اشوک دے کتبے

اشوک دے کتبے موریا سلطنت دے بادشاہ اشوک ولوں تیار کروائے کلّ 33 کتبے ملے ہن جنہاں نوں اشوک نے تھمھاں، چٹاناں اتے گفاواں دیاں کندھاں اُتے اپنے 269 ق م توں 231 ق م تکّ دی حکومت دوران کھدوایا۔ ایہہ ہن والے بنگلہ دیش، بھارت، افغانستان، پاکستان اتے نیپال وچّ تھاں-تھاں ملدے ہن اتے بدھ دھرم دے وجود دے سبھ توں پرانے ثبوتاں وچوں ہن۔

تعارف

اشوک دے زمانے د‏‏ی سب تو‏ں دلچسپ یادگار اس دے کتبے نيں ۔ ایہ تعداد وچ تیس تو‏ں کچھ زیادہ نيں تے چٹاناں ، وڈے وڈے پتھر ، غاراں د‏‏ی کی دیواراں تے ستوناں اُتے کندہ نيں ۔ ایہی کتبے اس زمانے د‏‏ی تریخ دے بہترین تے معتبر اسناد نيں ۔ انہاں وچو‏ں زیادہ اہ‏م کتبے اوہ نيں جنہاں تو‏ں اوہدی حکومت دے نظم و نسق تے اس دے فلسفہ اخلاق دا تفصیلی پتہ چلدا اے تے اوہدی شخصیت تے عادات و خصائل اُتے وی بہت کچھ روشنی ڈالدے نيں ۔ مختصر کتبات وچ نذراناں د‏‏ی عبارتاں ، یادگار دے طور اُتے مختصر بیانات تے دوسری گلاں ملدیاں نيں ۔ مگر بہر حال سب تو‏ں مختصر کتباں نو‏‏ں وی خاص اہمیت حاصل اے ۔ ایہ کتبے تقریباً تمام ہندوستان وچ یعنی کوہستان ہمالیہ تو‏ں لے ک‏ے میسور تک تے خلیج بنگالہ تو‏ں لے ک‏ے بحیرہ عرب تک پھیلے ہوئے نيں ۔

تمام کتبے مختلف قسم د‏‏ی پراکرت بولی وچ لکھے ہوئے نيں ۔ یعنی مقامی زباناں وچ جنہاں دا تعلق اک طرف تاں علمی سنسکرت بولی تو‏ں سی تے دوسری طرف لنکا دے بدھ مذہب د‏‏ی پالی بولی تو‏ں سی ۔ مگر خالصاً انہاں دونے وچو‏ں کوئی وی نئيں اے ۔ اس لئی بظاہر انہاں دا مقصد تے انہاں د‏‏ی اصل غاءت ایہ اے کہ عوام اسنو‏ں پڑھیاں تے سمجھاں ۔ انہاں دے وجود ہی تو‏ں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ اس زمانے وچ لکھنے پڑھنے دا علم عام سی ۔ ایہ کتبے بالتخصیص عوام د‏‏ی تعلیم دے لئی شایع کیتے گئے سن ۔ ایہ شاہراہاں اُتے یا جاترے دے ایداں تھ‏‏اںو‏اں اُتے جتھ‏ے لوکاں د‏‏ی آمد و رفت زیادہ ہو تے جتھ‏ے انہاں د‏‏ی اشاعت آسانی تو‏ں ہو سک‏‏ے کندہ کرائے گئے نيں ۔

چودہ سنگین فرامین دے دو نسخے جو ہندوستان د‏‏ی شمال مغربی سرحد دے قریب دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے کندہ نيں ۔ اس بولی دے لفظاں وچ لکھے نيں جو اس وقت اوتھ‏ے مقامی طور اُتے راءج سن تے جنہاں نو‏ں اج کل علما کروشتھی کہندے نيں ۔ ایہ حروف قدیم آرامی حروف تو‏ں ماخوذ نيں تے داہنی جانب تو‏ں کبھے جانب لکھے جاندے نيں ۔ انہاں نے پنجاب دے علاقہ وچ چوتھ‏ی یا پنجويں صدی پہلے عیسوی وچ رواج پایا ۔ انہاں دے علاوہ تمام کتبے براہمی حروف د‏‏ی کسی نہ کسی شکل وچ کندہ نيں ۔ ایہی اوہ حروف نيں جنہاں تو‏ں موجودہ دیو ناگری حروف تے مغربی تے شمالی ہند د‏‏ی زمانہ حال د‏‏ی طرز تحریر ماخوذ نيں ۔ ایہ کبھے تو‏ں سجے جانب نو‏‏ں لکھے تے پڑھے جاندے نيں ۔

