مہان کوش

مہان کوش
مصنف	کانھ سنگھ نابھا
اصل زبان	پنجابی
تاریخ اشاعت	۳۰ اپریل ۱۹۳۰

Mahan Kosh,The first Encyclopaedia of Sikhism

گرشبد رتناکر مہان کوش عرف مہان کوش کانھ سنگھ نابھہ دا لکھیا پنجابی انسائیکلوپیڈیا جاں شبد کوش گرنتھ اے۔ تقریباً 14 سال دی کھوج توں بعد کانھ سنگھ نے 1926 وچ اسنوں پورا کیتا اتے 1930 وچ چار جلداں وچ سدرشن پریس، امرتسر نے اسنوں چھپیا۔ اس وچ سکھ ساہت، اتہاس، پنجابی بولی اتے سبھیاچار نال متعلق لفظاں دے معنے اک سلسلیوار ڈھنگ نال دتے گئے ہن جس کرکے ایہہ صرف سکھ دھرم دا ہی نہیں سگوں پنجابی زبان دا وی علم کوش اے۔ حوالہ دے مدان وچ اسنوں اچا درجہ حاصل اے۔

• 20 مئی، 1912 دے دن بھائی کانھ سنگھ نابھہ نے اپنے شاہکار 'مہان کوش' دی تیاری دا پراجیکٹ شروع کیتا جو اج سکھاں دا اک اہم انسائیکلوپیڈیا اے۔ مہان کوش تیار کرن وچ 14 سال دا سماں لگا سی۔ اس دا سارا خرچ مہاراجہ بھوپندر سنگھ (پٹیالہ) نے دتا سی۔ اس نے اس مقصد واسطے بھائی کانھ سنگھ نابھہ نوں مسوری وچ اک کوٹھی دتی اتے پورا سٹاف وی دتا جس دا خرچہ پٹیالہ ریاست دیا کردی سی۔ مگروں اس دی چھپائی وی پٹیالہ ریاست ولوں ہی کیتی گئی سی۔

بھائی کانھ سنگھ دا ‘مہان کوش’ پنجابی ودوتا دے کھیتر دی اک بے مثال رچنا اے۔ سکھ دھرم لئی اس دی خاص اہمیت اے کیونکہ ایہہ ٹکسالی سکھ گرنتھاں وچ شامل سادھارن پاٹھک دی سمجھ توں باہرے شبداں دے ویاکھیائی معنےآں دا بھنڈار اے۔ کوشکار اتے اس دی رچنا نال میرا واہ کوش نوں سمجھ سکن دی عمر توں بہت پہلاں دا اے۔ اوہناں دے وڈیرے ساڈے پنڈ پتھو (ضلع بٹھنڈہ) دے واسی سن جو رامپرا پھول توں تن کوہ چڑھدے ول اے۔ دادیوں-پڑدادیوں اوہناں دے بھراواں دیاں اولاداں اج وی پنڈ وچ سادھارن کسانی جیون بتیت کر رہیاں ہن۔ ساڈے گھر وچ اوہناں دا ناں بڑے آدر نال لیا جاندا سی اتے اوہناں دی ودوتا توں متاثر ساڈے بزرگ اوہناں نوں ‘بھائی صاحب’ جاں ‘بھائی صاحب بھائی کانھ سنگھ’ آکھدے سن۔ بہبھاشائی علم دے سوآمی بھائی کانھ سنگھ (1861–1938) نے کوئی ڈیڈھ درجن پرکاشت-اشائع کتاباں دی رچنا کیتی۔ بھاویں اوہناں دا مکھ کھیتر سکھ دھرم اتے گربانی رہا، اوہناں نے دیس-پردیس دیاں یاتراواں دا ہال وی لکھیا اتے پنجابی اتے ہندی وچ شاعری وی رچی۔ اوہناں دی سمچی بہطرح رچنا وچوں ‘گرشبد رتناکر مہان کوس’ نوں، جسنوں عامَ کرکے ‘مہان کوش’ کیہا جاندا اے، بناں-شقاں پرمکھ ستھان حاصل اے۔ گورمکھی اکھراں وچلے ایہدے ناں ہیٹھ انگریزی وچ ‘اینسائیکلوپیڈیا آف سکھ لٹریچر’ چھپیا ہویا اے۔

