بہاؤ (ناول)
| بہاؤ (ناول) | |
|---|---|
ترمیم  |
| فائل:بہاؤ1.jpg | |
| مصنف | مستنصر حسین تارڑ |
|---|---|
| ملک |  پاکستان |
| زبان | اردو |
| صنف | ناول |
| ناشر | سنگ میل پبلی کیشنز، لاہور |
| طرز طباعت | مطبوعہ (مجلد) |
| صفحات | 229 |
| متن | [[s:{{{Wikisource}}}|بہاؤ (ناول)]] ویکی ماخذ اُتے |
بہاؤ ، پاکستان توں شائع ہونے والا اردو ناول اے جسنوں اردو دے مشہور و معروف مصنف مستنصر حسین تارڑ تحریر کیتا اے۔
مواد و موضوع سودھو
"بہاؤ " وچ اُنہاں دا فن اپنے اوج اُتے نظر آندا اے، پڑھنے والےآں نے خود نوں حیرت دے دریا وچ وگدا محسوس کیتا۔ اس ناول دا مضوع وادئ سندھ دی رہتل دی رہتل اے۔ اِس ناول وچ تارڑ نے تخیل دے زور اُتے اک قدیم رہتل وچ نويں روح پھونک دی۔ "بہاﺅ" وچ اک قدیم دریا سرسوندی دے معدوم تے خشک ہوجانے دا بیان اے، جس توں پوری رہتل فنا دے گھاٹ اتر جاندی اے [۱]۔
طرز نگارش و بولی سودھو
ناول دی بولی انتہائی منفرد اے اس وچ سندھی، سنسکرت، براہوی تے سرائیکی بولی دے لفظ جا بجا ملدے نيں جس توں ناول دا طرزِ تحریر تے اسلوب منفرد ہو جاندا اے۔ “بہاؤ” دی طرزِ تحریرو بولی دی مثال ملنا مشکل اے، ایہ اک انوکھی تخلیق اے بقول مصنف ایہ اک(Myth ) متھ اے۔ “بہاؤ” وچ مستنصر حسین تارڑ ماہر بشریات(Anthropoligist) نظر آندے نيں۔
ناول دی تخلیق و مرکزی خیال سودھو
"بہاؤ" دی بُنت دے حوالے توں مستنصر حسین تارڑ کہندے نيں،
| ” | دراصل مینوں رات وچ اٹھ کے پانی پینے دی عادت اے۔ وچ سائیڈ ٹیبل اُتے پانی توں بھریا گلاس رکھ لیندا ہون۔ تے وچ شیشے دا گلاس نئيں رکھدا۔ مینوں پکے گلاس وچ پانی پینے دی عادت اے۔ تاں اوہ بہت گرم رات سی۔ جدوں نیم غنودگی وچ اٹھیا کر ميں نے پانی پیتا، تاں احساس ہويا کہ گلاس وچ ، میرے اندازے دے مطابق، جتھے تک پانی ہونا چاہیے، اوہ اُس توں تھوڑا کم اے۔ بیرونی حصے وچ پانی دی ٹھنڈ یا نمی اوتھے محسوس نئيں ہوئی، جتھے پہلے ہويا کردی سی۔ اوہ پہلا موقع سی، جدوں ”بہاؤ“ دا ابتدائی خیال کہ پانی خشک ہورہیا اے، میرے ذہن وچ آیا۔ فیر ميں نے اک آرکیالوجسٹ، رفیق مغل دی تحریر پڑھی، جو چولستان دے بارے وچ سی۔ اس وچ اک لائن سی، جو مینوں ہن تک یاد اے: اساطیری دریا سرسوندی انہاں دناں چولستان وچ بہا کردا سی ۔ فیر کسی نامعلوم سبب اوہ خشک ہو گیا! ایہ سطر میرے ذہن وچ بیٹھ گئی۔ وچ چولستان گیا۔ اوتھے مینوں اوہ ٹھیکریاں سی ملیاں، جنھاں ميں نے بعد وچ ناول وچ استعمال کیتا۔ فیر ہور تحقیق کی، ناول دی شکل سامنے آئی۔ تاں جداں ميں نے کہیا، وچ اپنے کم اُتے بہت محنت کردا ہون۔ شاید اسی وجہ توں ”بہاﺅ“ نوں پسند کیتا گیا، تے اس نے اپنی جگہ بنا لی۔[۱] | “ |
مستنصر حسین تارڑ بہاؤ (ناول) دی تخلیق و تحقیق دے تجربے نوں ایويں بیان کردے نيں،