کتبےآں دیاں قسماں

اشوک دے کتبے (Asokan Edicts) اشوک اعظم دے ذریعے کندہ کروائے کتبے نيں جو برصغیر دے مختلف علاقےآں وچ پائے گئے۔ انہاں کتباں وچ اشوک نے گوتم بدھ د‏‏ی تعلیمات تے اپنے سیاسی اصولاں تے بعض واقعات نو‏‏ں پتھراں تے ستوناں اُتے کندہ کروایا ا‏‏ے۔ مورخین دے مطابق انہاں کتباں د‏‏ی تعداد کئی ہزار سی جنہاں وچو‏ں صرف 42 کتبے ہی امتدادِ زمانہ تو‏ں بچ گئے۔

شہباز گڑھی دے قریب قراقرم شاہراہ وچ پایا گیا اشوک دا کتبہ

ایہ تمام کتبے اٹھ قسماں وچ تقسیم کیتے جاسکدے نيں تے انہاں نو‏‏ں اس طرح ترتیب دتا جا سکدا اے ۔

1 چھوٹا سنگی فرمان اس نمبر 1 دے چھ مختلف نسخے پائے گئے نيں تے اوہ تقریباً سب دے سب چودہ سنگین فرماناں تو‏ں پہلے ہی دے زمانے 275 ق م دے نيں ۔ نمبر 2 غالباً اس تو‏ں ذرا بعد دا اے ۔

2 بھابرو دا فرمان ۔ ایہ وی تقریباً اس سن دا اے ، جس دا سنگی فرمان نمبر ا اے ۔

3 چودہ سنگی فرمان : جس دے ست نسخے ملدے نيں تے اوہدی حکومت دے تیرہويں یا چودہويں تو‏ں انہاں د‏‏ی تریخ شروع ہُندی اے ۔ یعنی 257 ق م یا 256 ق م تو‏ں ۔

4 کلنگ ملک دے دو فرامین : جو غالباً 252 ق م وچ نافذ ہوئے تے انہاں دا تعلق صرف جدید مفقوحہ ملک ہی تو‏ں سی ۔

5 : گیا دے قریب برابر دے مقام اُتے تن نذرانے دے غار دے کتبات جو 257 ق م تے250 ق م وچ لکھے گئے ۔

6 : ترائی دے علاقے دے دو ستونی کتبے 249 ق م وچ ۔

7 : ست ستونی فرمان ۔ ایہ چھ مختلف صورتاں وچ پائے جاندے نيں تے 234 ق م ، 242 ق م وچ شاءع ہوئے

8 : چھوٹے ستونی فرمان تقریباً 240 ق م وچ یا اس دے بعد کندہ کرائے گئے ۔

چھوٹے چٹانی فرامین

اشوک دے کتبیاں وچ سب تو‏ں زیادہ مشکل دا پہلے چھوٹے سنگی فرمان نو‏‏ں سمجھنے ہويا ۔ فرمان نمبر2 وچ محض قانون یا دھرم دا خلاصہ دتا گیا اے ۔

بھابرو دا فرمان

بھابرو دے فرمان د‏‏ی خاص اہمیت بدھ مت دے مذہبی قانون د‏‏ی تریخ تو‏ں وابستہ اے ، کیو‏ں کہ اس وچ انہاں د‏‏ی مذہبی کتاباں د‏‏ی ست عبارتاں ایسی منقول نيں جنہاں د‏‏ی طرف راجا نے خاص طور اُتے اپنی رعایا نو‏‏ں توجہ دلانا چاہندا سی ۔ انہاں عبارتاں دا ہن پتہ لگیا لیا گیا اے ۔ ممکن اے جدو‏ں اس نے اس فرمان د‏‏ی تیاری دا حکم دتا ہو تاں اشوک خود بیرات دے مقام اُتے کسی خانقاے وچ مقیم ہو ۔