میرے بچپن وچ ساڈے گھر پڑھیا جاندا ‘مہان کوش’ چار وڈّ-آکاری سینچیاں وچ سی۔ ایہناں سینچیاں دے کل پنے 3,338 سن۔ ہر سینچی انی بھاری ہندی سی کہ اوہنوں عامَ کتاب وانگ ہتھاں وچ چکّ کے پڑھنا اسمبھو سی۔ اس لئی ایہنوں دھرم-پوتھیاں وانگ ریہل اتے رکھ کے پڑھیا جاندا سی۔ ایہدا ستکار وی مذہبی پوتھیاں وانگ ہی کیتا جاندا سی اتے چارے سینچیاں رومالیاں وچ لپیٹ کے رکھیاں جاندیاں سن۔ عامَ کرکے ایہنوں معنےآں دی اسپشٹتا جاں دبدھا والے کسے شبد دا صحیح مطلب سمجھن لئی ورتیا جاندا۔ بچپن وچ میری ایہہ حیرانی سبھاوک سی کہ اک آدمی نے اکلیاں انی وڈی کتاب کویں لکھ لئی۔ پر اج وی اس دے آکار-پرکار بارے سوچیاں میری ایہہ حیرانی گھٹی نہیں کہ ودواناں نوں اجیاے کم واسطے ہن حاصل بے انت سہولتاں توں پوری طرحاں وروے اس زمانے وچ اوہناں نے ایہہ کرشمہ کویں کر دکھایا! لوکدھارا دے بہجلدی کوشکار ونجارا بیدی دی دوجی مثال توں علاوہ پنجابی ساہت دے اتہاس وچ اجیہی گھالنا دی کوئی تیجی مثال نہیں ملدی۔

میرے باپو جی دسدے سن، مڈھلے آدھاری کم اتے مگروں چھپائی نوں چھڈّ کے صرف اسنوں لکھن وچ بھائی صاحب دے پندراں سال خرچ ہوئے۔ اوہ ایہہ وی دسدے کہ اسنوں چھاپن دا خرچ انا ہونا سی کہ کھلھے وسیلیاں دے باو جود اوہ بھائی صاحب دے وسّ وچ نہیں سی جس کرکے ایہہ ذمہ مہاراجہ پٹیالہ بھوپندر سنگھ نے لیا۔ کوش بارے ایہہ اتے اجیہی ہور جانکاری اوہناں نوں خود بھائی صاحب توں ملی سی۔ اس ویلے دے ساڈے پنڈ وچ گربانی اتے مذہبی ساہت دے پاٹھی تاں دو-چار ہور وی سن پر اس دے نال ہی ساہتی پاٹھک بنن والے اکلے باپو جی ہی سن۔ اوہ بھائی کانھ سنگھ دیاں لکھتاں دے نال نال موہن سنگھ وید، بھائی ویر سنگھ، دھنی رام چاترک، گربخش سنگھ، نانک سنگھ، وغیرہ دے رسیے پاٹھک سن۔ اسے کرکے جدوں کدی بھائی صاحب پنڈ آؤندے، اوہناں دوواں دی ساہتی ملاقات ضرور ہندی۔

