منشی پریم چند
منشی پریمچند | |
---|---|
جم | دھنپت رائے شریواستو 31 جولائی 1880 لمہی، اتلے لہندے صوبے ، برطانوی ہند |
موت | ۸ اکتوبر ۱,۹۳۶56 سال) وارانسی، برطانوی ہند دے متحدہ صوبے، برطانوی ہند | (عمر
قلمی ناں | نواب رائے |
کم کِتہ | لکھاری، ناول کار، استاد اتے اڈیٹر |
بولی | ہندوستانی (ہندی-اردو ) |
قومیت | برطانوی بھارتی |
وڈے کم | گودان،[۱] بازار-اے-ہسنر، کرمبھومی، شطرنج کے کھلاڑی |
سواݨی | شورانی دیوی |
نیاݨے | سریپت رائے، امرت رائے، کملا دیوی |
دستخط |
منشی پریمچند (ہندی: मुन्शी प्रेमचंद; 31 جولائی 1880–8 اکتوبر 1936) دے قلمی ناں نال لکھن والے دھنپت رائے شریواستو ہندی اتے اردو دے مہان بھارتی لکھاریاں وچوں اک ہن۔ اوہناں نوں منشی پریمچند اتے نواب رائے ناں نال وی جانیا جاندا ہے۔ اوہناں نوں بنگال دے اُگھے ناول کار شرتچندر چٹوپادھیائے نے ناول سمراٹ ناں دتا سی۔ اوہناں نے ہندی کہانی اتے ناول دی حقیقت پسند روایت دی نیہہ رکھی۔ اوہ اک حساس لکھاری، سچیت شہری، محنتی اڈیٹر سن۔ پریمچند توں متاثر لکھاریاں وچّ یشپال توں لے کے مکتیبودھ تکّ بے شمار نام شامل ہن۔
پریم چند اردو دا مشہور ناول نگار تے افسانہ نگار نيں۔ انہاں دا اصلی ناں دھنپت رائے اے، لیکن ادبی دنیا وچ پریم چند دے ناں توں مشہور نيں۔ اوہ 1880ء وچ منشی عجائب لال دے اوتھے ضلع وارانسی مرٹھوا دے پنڈ لمہی وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد اک ڈاک خانے وچ کلرک سن ۔ پریم چند اک غریب گھرانے نال تعلق رکھدے سن ۔ آپ نے تقریباً ست اٹھ برس فارسی پڑھنے دے بعد انگریزی تعلیم شروع کيتی۔ پندرہ سال دی عمر وچ شادی ہوئے گئی۔ اک سال بعد والد دا انتقال ہوئے گیا۔ اس وقت اٹھويں جماعت وچ پڑھدے سن ۔ پورے گھر بار دا بجھ آپ اُتے ہی پے گیا۔ فکر معاش نے زیادہ پریشان کيتا تاں لڑکےآں نوں بطور ٹیوٹر پڑھانے لگے تے میٹرک پاس کرنے دے بعد محکمہ تعلیم وچ ملازم ہوئے گئے۔ ايسے دوران وچ بی۔ اے دی ڈگری حاصل کيتی۔
منشی پریم چند دا ابتدائی سوانحی خاکہ
منشی پریم چند دا اصل ناں دھنپت رائے سی۔ اوہ ۱۳ جولائی ۱۸۸۰ء نوں ضلع وار انسی مرٹھوا دے ’’لمبی‘‘ نامی پنڈ وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد نے آپ دا ناں دھنپت رائے رکھیا جدوں کہ آپ دے چچا نے آپ دا ناں پریم چند رکھیا۔ ۱۸۸۵ء وچ لال پور دے مولوی صاحب دے پاس اردو تے فارسی دی تعلیم حاصل کيتی۔ ۱۸۹۵ء وچ گورکھپور توں مڈل دا امتحان پاس کيتا۔ بعد وچ معلم دی حیثیت توں ملازمت اختیار کيتی تے ۱۸ روپے ماہوار تنخواہ لیا کردے سن ۔ بعد وچ ۱۸۹۹ء وچ بنارس وچ اسسٹنٹ ٹیچر دی نوکری مل گئی۔ ۱۹۰۰ء وچ بیرائچ دے گورنمنٹ سکول وچ تقرر ہويا تے ہر پرتاب گڑھ دے ضلع وچ تبادلہ ہويا۔ الہ آباد وچ جا کے آپ نے پہلی مرتبہ سنجیدگی توں لکھنا شروع کيتا۔
۱۹۰۴ء وچ جونیئر انگلش ٹیچر دا امتحان پاس کيتا تے ايسے سال الہ آباد یونیورسٹی توں اردو ہندی دا خصوصی امتحان پاس کيتا۔ ۱۹۰۶ء وچ آپ دی دوسری شادی اک بیوہ ’’شیورانی دیوی‘‘ توں ہوئی ۔ ۱۹۰۹ء وچ ترقی پا کر سب انسپکٹر آف سکولز ہوئے گئے۔ ۱۹۱۹ء وچ بی۔اے کيتا۔ فروری ۱۹۲۱ء وچ عدم تعاون دی تحریک دے سلسلے وچ ملازمت توں علیحدہ ہوئے۔ ۱۰؍اپریل ۱۹۳۶ء نوں لکھنؤ وچ پہلی مرتبہ انجمن ترقی پسند مصنفاں دی صدارت کيتی۔ ۱۸؍ اکتوبر ۱۹۳۶ء نوں ۵۶ سال دی عمر وچ وفات پائی۔
منشی پریم چند دی ابتدائی ادبی زندگی
آپ دا پہلا ناول ’’اسرارِ مابعد‘‘ رسالہ آوازِ خلق وچ ۱۸؍ اکتوبر ۱۹۰۳ء نوں شائع ہويا۔ ۱۹۰۷ء وچ دوسرا ناول ’’کیش نا‘‘ دے ناں لکھیا جواب موجود نئيں۔ اس دے بعد ۵ افسانےآں دا مجموعہ ’’سوزِ وطن‘‘ دے ناں توں ۱۹۰۸ء وچ منظر عام اُتے آیا۔ جس وچ آپ نے آزادی ، حریت، غلامی تے بغاوت دے موضوعات نوں چھیڑا۔ حکومتِ برطانیہ نے اس اُتے پابندی عائد کر دتی۔ چنانچہ گورکھ پور دی حکومت نے اس دی تمام نقول حاصل کر کے جلا داں تے آئندہ دے لئی سخت پابندی عائد کر دتی۔ پریم چند نے انہاں افسانےآں وچ ’’نواب رائے‘‘ دے قلمی ناں توں لکھیا۔ بعد وچ پریم چند دے ناں توں لکھنا شروع کيتا۔
منشی پریم چند دا افسانہ نگار ی وچ مقام
اس بحث وچ پئے بغیر کہ اردو دا پہلا افسانہ نگار کون اے۔ ایہ گل بالکل واضح اے کہ اردو دا پہلا اہم تے وڈا افسانہ نگار پریم چند اے۔ اردو ادب وچ ایہ اک ایسا ناں اے جسنوں نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا۔ ہندوستان دے دوسرے افسانہ نگاراں دی طرح آپ نے پیار ، محبت، عشق، ہیرو، ہیروئن جداں سطحی موضوعات نوں اپنے اظہار دا ذریعہ نئيں بنایا بلکہ حقیقت پسندی دی طرف اپنے ذہن و قلم دا رُخ جمایا۔ آپ دے قلم توں ہندوستان دی مٹی دی خوشبو آندی اے۔ آپ دی افسانہ نگاری نوں چار ادوار وچ تقسیم کيتا گیا اے۔
منشی پریم چند دی افسانہ نگاری دے ادوار
ڈاکٹر مسعود حسین خان نے اپنے مضمون ’’پریم چند دی افسانہ نگاری دے دور ‘‘ وچ انہاں دی افسانہ نگاری دے چار ادوار دسے نيں۔