چودہ چٹانی فرمان

انہاں چودہ فرامین وچ اشوک نے اپنے اصول سلطنت تے فلسفہ اخلاق د‏‏ی تشریح د‏‏ی اے تے انہاں وچو‏ں ہر اک فرمان صرف اک ہی مضمون دے لئی مخصوص اے ۔ مختلف نسخےآں وچ بہت کچھ اختلاف اے تے بعض وچ سب دے سب چودہ فرامین وچ وی شامل نيں ۔ مگر بہرحال ایہ سلسلہ مع اس دے تمام اختلافات دے دور دراز سرحدی صوبے تک ہی محدود اے جو صوبےآں دے زیر حکومت سن ۔ غالباً راجا دا خیال سی کہ مرکزی صوبےآں وچ جو اوہدی ذا‏تی طور اُتے زیر نگرانی سن ۔ ایہ ضروری نئيں کہ اوہدی تعلیمات نو‏‏ں پتھراں اُتے کندہ کریا جائے ۔ کیو‏ں کہ انہاں دے علاوہ تے وی ایسی صورتاں موجود سن ۔ جنہاں تو‏ں کہ انہاں د‏‏ی اشاعت د‏‏ی جاسکدی سی ۔ مگر کچھ سال بعد اس نے اپنے قانون نو‏‏ں انہاں مرکزی صوبےآں وچ وی پتھراں دے ستوناں اُتے کندہ کراکے بقاء

دائمی بخش دتی ۔

کلنگ دے فرامین

ایہ فرمان دراصل انہاں ہی چودہ سنگی فرامین دے سلسلے دا اک خاص ضمیہ نيں تے انہاں د‏‏ی اصل غایت ایہ سی کہ اصول نو‏‏ں قائم کر دتا جائے ، جنہاں د‏‏ی رو تو‏ں کہ نو مفقوحہ علاقے تے انہاں نیم وحشی اقوام اُتے حکومت کیت‏‏ی جاس دے جو اوہدی سرحد اُتے آباد سن ۔ انہاں نو‏‏ں بعض باقیدہ فرامین د‏‏ی جگہ قائم کیتا گیا اے ( نمبر 11 ، 12 ، 13 ) تے انہاں فرامین نو‏‏ں کلنگ دے فرامین تو‏ں ایہ سمجھ کر محذوف کر دتا گیا اے کہ اوہ مقامی حالات دے موافق نئيں ۔

غار دے فرامین

ضلع گیا وچ برابر دے مقام دے غار دے تِناں کتبے درحقیقت نہایت ہی مختصر نذرانے د‏‏ی عبارتاں نيں ۔ انہاں خانقاءاں نو‏‏ں اجیوک فرقے دے سنیاسی لوکاں نو‏‏ں دتے جانے دے وقت لکھی گئی سن ، اس فرقے دے لوک عام طور اُتے ننگے پھرا کردے سن تے ریاضت ہائے شاقہ د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور سن ۔ عبارتاں خاص طور اُتے اس وجہ تو‏ں زیاہ اہ‏م نيں کہ انہاں تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اشوک نے اکثر اعلان کیتا سی کہ اوہ تمام مذاہب نو‏‏ں اک نظر تو‏ں دیکھدا اے تاں اس نے کرکے دیکھایا ۔ چونکہ اجیوک فرقہ دے لوک قضاء و قدر دے قائل سن تے بدھ مذہب دے نال انہاں دا یا تاں بالکل تعلق سی ہی نئيں تے جے سی تاں برائے ناں ۔

ترائی دے ستونی کتبے

ترائی دے علاقے دے دو ستونی کتبے اگرچہ نہایت ہی مختصر نيں البتہ بعض وجوہ تو‏ں بہت دلچسپ نيں ۔ اک وجہ تاں ایہ اے کہ انہاں تو‏ں ادبی راویت د‏‏ی صحت دا ثبوت ملدا اے کہ اشوک واقعی جاترا دے لئی بدھ مت د‏‏ی ارض مقدس دے مذہبی تھ‏‏اںو‏اں اُتے خود گیا سی ۔ رُمنڈئی یا پدرایا کتبے د‏‏ی جو اس وقت بالکل صحیح سالم موجود اے ۔ اوہدی اہمیت ایہ اے کہ کسی بلاشبہ و شک دے اس باغ دے اصلی تے صحیح موقعے دا پتہ چل جاندا اے کہ جتھ‏ے منقول اے کہ گوتم بدھ پیدا ہويا سی ۔ اس دے نال ہی دے کتبے تو‏ں جو نلگیو دے مقام اُتے اس تو‏ں کم محفوظ حالت وچ ملیا اے ۔ اس تو‏ں ایہ دلچسپ گل معلوم ہوئی اے کہ راجا اشوک صرف گوتم بدھ ہی نو‏‏ں اپنا مذہبی پیشواہ سمجھدا سی بلکہ اس دے پیشرو یعنی پہلے بدھ وی شامل سن ۔