مہان کوش وچ 64,263شبداں دے مطلب اتے اوہناں دی وضاحت درج اے۔ بہتے لوکاں دا ایہہ وچار غلط اے کہ اس وچ صرف سری گرو گرنتھ صاحب دے شبداں دے مطلب دتے گئے ہن۔ اصل وچ ایہہ اس توں بہت ودھ کجھ اے۔ بھائی صاحب لکھدے ہن کہ پنڈت تارہ سنگھ دا ‘گرو گرمطلب کوش’ اتے بھائی ہزارا سنگھ دا ‘سری گرو گرنتھ کوش’ پڑھ کے اوہناں نے سوچیا، جو شبد گرو گرنتھ صاحب دے ایہناں وچ نہیں آئے، اوہ وی لے کے اک اتم کوش لکھیا جاوے۔ پنج سال اوہناں نوں گرو گرنتھ صاحب دے مکمل پاٹھ دے شبدی حوالے لیندیاں لگ گئے۔ حوالیاں نوں ترتیب دین دے تعلقات وچ ‘اینسائیکلوپیڈیا برٹینکا’ دیکھدیاں اوہناں نوں خیال آیا کہ ایہہ گرو گرنتھ صاحب دا ہی نہیں سگوں سکھ ساہت دا کوش ہووے۔ اس عاشِ نال اوہناں نے دسم گرنتھ، بھائی گرداس دی بانی، بھائی نند لال دی رچنا، بھائی منی سنگھ دیاں ساکھیاں، بھائی بالے والی جنمساکھی، رہتنامے، نانک روشنی، سورج روشنی، پنتھ روشنی، وغیرہ گرنتھ گھوکھ کے حوالے اکٹھے کیتے۔ مطلب اتے وضاحت نوں ودھ توں ودھ سنپورنتا دین دے مقصد نال اوہناں نے ہؤمے توں مکت رہندیاں شبداں نال متعلق کھیتراں دے سیانیاں نال رابطہ اتے وچار-وٹاندرا کرن وچ کوئی جھجک نہیں سی دکھائی۔ میرا ایہہ اطلاع وی نرادھار نہیں کہ گرمت دی وضاحت دا اوہناں دا اپنا پہلاں دا کم وی ضرور کوش-رچنا دے وچار دا بی اتے بنیاد بنیا ہووےگا۔ اوہناں دیاں پہلاں لکھیاں تن کتاباں، ‘گرمت پربھاکر’ (1889)، ‘گرمت سدھاکر’ (1899) اتے اس ویلے کجھ کارناں کرکے انچھپی رہی ‘گر گرا کسوٹی’، گرمت ساہت دی وضاحت نال ہی متعلق سن۔ شبداں نوں ترتیب دندیاں اوہناں نے اجوکے شبدکوشاں وانگ اکھرمالا نوں اتے اگوں ہر اکھر دے تعلقات وچ لگاں-ماتراں نوں بنیاد بنایا اے۔ بھائی صاحب دی لکھت دی اک دلچسپ گل واک دے انت اتے عامَ پنجابی لکھائی والی ڈنڈی دی تھاں انگریزی وانگ فلسٹاپی بندی پاؤنا اے۔ کوش وچ اتے اتھے دتے گئے شمشیر سنگھ اشوک دے ناں اوہناں دی ہتھ-لکھت چٹھی دے فوٹو-اتارے وچ ڈنڈیاں دی تھاں پھلسٹاپی بندیاں ہی ہن۔