پہلا دور : ۱۹۰۳ء توں ۱۹۰۹ء تک ابتدائی کوشش
دوسرا دور : ۱۹۰۹ء تا۱۹۲۰ء تک تاریخی تے اصلاحی افسانے
تیسرا دور : ۱۹۲۰ء تا۱۹۳۲ء تک اصلاحی تے سیاسی افسانے
چوتھادور : ۱۹۳۲ء تا۱۹۳۶ء تک سیاسی تے فکری افسانے
پریم چند دی افسانہ نگاری دا آغاز ویہويں صدی توں ہوئے جاندا اے۔ ۱۹ واں صدی دی کالونیاں ۲۰واں صدی وچ کئی نويں ادیباں توں آشنا ہوئے گئی سن۔ اردو شاعری وچ اقبال نے اک نويں جہت تے احتجاجی لہر دا آغاز کيتا۔ ۱۹واں صدی دا معذرت خواہانہ لہجہ آہستہ آہستہ احتجاج وچ بدل گیا۔ جنگِ عظیم اول ۱۹۱۴ء تے انقلاب روس ۱۹۱۷ء نے سامراجی قوتاں دے رعب وچ رخنہ ڈال دتا سی۔ پریم چند وی ايسے نیم سیاسی دور توں متاثر ہوئے۔ ’’سوزِ وطن‘‘ ايسے دور دا اظہار اے۔
ادب دے ذریعے انقلاب تے معاشرے وچ تبدیلی لیانے دا تصور پریم چند دی ابتدائی کہانیاں ہی توں سامنے آ گیا سی۔ اس حوالے توں اوہ مقصدی ادب دی ایسی تحریک دا تسلسل سن جو ۱۹۵۷ء دے بعد سر سید تے انہاں دے رفقاء دے ہتھوں شروع ہوئی سی۔ آپ دی ابتدائی کہانیاں وچ حقیقت نگاری دا پہلو نمایاں رہااے۔ پریم چند اس نکتہ توں واقف سن کہ حقیقت نگاری دا محدود تصور فن نوں تباہ کر دیندا اے۔
بقول شمیم حنفی: ’’پریم چند کہانی دی اوپری سطح اُتے ہی حقیقت دا التباس قائم کرنا چاہندے نيں۔ اس دے تھلے اوہ آزادی چاہندے نيں۔ ‘‘
بقول سید وقار عظیم: ’’وہ اپنی قوم تے ملک دی ہر اس چیز نوں پرستانہ نظراں توں دیکھدے نيں جو اسنوں دوسری قوماں توں ممتاز کردی اے۔ ‘‘
موضوعاتی اعتبار توں تقسیم
موضوعاتی اعتبار توں منشی پریم چند دے افسانےآں نوں تن وڈے حصےآں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے۔
۱۔جدوں انہاں پرداستاناں دا اثر سی۔
۲۔جدوں اوہ حب الوطنی دے جذبے توں سرشار سن ۔
۳۔جدوں انھاں نے انسانی نفسیات دا مطالعہ طبقاتی جبر کے
حوالے توں کيتا۔
پریم چند دے افسانےآں وچ رومانیت تے حقیقت نگاری دا امتزاج
زندگی دے خارجی معاملات تے معاشرے دی صحیح عکاسی حقیقت نگاری کہلاندی اے جدوں کہ رومانیت وچ زندگی دے باطنی پہلو تے وجدانی معاملات نوں اہمیت دتی جاندی اے۔ اس حوالے توں رومانیت وچ تخیل دی آمیزش ہوئے جاندی اے۔ ڈاکٹر محمد عالم خان دے مطابق ’’رومانوی ادیب زندگی دی عکاسی اک مصور دی حیثیت توں کرتاہے جدوں کہ حقیقت پسند، زندگی نوں فوٹو گرافرکی اکھ توں دیکھدا اے۔ ‘‘
