں شنکر اچاریا دا ہے۔ جہنوں سب توں وڈا ویدانتی وی آکھیا جاندا ہے۔ بھانویں کوئی اوہدے نال سانجھ وچار کرے یاں نہ کرے۔ پر اوہدا کوئی مقابلا نہیں کر سکدا۔ وحدت الوجود وچوں نکلن والی اک وچار دھارا ’’صلح کل‘‘ وی ہے جہڑی انت وچ جا کے مذہباں دی سانجھ اُتے پہنچ جاندی ہے۔۔۔ کیوں جے جدوں ایہ گل من لئی جاندی ہے کہ سب کجھ اک ہی ذات دا حصا ہے تے فیر ایہناں وچ دوج تمیز تے نکھیڑتا جائز نہیں۔ جدوں سارے رستے اک ہی منزل ول جاندے نیں تے فیر ہر اک نوں برابر دی اہمیت ملنی چاہیدی اے۔

ایہو ای اصل وچ ہندوستانی تصوف دی نینہ اے۔

اُنج وی اک حقیقت تاں ایہ وی ہے کہ ہندوستان تہذیبی تے ثقافتی پچھوکڑ وچ کئی رنگاں دا باغ ہے تے ایتھے کئی نسل تے قبیلے آباد ہوئے آریاواں توں لے کے افغانیاں، عرباں تے وسطی ایشیا توں آؤن والے مہاجراں نے وی ایہدے رنگاں وچ وادھا کیتا تے فیر وکھو وکھ مذہباں دے رنگ وی ایتھے سامنے آئے۔ اک طرحاں چار مذہب تاں ایس خطے وچ پیدا ہوئے جین مت، ہندو مت، بدھ مت تے فیر سکھ مت۔ جدوں کہ اسلام ایتھے باہروں آیا۔ تے اوہنوں اپنے ودھا لئی کجھ مقامی شیواں وی قبول کرنیاں پئیاں۔

اک نظریا تاں ایہ وی ہے کہ۔۔۔ اسلام دا ودھا مسلمان بادشاہواں دیاں لمیاں حکومتاں پاروں ہویا مقامی لوکاں نوں ایہدے وچ کجھ فیدے نظر آئے۔ یاں فیر۔۔۔ ایہ وی آکھیا جاندا ہے کہ ہندوآں دے اونچ نیچ تے ذات پات دے نظرئیے نے وی ہور مذہباں دے جنم وچ ہتھ ونڈائی کیتی تے اسلام دے ودھا دا رستا وی پدھرا کیتا۔

پر صوفیاں نے ایہدے ساہویں ’’صلح کل‘‘ دا نظریا پیش کیتا تے اوہنوں حوصلا ودھائی وی ملی۔ ایس سانجھ نوں ہی ہندوستانی تصوف دا ناؤں دتا گیا جس دا گرو نانک وی آکھیا تے بُلّھے شاہ وی ایس دی چرچا کیتی۔ صلح کل کا مارگ لیا

ہورویکھو

• وید
• رگ وید
• سام وید