جدوں ساہت دی کجھ سوجھی آئی توں میں ‘مہان کوش’ بارے جاننا چاہیا، جنی حیران کرن والی اسنوں لکھے جان وچ لگی محنت دی وارتا سی، اونی ہی مشکلاں-بھریکلاں ایہدے چھپن دی کہانی سی۔ بھائی صاحب کئی سال اپنا ایہہ کم ریاستی ذمہ واریاں نبھاؤن دے نال نال کردے رہے اتے کئی سال اوہناں نے نرول اسے کم دے لیکھے لائے۔ اوہناں دے اپنے دسن مطابق کل ملا کے اس کم دے لیکھے اوہناں دے 28 سال لگ گئے۔ 1911 وچ اوہناں دے قدردان نابھاپتی مہاراجہ ہیرا سنگھ گزر گئے۔ 1912 وچ آزاد-خیال ٹکا رپدمن سنگھ نے انگلینڈ توں آ کے گدی سمبھالی تاں اوہنے ریاست دے پربندھک ڈھانچے اتے پالیسیاں وچ کئی تبدیلیاں کیتیاں۔ بھائی صاحب دے اپنے کہن مطابق “کئی کارناں کرکے” اوہ نابھے دی نوکری توں وکھ ہو گئے، بھاویں کہ اوہ بال رپدمن سنگھ دے سکھیاداتا رہے سن۔ اس وہل نوں غنیمت سمجھدیاں اوہ کشمیر چلے گئے اتے “20 مئی 1912 نوں ارداسا سودھ کے” رچنا-کم شروع کر دتا۔ 1915 وچ اوہناں نے مہاراجہ بھوپندر سنگھ پٹیالہ دی نوکری دی پیش کش پروان تاں کر لئی پر 1917 وچ بلاوہ آؤن صدقہ پھیر نابھے چلے گئے۔ 1923 وچ رپدمن سنگھ نوں گدیوں لااے جان مگروں اوہ ریاستی نوکری توں وکھ ہو کے اک وار پھیر نرول کوش-رچنا نوں سمرپت ہو گئے۔ کوش دے کھرڑے دا انتلا شبد اوہناں نے 6 فروری 1926نوں لکھیا۔

سکھ ودواناں نے اس ادم دی بھرپور تعریف کیتی۔ کوش دے انگریزی وچ لکھے مکھبند وچلے تیجا سنگھ دے ایہہ شبد اجیہی رچنا کرن متعلق بھائی کانھ سنگھ دی جوگتا اتے صلاحیت نوں پرتیندھ روپ وچ بھلیبھانت اجاگر کردے ہن: “سکھ دھرم-گرنتھاں اتے اتہاس بارے اوہناں دا علم بوہت زیادہ ڈونگھا اتے لاثانی اے۔ سکھ ودوتا دی پرانی دھارا، جس وچ علم دی گہرائی اتے وستار دی وڈیائی اتے زور ودھیرے دتا جاندا سی، وچ سکھئت ہون توں علاوہ اوہناں نے وچاراں دی انیکتا اتے وشالتا، جو مغربی ودوتا دا خاص لچھن ہن، وی دھارن کیتیاں ہوئیاں ہن۔” اوریئینٹل کالج لاہور دے پرنسپل، اے۔سی۔ وولنر نے کوش نوں ‘سکھ دھرم دا اینسائیکلوپیڈیا’ اتے ‘سکھ ساہت دی ڈکشنری’ کیہا۔ اوہنے ایہہ وی کیہا کہ “بھاویں ایہہ اس دا مکھ مقصد نہیں، تاں وی ایہہ پنجابی اتے ہندی بولیاں دے اک شبدکوش وجوں وی بہت ملوان رہے گا۔”

‘بھومکا’ وچ لکھی بھائی صاحب دی ایہہ گل اج دے لکھاریاں ولوں پاٹھکاں دی گھاٹ، بے رخی اتے اگیانتا متعلق اکثر کیتے جاندے گلے-شکوے نال ہوبہو میل کھاندی اے: “اس گرنتھ دے پورن کرن اتے پرکاشن وچ جو نراستا، اوکھ اتے وگھن ہوئے ہن، اوہناں دا اتھے وستار نال لکھنا لکھاریاں دے اتساہ گھٹاؤن دا کارن اے، پر مختصر نال اتنا ظاہر کر دینا بھی ضروری اے کہ اجے اساڈی قوم دے سجناں نوں اجیاے کماں نال بہت ہی گھٹ پیار اے، عر کتنیاں نوں ایہہ پتہ بھی نہیں کہ اس پرکار دے گرنتھ کویں لکھے جاندے ہن عر ایہناں توں کی لابھ ہندا اے۔”