پریم چند دے ہاں سانوں دونے رویے ملدے نيں۔ اک طرف سماج دی سچی تے کھری تصویراں جدوں کہ دوسری طرف تخیل دی رنگ آمیزی ملدی اے۔ ڈاکٹر محمد عالم خان دی رائے دے مطابق ’’پریم چند دے ہاں رومانیت دا تصور اک سماجی پہلو لئی ہوئے اے تے اوہ زندگی دی تلخ حقیقتاں توں انحراف نئيں کرتے‘‘۔
پریم چند بنیادی طورپر طبقاتی جبر دے خلاف آواز اٹھاندے نيں۔ مگر اس دے نال نال فرد دی آزادی نوں وی اہم سمجھدے نيں۔ انہاں دی رومانیت اُتے وطن پرستی دا رنگ غالب اے جس دا اظہار انہاں دی ابتدائی کہانیاں توں ہُندا اے۔ پریم چند محبت دا تصور رومانوی اثرات دے نال نال تلخ حقائق دا اظہار کرنے توں کتراتے نيں۔ کیونجے انہاں دا تصور محبت سماجی روایت توں منسلک اے۔ جس وچ محبت دے کئی رنگ موجود نيں۔ جس وچ حب الوطنی، کچلے ہوئے طبقات توں ہمدردی، مادی حقائق دی اہمیت نوں تسلیم کرنا وغیرہ۔
بقول ڈاکٹر محمد عالم خان: ’’پریم چند خیال نوں مادے اُتے اہمیت دیندے نيں تے ایہی اوہ بنیادی فرق اے جو انہاں نوں اپنے ہمعصر افسانہ نگاراں توں جدا کردا اے ‘‘۔
ماضی پسندی، الم پسندی تے اضطراب و جستجو نوں پریم چند دی رومانیت دے بنیادی عناصر قرار دتا جا سکتااے۔ دوسرے افسانہ نگاراں دی طرح اوہ اکھ توں چیزاں نوں نئيں دیکھدے بلکہ سماجی رویاں دے حوالے توں پہچان کراندے نيں۔ انہاں دے ایتھے تخیل دی بلندی ضروری اے مگر انہاں دے پیر اپنے سماج تے زمین توں اُتے نئيں اٹھدے۔ آپ اپنا اک نظریہ حیات رکھدے نيں۔ اوہ ماضی دے تسلسل وچ حال دی پہچان کرنا چاہندے نيں۔ انہاں دے ایتھے انقلاب اوررومان دا اک ایسا امتزاج ملدا اے جس دی بنیاد مثالیت، انسان دوستی تے معاشرتی اصلاح دے نال نال سماجی رویاں اُتے وی اے۔
پریم چند دے کردار
پریم چند دے کردار اکثر معاشرے دے ستائے ہوئے عام لوک نيں۔ انھاں نے انہاں ستائے ہوئے تے کچلے ہوئے مظلوم لوکاں خصوصاً دیہاتاں وچ جاگیرداراں تے مہاجناں دے ظلم دے مارے ہوئے لوکاں نوں بولی دی۔ انہاں دے اندر آزادی دی تڑپ تے جدوجہد دا جذبہ پیدا کيتا تے اک نويں دنیا تعمیر دی تے طبقات توں آزاد معاشرے دا وجود انہاں دا بنیادی نظریہ سی۔ اوہ مثالیت تے حقیقت دے امتزاج توں اپنی افسانوی دنیا دی تخلیق کردے نيں۔
بقول ڈاکٹر محمد حسین: ’’انھاں نے ایداں دے کردار وی ڈھالے نيں جو فوق البشر طاقت دے نال زندگی دی ساری راحتاں اُتے لات مارکر کساناں تے مظلوماں دے دکھ درد وچ شریک ہُندے نيں۔طعن و تشنیع توں بے پروا ہوئے کے سماجی خرابیاں توں لڑدے نيں تے کسی قسم دی ذہنی تے جسمانی ضرب انہاں دے ماتھے پرشکن نئيں لاسکدی۔