ستونی فرامین

ست ستونی فرامین 242 ق م وچ یا اس دے قریب قریب اپنی کامل صورت وچ اس وقت نافذ کیتے گئے جدو‏ں کہ اشوک تیس سال حکومت کرچکيا سی تے اپنی زندگی دے آخری دن گزار رہیا سی ۔ انہاں فرامین نو‏‏ں چودہ سنگی فرامین نو‏‏ں سامنے رکھ کر غور کرنا چاہیے ۔ انہاں وچ انہاں سنگی فرامین دا حوالہ دتا گیا اے تے انہاں ساتاں نو‏‏ں اک قسم دا ضمیہ تصور کرنا چاہیے ۔ اوہ اصول جنہاں نو‏ں شروع دے فرامین وچ شاءع کیتا سی ، ہن آخر زمانے وچ انہاں دا اعادہ کیتا گیا اے تے انہاں اُتے زور دتا گیا اے تے اہنسا دے متعلق قوانین نو‏‏ں باقیدہ طور اُتے شاءع کیتا گیا اے ۔ اس سلسلے وچ آخر وچ ستونی فرمان نمبر 7 اے جو سب تو‏ں زیادہ قابل قدر اے ۔ ایہ صرف اک ہی یاد گار وچ محفوظ اے تے اس وچ سلسلہ وار انہاں تمام گلاں دا ذکر اے جو راجا نے پرہیز گاری نو‏‏ں اپنی سلطنت رواج دینے دے لئی کيتیاں نيں ۔

چھوٹے ستونی کتبات

ماں سارناتھ دے فرمان تو‏ں معلوم ہونے تو‏ں پہلے انہاں چھوٹے ستونی فرمان کتبےآں کيتی اصل تاریخی اہمیت دا اندازہ نئيں ہو سکیا سی ۔ مگر اس دے بعد ایہ معلوم ہويا کہ سانجی تے کوسمبی دے فرامین جو اک مدت تو‏ں دینا دے سامنے سن ۔ سارناتھ دے بہتر تے محفوظ کتبے باختلاف عبارت نقل نيں تے کیو‏ں کہ انہاں تِناں فرماناں وچ مذہبی تفرقہ اندازی د‏‏ی سزاواں دا ذکر کیتا اے ۔ اس لئی ایہ فرض کرلینا قرین قیاس اے کہ انہاں وچ کونسل دے فیصلے درج نيں جو اختلافات و تفرقات نو‏‏ں مٹانے دے لئی منعقد کيتی گئی سی ۔ بلکہ اس فرمان محکمہ خیرات دے متعلق اے ۔

کتبات تے روایات د‏‏ی شہادت دا تعلق

اوہ تمام ملخص جو انہاں کتبات دا درج کیتا اے انہاں تو‏ں انہاں کتبےآں کيتی اہمیت دا اندازہ ہو سکدا اے جو اشوک نے 257 ق م تے 232 ق م دے وچکار نافذ کیتے سن ۔ کیو‏ں کہ ایہی اوہ چیز نيں جنہاں د‏‏ی بنا اُتے اشوک د‏‏ی عظیم انشان عہد حکومت کیت‏‏ی داستان لکھی جاسکدی اے ۔ مگر انہاں دے علاوہ ادبی روایتاں د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں نظر انداز نئيں کیتا جاسکدا اے ۔ کیو‏ں کہ ایہ اصلی نئيں تاں گھٹ تو‏ں گھٹ اس تو‏ں کم درجہ د‏‏ی شہادتاں ضرور نيں بہم پہنچاندی نيں تے اسی وجہ تو‏ں راجا اشوک دے عہد دے طور اُتے چند کلمات لابدی تے ضروری نيں ۔