اوہناں دی اس نراشا دا کارن وی جان لوو۔ مہاراجہ فریدکوٹ، برجندر سنگھ نے کوش چھپواؤن دا وعدہ دتا ہویا سی پر بدقسمتی نوں اوہ گزر چکیا سی۔ مہاراجہ نابھہ، رپدمن سنگھ، جسنے ڈیڈھ سال لئی بھائی صاحب دے سارے عملے دا خرچ دتا سی اتے چھپائی لئی نگر مدد دا اقرار کیتا سی، نوں گدی چھڈنی پے گئی سی۔ جدوں بھائی صاحب نے مہاراجہ رپدمن سنگھ دے اس اقرار متعلق ریاست دے نویں پربندھک نال گل کیتی، اوہنے خزانہ خالی دسّ کے کسے مدد توں انکار کر دتا۔ اس مگروں شبھچنتکاں نال وچار-چرچار دے سٹے وجوں صلاحَ بنی کہ کوش دی ستر روپئے اندازاً قیمت دا ادھ پیشگی لے کے پنج سو گاہک بنائے جان اتے چھپائی شروع کر دتی جاوے۔ اس مقصد نال کوش دے نمونے دا اک پترا چھپوا کے اک ہزار سکھ ودواناں اتے موہریاں نوں پیشگی گاہک بنن دی بینتی نال بھیجیا گیا۔ اس دے نال ہی ایہہ بینتی اخباراں وچ وی چھپوائی گئی۔ ایہناں ٹھوس جتناں دے باو جود نوں مہینیاں وچ کل دو سو گاہک ہی بنے۔ ایہناں وچوں وی ستر کوشاں دی پیشگی اکلے سردار بہادر دھرم سنگھ نے بھیجی سی جو دلی دا اک مشہور ٹھیکے دار سی۔ ایوں صرف 131 بندیاں نے پیشگی گاہک بنن دی کرپا کیتی!

گاہکاں دے پکھوں نراس ہو کے بھائی صاحب نے آخر سکھ راجیاں نوں ہی پھیر اک بینتی-پتر بھیجیا کہ اوہ تن سو کوش پیشگی خریدن۔ ایہہ پتر پڑھ کے مہاراجہ پٹیالہ، بھوپندر سنگھ مددگار بن کے نتریا۔ اوہنے اک اکتوبر 1927 نوں بھائی صاحب نوں اپنے پربتی ٹکانے چائل بلایا اتے دسیا کہ چھپائی دا سارا خرچ اوہ دیویگا۔ اوہنے ایہہ وی کیہا کہ لوکاں دی پیشگی موڑ دتی جاوے۔ اس کرکے پیشگی سبھ نوں موڑ دتی گئی۔ اک وچار ایہہ وی اے کہ مہاراجہ بھوپندر سنگھ دے سخی-داتے والے اس قدم پچھے کوش دے پرکاشن دے پرتکھّ مقصد نالوں ودھیک نابھہ راج نوں نیواں دکھاؤن دا اپرتکھّ مقصد کم کر رہا سی کیونکہ دوواں سکھ ریاستاں دی تکھی شریکیبازی جگّ-ظاہر سی۔ خیر، مقصد کجھ وی ہووے، اس حقیقت توں انکاری نہیں ہویا جا سکدا کہ کوش مہاراجہ پٹیالہ، بھوپندر سنگھ دی مہربانی نال ہی چھپیا۔