پریم چند کااسلوب
آپ نے اپنے افسانےآں وچ سادہ بولی استعمال کیتی۔ آپ نے سنسکرت دے لفظاں دا کم استعمال کيتا۔ آپ نے اکثر کرداراں دے مکالمے انہاں دی معاشی تے معاشرتی حیثیت دے مطابق لکھے۔ نہ صرف ایہ بلکہ انہاں دے لئی مکالمے انہاں دے لہجے تے تلفظ وچ تخلیق کیتے۔ جو آپ دے زبردست مشاہدے دا غماز اے۔ آپ نے ہندوستان دے لوکاں نوں حقیقت پسندی توں روشناس کرایا۔ اُس وقت جدوں ہندوستان وچ مذہبی داستاناں تے مافوق الفطرت موضوعات عروج اُتے سن، آپ نے بین الاقوامی، ملکی ، علاقائی، معاشرتی تے معاشی مسائل اُتے قلم اٹھایا۔ آپ نے ہندوستان دے پینڈو موضوعات توں نال نال متوسط شہری دی زندگی دے مسائل اُتے وی لکھیا۔
پریم چند دے منتخب افسانےآں اُتے تبصرہ
(۱) کفن
کفن افسانہ پڑھنے دے لئی ایتھے کلک کرن[۲]
یہ پریم چند ہی دا نئيں بلکہ اردو ادب دا وی بہترین افسانہ اے۔ ایہ دو باپ بیٹےآں دی کہانی اے۔ جس وچ جوان بہو زچگی دے عمل وچ مر جاندی اے۔ لاش دے لئی کفن نئيں ہُندا۔ دونے باپ بیٹے کم چور ہُندے نيں۔ کوئی انہاں دی مدد دے لئی تیار نئيں ہُندا مگر آخر کار انسانی ہمدردی دے تحت کفن دے لئی پیسے جمع ہوئے جاندے نيں۔ دونے باپ بیٹا کفن لینے نکلدے نيں تے شراب خانے جا کے سارے پیسے خرچ کر دیندے نيں۔
بقول ڈاکٹر محمد حسین ’’کفن وچ پہلی بار پریم چند سماج دی تھوڑی بہت اصلاح دی جگہ اس دے مسلمات اُتے براہ راست حملہ آور ہُندے نيں۔۔۔ آخر مردے دے کفن اُتے پیسہ ضائع کرنے دی بجائے مظلوم انساناں نوں جنہاں دی زندگی جانوراں توں بدتر اے۔ اس رقم توں دو لمحے بشاط تے خوشی میسر آ جائے تاں کيتا کفن دینے توں کدرے بہتر کارِ ثواب نئيں اے ‘‘۔
کفن حقیقت نگاری دے نال نال فنی جمالیات دی اک عمدہ مثال اے۔ ایہ افسانہ انہاں دے اس نقطۂ نظر دا ترجمان اے جو انھاں نے اپنے اک خط وچ بیان کيتا۔ اوہ لکھدے نيں ’’محض واقعات دے اظہار دے لئی وچ کہانیاں نئيں لکھدا۔ وچ اس وچ فلسفیانہ یا جذباتی حقیقت دا اظہار کرنا چاہتاہاں جدوں تک اس قسم دی بنیاد نئيں ملدی میرا قلم نئيں اٹھتا‘‘۔ ۱۹۳۰ء
انھاں نے کفن وچ جس جرأت دے نال انسانی فطرت نوں بے نقاب کيتا اے اوہ انہاں دے فن دا کمال وی اے تے نقطۂ نظر کااظہار بھی۔ آپ نے ’’کفن‘‘ دے بنیادی کرداراں ’’گھیسو‘‘ تے ’’مادھو‘‘ دے باطن وچ وڑ کے فطرت نوں بے نقاب کيتا۔