| ” | اُسنوں لکھنے وچ وقت نئيں لگیا۔ اصل وقت تحقیق وچ لگیا۔ بولی دا کیہ رنگ ڈھنگ ہونا چاہیے؟ ایہ اہم سوال سی ۔ جدوں ميں نے اُسنوں لکھنا شروع کیا، تاں پنجاہ سٹھ صفحات لکھ کے اُسنوں پڑھیا۔ اندازہ ہويا کہ جو بولی ميں لکھی اے، اوہ اج دی بولی اے۔ مثلاً لڑکا لڑکی توں کہندا اے "مینوں تیرے نال محبت اے !" ہن پنج ہزار سال پہلے تاں ایہ گل اِس طرح نئيں کہی جاندی ہوئے گی۔ منشی پریم چند دے زمانے وچ وی محبت دا اظہار اِس طرح نئيں کیتا جاندا سی ۔ اِس دے بجائے کہیا جاندا سی: "تم نے مینوں موہ لیا اے "۔ جے سٹھ ستر سال وچ Expression اِنّا تبدیل ہو گیا، تاں پنج ہزار سال پہلے دا Expression کیتا ہوئے گا۔ فیر چند ماہر لسانیات، مثلاً علی عباس جلال پوری تے فرید کوٹی توں مشورے کیتے کہ اُس زمانے وچ کون کیہڑی زباناں سن۔ اتفاق توں اُنہاں ہی دناں مینوں The ancient Tamil poetry دے موضوع اُتے برکلے یونیورسٹی دا اک تھیسس ملا۔ ایہ وڈا دل چسپ امر اے کہ تامل تے براہوی، دو زباناں ایسی نيں، جنہاں نے دراوڑی بولی توں سب توں زیادہ لفظاں لئی۔ ميں نے سوچیا کہ قدیم تامل شاعری دا Expression ضرور اُس زمانے وچ رائج دراوڑی بولی دے قریب تر ہوئے گا۔ تاں اس تھیسس دا پورا مطالعہ کیتا۔ ردھم تے اس زمانے دے استعاراں نوں سمجھیا۔ "بہاؤ" وچ آپ نوں کوئی جدید استعارہ نئيں ملے گا۔ جدوں کردار دی چال دا تذکرہ آندا اے، تاں ایہ کہیا جاندا اے ؛ اُس دی چال اِنّی خوب صورت سی کہ شہد دی مکھیاں اُس دے پِچھے پِچھے چلی جاندیاں۔ یا فیر؛ اس دے Hip (سرین) کوبرا دے پھن دی طرح سن، جنہاں وچ زہر بھریا سی، جنہاں توں اوہ مینوں ڈس سکدی سی۔ یعنی ميں نے قدیم تامل شاعری پڑھی، تے اس وچ اختراع کيتی۔ جے مینوں پیٹرن مل جائے، تاں وچ اختراع کر لیندا ہاں[۱]۔ | “ |
ناول دا مرکزی کردار سودھو
ناول دا سب توں مضبوط کریکٹر پاروشنی دا اے جس دے بارے وچ کہندے نيں،
| ” | پاروشنی اک ایسی لڑکی سی، جو بہت خوب صورت سی۔ میرے تے اُس دے درمیان اک رشتہ سی ۔ Understanding دا رشتہ، یا تے محبت دا رشتہ کہہ لاں۔ پاروشنی اسی دا سراپا اے۔ چال ڈھال، جسمانی خطوط ميں نے اوتھے توں لئی، مگر وچ اسنوں پنج ہزار سال پِچھے لے گیا۔[۱] | “ |
مجموعی جائزہ سودھو
مستنصر حسین تارڑ دے ناول "بہاؤ" نوں بجا طور اُتے اردو دا اک وڈا ناول کہیا جا سکدا اے۔ ایہ ناول اک ایسا شاہکار اے جو اپنے اندر صدیاں پرانے جہانِ رنگ و بو نوں سُموئے ہوئے اے۔ اس ناول وچ انسان تے زندگی لازم و ملزوم نيں۔ انسان دی موجودگی توں زندگی دے تارو پود نوں دوام حاصل اے۔ انسان دی رہتل، انسان دی کہانی اے۔ اس رہتل دا ارتقا آدمی دے دم قدم توں اے۔ آدم دی پہلی رہتل زرعی رہتل سی تے انسان دا اوّل شاہکار مٹی توں ظروف سازی سی۔ زمانے وچ نشیب و فراز آندے نيں۔ پرانی رہتل دی جگہ نويں رہتل لے لیندی اے۔ کھنڈراں دی جگہ نويں بستیاں آباد ہو جاندیاں نيں۔ پرانی چیزاں فنا تے نويں چیزاں وچ بقاء پیدا ہو جاندی اے مگر انسان ہر حال وچ باقی رہندا اے۔ ہر طرح دے حالات و حادثات دے باوجود انسان بچ نکلدا اے۔ پرانی رہتل دی جگہ نويں رہتل، کھنڈر دی جگہ عمارت تے پرانی دی جگہ نويں چیز، انہاں سب دی تخلیقیت آدمی دے ہونے توں وابستہ اے۔ تے ایہی سب مستنصر حسین تارڑ دے ناول دا مرکزی تھیم اے [۲]۔