بھائی صاحب نے پنجابی ساہت دے اس ویلے دے مشہور چھاپک، سدرشن پریس امرتسر دے مالک، مہریل شاعر لالا دھنی رام چاترک کول پجّ کے کوش لئی نواں ودھیا ٹائیپ ڈھالن دی بینتی کیتی۔ اوہناں دے اپنے شبداں وچ، چاترک جی نے “میری اچھا مطابق نویں ٹائیپ تیار کر کے ‘مہان کوش’ نوں وپاریاں واکر نہیں بلکہ پریمی گنیاں دی طرحاں وڈی محنت نال اتم چھاپیا اے۔” ہندی-سنسکرت، فارسی-اربیی، انگریزی وغیرہ بولیاں توں آئے شبداں نوں گورمکھی وچ چھاپن دے نال نال اوہناں دیاں مول بولیاں اتے لپیاں وچ وی چھاپیا گیا۔ چھاپے دے اس زمانے دے پدھر دے سہارے ایہہ کم چاترک جی لئی کنا اوکھا سگوں مسیبتی رہا ہووےگا، ایہہ چھپائی دے اتہاس دا جانکار انسان ہی جان-سمجھ سکدا اے۔ چھپائی 26 اکتوبر 1927 نوں شروع ہو کے لگبھگ ڈھائی سالاں مگروں وساکھی والے دن 13 اپریل 1930 نوں سماپت ہوئی۔ کجھ خرچے اندازیوں ودھ نکلن کارن لاگت آس توں ودھیک، 51,000 روپئے ہو گئی۔ ایہدے نال ہی سوچ سوچ کے ایہہ فیصلہ وی کرنا پیا کہ چھاپ کے ڈھیر لا رکھن دی تھاں چھپن-گنتی اک ہزار توں گھٹا کے پنج سو ہی رکھی جاوے۔ اسے حساب پٹیالہ دربار نے کوش دا ملّ، کسے نفعے توں بناں، بھجوائی دا تھوڑھا جیہا خرچ پا کے، 110 روپئے رکھیا۔ بھائی صاحب نے واضع کیتا اے کہ اس لیکھے وچ لکھاری دی محنت شامل نہیں۔

اگست 1948 وچ پنجاب دیاں ریاستاں ختم کر کے اوہناں دے ملویں علاقے دا نواں راج، پیپسو سرجیا گیا جس نے ‘محکمہ پنجابی’ قایم کیتا۔ اک ہزار دی تھاں پنج سو کوش چھاپن دا 1930 والا فیصلہ صحیح سدھ ہویا سی۔ اٹھاراں سالاں مگروں وی اک سو دے قریب کوش بچے پئے سن۔ ایہہ کوش پٹیالہ دربار نے پیپسو دے ‘محکمہ پنجابی’ نوں سونپ دتے جو ترت وک گئے۔ اگے چل کے ‘محکمہ پنجابی’ توں بنے ‘بولی ڈیپارٹمنٹ، پنجاب’ دے ڈائریکٹر، گیانی لال سنگھ دی اگوائی وچ اسدا نواں اڈیشن شائع کرن دا فیصلہ کیتا گیا۔ اس ویونت دی اطلاع اخباراں وچ چھپوا کے صلاحاں منگیاں گئیاں اتے انت نوں ودواناں دی اک بیٹھک بلائی گئی۔ کجھ ودواناں نے کوش دی سودھ-سدھائی دا سجھاء دتا جو خوش قسمتی نوں اس صحیح دلیل نال ردّ ہو گیا کہ رچنا لکھاری والے روپ وچ ہی رکھی جانی چاہیدی اے، نہیں تاں سودھاں دا کوئی انت ہی نہیں ہووےگا! ہاں، جو وادھے 1930–1938 دے ویلے وچ بھائی صاحب نے آپ کیتے سن، اوہناں وادھیاں والیاں سینچیاں اوہناں دے سپتر، بھگونت سنگھ ہری جی توں لے کے اوہ وادھے انتکے دے روپ وچ جوڑ دتے جانے چاہیدے ہن۔ ہری جی نے نہ صرف وادھیاں والیاں سینچیاں ہی خوشی خوشی دے دتیاں سگوں اس اڈیشن لئی آگیا وی دتی اتے چھپائی دی نگرانی وچ وی پوری مدد کیتی۔ سٹے وجوں 1960 وچ شائع ہوئے اس اڈیشن وچ ایہناں وادھیاں دے 99 پنے ‘گرشبد رتناکر مہان کوش دے نویں وادھے’ سرلیکھ ہیٹھ انت وچ جوڑ دتے گئے۔

اس اڈیشن دا سائز پہلے، 1930 دے پٹیالہ درباری اڈیشن والا، مطلب پونے تیراں انچ اتے ساڈھے نوں انچ ہی رکھیا گیا۔ دو ہزار دی گنتی وچ چھاپے گئے کوش دا ملّ صرف 42 روپئے سی۔ اس اڈیشن دی چھپائی لئی چار سینچیاں والے مول اڈیشن دے دو پنے پہلے کالم وچ اتے دو پنے دوجے کالم وچ ہیٹھ-اتے چیپ کے اک پنہ بنایا گیا۔ چار پنے چیپ کے بنائے گئے وڈے سائز دے اس دو-کالمی پنے نوں اک مول پنے دے سائز تک گھٹاؤنا عامَ چھاپاکھانیاں دے وسّ دی گل نہیں سی۔ اس کم واسطے گورنمینٹ سروے آف انڈیا پریس، ڈیہرادون دیاں سنوجواناں حاصل کیتیاں گئیاں۔ پریس نے لگبھگ اک ہزار وڈ-آکاری پنیاں نوں فوٹو-تکنیک راہیں لوڑیندے چھوٹے سائز وچ لیاؤن مگروں تیرھاں مہینیاں دے ویلے وچ پورا کوش چھاپ دتا۔ سببّ نال دھنی رام چاترک والے پہلے اڈیشن دے اکھر اس ویلے دے چھاپے مطابق کافی وڈے سن۔ اس کارن سائز مول نالوں چوتھا حصہ کر کے چھاپے گئے اس بولی وبھاگی اڈیشن دے اکھر اجوکے سادھارن پستکی اکھراں توں کجھ چھوٹے تاں ہوئے پر انے چھوٹے نہیں کہ پڑھن وچ اوکھ ہووے۔ چار جلداں دی تھاں اک جلد وچ آ جان نال کوش یقیناً ہی ودھیرے ورتونجوگ ہو گیا، بھاویں کہ اسدا بھار اجے وی پنج کلو ستّ سو گرام سی!

اک حقیقت اصلوں ہی حیران کرن والا اے اتے پاٹھکاں دی گھاٹ دے شکایتی ہم عصر لکھاریاں دیاں اکھاں کھولن والا وی اے۔ سوچدا ہاں، جے اج بھائی کانھ سنگھ ہندے، ایہہ جان کے کنے گدگد ہندے! اوہناں دے 1938 وچ ہوئے چلانے توں پنجاہ سال مگروں 1988 وچ مہان کوش دے کاپیرائیٹ دی سماں-سیما سماپت ہون والی سی۔ بھاپا پریتم سنگھ نویگ آیو صدقہ اس ویلے تک پرکاشن دا کم لگبھگ سگوشت ہی رہے سن۔ اوہناں نے نیشنل بکّ شاپ، دلی دے مالک راجندر سنگھ نوں بلا کے ایہدے پرکاشن لئی راغب کیتا۔ وکن دی بے یقینی کارن اسنوں انی پونجی لاؤن توں جھجک سی جس کارن اوہ دچتی وچ پے گیا۔ اوہنیں دنیں ہی اوہنوں کاروبار دے سلسلے وچ پنجاب جانا پیا۔ لدھیانے اوہنے لاہور بکّ شاپ دے مالک جیون سنگھ نال کاروباری گلاں کردیاں ایہہ سجھاء وی دے دتا کہ بھائی کانھ سنگھ دے ‘مہان کوش’ دے کاپیرائیٹ دا سماں ختم ہو گیا اے تے اوہ اس نوں شائع کرن۔ جیون سنگھ نے ہتھ کھڑے کر دتے، “اس کم واسطے دو لکھ، پونے دو لکھ روپئے لوڑیندے نے، انے پیسے کون لاوے جدوں کہ وکری دا وی کوئی بھروسہ نہ ہووے!” اگلے دن اوہ کاروباری سلسلے وچ ہی نیو بکّ کمپنی، جالندھر دے مالک مہتاب سنگھ، جو جیون سنگھ دا ہی چھوٹا بھرا سی، نوں ملیا تاں اس نوں وی اوہنے ایہو صلاحَ دتی۔ اوہدا جواب وی ہوبہو جیون سنگھ والا ہی سی۔