اس ناول وچ حیران کن چیز، مستنصرحسین تارڑ دا مضبوط تخیل اے جو پنج ہزار سال پہلے دی رہتل ساڈی اکھاں دے سامنے لاکھڑی کردا اے۔ ناول قاری نوں اُس رہتل دا حصہ بنا دیندا اے۔ انسان اپنے آپ نوں اسی ماحول دا باسی سمجھنے لگدا اے۔ اوہ اُنہاں کرداراں دا ساتھی بن جاتااے۔ اُنہاں دے دُکھ سُکھ دا سانجھی تے خوشی و شادمانی دا شراکتی ہُندا اے۔ ناول دے کردار جاندار تے جتے جاگتے محسوس ہُندے نيں۔ اس ناول وچ جو تخلیقی دریافت اے اوہ تباہی (Disaster) اے۔ جو بالکل منفرد قسم دی اے۔ اک فطری تباہی (Natural Disaster) ہُندی اے، جداں آندھیاں آندیاں نيں، طوفان آندے نيں، سمندر وچ سونامی پیدا ہُندا اے وغیرہ۔ دوسرا تباہی دا اوہ پہلو اے جس وچ انسان خود ملوث اے۔ جو انسان خود اپنے ہتھوں توں لاندا اے۔ جداں ہیرو شیما تے ناگا سادی ميں ایٹم بم گرایا۔ جداں عراق تے افغانستان وچ فاسفورس تے ڈیزی بم پھینکے لیکن جو تباہی (Disaster) مستنصر حسین تارڑ نے اپنے ناول "بہاؤ" وچ دکھادی اوہ اُنہاں دونے قسماں دی تباہی توں ہٹ کر اے۔ اوہ نہ فطرت لاندی اے نہ انسان خود لاندا اے بلکہ غیر محسوس انداز وچ آندی اے۔ ایہ تباہی دا اک وکھ سا انداز اے جو تخلیقی فن پارے "بہاؤ" وچ ملدا اے کہ سرسوندی تے گنگا دریا وچ پانی کم ہونے لگدا اے۔ دریا آہستہ آہستہ اِنّا خشک ہو جاندا اے کہ زندگی تعطل دا شکار ہو جاندی اے تے پانی (دریا توں وابستہ) جو زندگی دا اہم عنصر اے مفقود ہو جاندا اے۔ اس تباہی توں بوہت سارے حیوانات مر جاندے نيں۔ کچھ دنیا توں ہمیشہ ہمیشہ دے لئی ختم ہو جاندے نيں۔ ڈائنو سار جداں وڈے جانور ختم ہو جاندے نيں مگر انسان واحد حیوان اے جو محفوظ رہندا اے۔ اس ناول دا دل چسپ عنصر وی ایہ اے کہ انسان، اک ایسی عجیب وغریب چیز اے جو انہاں تمام حادثات و واقعات تے تباہی (Disaster) دے بعد وی بچ نکلنے وچ کامیاب رہندی اے [۲]۔
اس ناول وچ کرداراں دے ناں تے اُنہاں دے کارمنصب نوں وڈی اہمیت حاصل اے۔ پاروشنی (اک دانش ور خاتون)، پکلی (مٹی دے ظروف بنانے والی)، ورچن (اک سیاح)، سمرو (کسان)، مامن ماسا (درویش) گاگری تے چیوہ (میاں، بیوی دی علامت)۔ انہاں کرداراں دے ذریعے اس قدیم عہد دی معاشرت تے سائیکی نوں سمجھیا جا سکدا اے۔ فیر اس ناول وچ جو اہم ترین گل اے کہ انسان اپنی رہتل و سبھیاچار نوں وی مصنوعات دے ذریعے آنے والے لوکاں دے لئی چھڈ جاندا اے۔ "بہاؤ" وچ مستنصر حسین تارڑ نے وی اس واقعہ نوں اپنے ناول وچ کسی فلم دی طرح فلمایا اے۔ جداں برتناں اُتے اس وقت دا فن کار (پکلی) پُھول تے بیل بُوٹے بناندا اے تاں اس دا مقصد اپنے فن تے رہتل نوں آنے والے لوکاں دے لئی محفوظ کرنا ہُندا اے۔ فیر آنے والی نسل(صدیاں بعد) اُنہاں نوں اپنے آباء دی یادگار سمجھ کر میوزیم وچ سجا دیندی نيں۔
تنقیدی آراء سودھو
محمد ساجد بہاؤ دے بارے وچ کہندے نيں:
| ” | 'بہاؤ' انسانی زندگی دا ترجمان ناول اے جو اردو ادب وچ ہمیشہ زندہ جاوید رہے گا[۲]۔ | “ |