واپس دلی آ کے اوہنے بھاپا جی نال اپنی دبدھا بارے اتے جیون سنگھ تے مہتاب سنگھ ولوں کیتی گئی اس دبدھا دی تائید بارے گل کیتی۔ پر پستک-منڈیک دے ماہر بھاپا جی نوں اپنے سجھاء دے صحیح ہون دا پورا یعقین سی۔ اوہ بولے، “میرے اتے بھروسہ رکھ، اس کم نال تینوں نقصان تاں کی ہونا اے، تیری عمر بھر دی آمدن بجھّ جانی اے۔” راجندر سنگھ نے اوہناں دی گل دا یعقین کر کے دو سالاں دی محنت نال 1990 وچ 1,100 دی گنتی دا پہلا اڈیشن 160 روپئے ملّ رکھ کے شائع کر دتا جسنوں بھاپا جی دی پردھانگی ہیٹھ ہوئے سماگم وچ کرتار سنگھ دگل نے جاری کیتا۔ ایہہ اڈیشن کجھ مہینیاں وچ ہی پورا وک گیا۔ اس پچھوں نیشنل بکّ شاپ والے ناغہ پائے بناں اوسطاً ہر سوا سال مگروں 1,100 دا اڈیشن چھاپ رہے ہن اتے 25 سالاں وچ 19 اڈیشن چھاپ چکے ہن۔ سجرے، 2015 وچ چھپے اڈیشن دا ملّ 550 روپئے اے۔

ایہدے مقابلے 1960 والے پہلے اڈیشن توں مگروں دے 56 سالاں وچ بولی ڈیپارٹمنٹ صرف چھ ہور اڈیشن چھاپ سکیا اے۔ اوہناں سنسکرناں دی گنتی وی شاید اس 1,100 دی تھاں 500 ہی ہندی ہووے۔ ادھر نواں اڈیشن چھاپن لئی بولی ڈیپارٹمنٹ دا خزانہ مستانہ ہویا پیا اے، ادھر نیشنل بکّ شاپ، دلی والے راجندر سنگھ دا کہنا اے کہ بھاپا جی مینوں پریر کے مہان کوش چھاپنا ہی شروع نہیں کروا گئے سگوں ایوں میری پکی پینشن لوا گئے ہن۔ اوہدا ایہہ کہنا ٹھیک ہی اے کیونکہ میرا خیال نہیں، پنجابی دی کوئی ساہتی کتاب وی اوسطاً ہر مہینے ستر دی گنتی وچ انے سالاں توں انی لگاتارتا نال وک رہی ہووے۔ اک ہور پرکاشک نے وی کئی سال پہلاں ایہنوں دو جلداں وچ چھاپیا سی پر شاید ملّ بہتا، 1,100 رکھیا ہون کرکے، دسدے ہن، اوہدی وکری ڈھلی-مٹھیی ہی رہی سی۔

انت وچ مہان کوش بارے اک سچا ٹوٹکا جو پستک-پرکاشن دے معیار ول سرکاری ادارےآں، خاص کرکے بولی ڈیپارٹمنٹ دی اتے نجی پرکاشکاں دی پہنچ وچلے فرق نوں اجاگر کردا اے۔۔ پنجابوں آئے بولی ڈیپارٹمنٹ دے اک سیوا-مکت ڈائریکٹر نے کوش منگیا تاں نیشنل بکّ شاپ، دلی دے مالک راجندر سنگھ نے حیران ہو کے کیہا، تسیں تاں مہان کوش دے گھر، بولی ڈیپارٹمنٹ، دے مالک رہے ہو، پھیر کوش ساتھوں کیوں؟ اتر ملیا، ساڈے کوش دی جلد تے دکھّ سوہنی نہیں ہندی تے میں ایہہ کوش کسے متر نوں نشانی وجوں دینا اے!

حوالے