بقول ڈاکٹر گوپی چند نارنگ: ’’ پوری کہانی دی جان حالات دی ستم ظریقی اے۔ جس نے انسان نوں انسان نئيں رہنے دیا‘‘۔
طبقاتی نظام وچ محکوم تے مجبور لوکاں دا استحصال انہاں دے اندر انسانی احساست نوں ختم کر دیتاہے تے انہاں نوں حیوانی سطح اُتے رہنے اُتے مجبور کر دیتااے۔ ’’کفن‘‘ دی ایہ طنزیہ صورت حال اس درد ناک منظر توں شروع ہُندی اے کہ جھونپئے دے اندر جواں سال بہو دردِ زہ توں تڑپ رہی ہُندی اے تے باہر گھیسو تے مادھوبجھے ہوئے الاؤ دے گرد بیٹھے خاموشی توں اس دے مرنے دا انتظار کر رہے ہُندے نيں۔ پریم چند دا کمال ایہ اے کہ اوہ کم لفظاں وچ وڈی حقیقت نوں کہانی دا روپ دیندے نيں۔
بنیادی طور اُتے کفن دی کہانی تن حصےآں اُتے مشتمل اے۔ جس وچ پہلے حصے وچ کرداراں دا تعارف، دوسرا حصہ بہو دی موت تے اثرات ، تیسرا حصہ
غربت و افلا س دے ميں پیدا ہونے والی بے حسی دا اظہار۔
پریم چند نے اردو بولی و ادب تے اس دے سرمایہ فکرکو اک نويں جہت توں آشنا کيتا۔ انھاں نے زندگی تے کائنات نوں فکر و نظر دے مروجہ زادیاں توں ہٹ کر اک نويں سطح توں دیکھیا۔ اک ایسی بلند سطح توں جتھے توں زندگی تے انسانیت دا سمندر کروٹاں لیندا تے ٹھاٹھاں ماردا نظر آندا سی۔ اوہ پہلے ادیب سن جنہاں دی نظر حیات انسانیت دے انبوہ وچ انہاں مجبور تے بے بس انساناں تک پہنچی جو قدرت دے دوسرے بے بولی مظاہر کیتی طرح صدیاں توں گونگے تے بے بولی سن ۔ پریم چند نے انھاں بولی دی۔
نوٹ: پریم چند دے دو افسانے ’’کفن تے سبحان بھگت‘‘ پریم چند خود یکجا نہ کر سکے جو بعد وچ جعلی ایڈیشن دے ناواں توں شائع ہوئے۔
(۲) حج اکبر
پریم چند طبعاً اک غیر متعصب مصنف سن ۔ اس وچ شک نئيں کہ زیادہ تر افسانےآں وچ ہندو کلچر پیش کيتا مگر جتھے جتھے انھاں نے مسلم کلچر دے پس منظر وچ کہانیاں تحریر کيتياں۔ انہاں وچ انہاں دے مشاہدے دی گہرائی کمال اُتے اے۔ جس دی عمدہ مثال افسانہ ’’ حج اکبر‘‘ اے۔
ڈاکٹر قمر رئیس دی تحقیق دے مطابق ’’یہ افسانہ ۱۹۱۷ء وچ لکھیا گیا۔ ایہ اک اصلاحی کہانی اے لیکن براہ راست مقصدیت پریم چند دی پسند نئيں۔ اوہ بنیادی طور فنی جمالیات دے قائل سن ۔ اس افسانے وچ وی انہاں دی مقصدیت اک فنی پہلو دے نال نال اسلامی معاشرت پیش کردی اے ‘‘۔ اس افسانے دی کہانی ایويں اے کہ :
’’منشی صابر حسین نچلے طبقے نال تعلق رکھدے سن ۔ انہاں دا اک ہی بیٹا نصیر اے۔ جس دے لئی انھاں نے اک دایہ عباسی ملازمہ رکھی اے۔ صابر حسین دی بیوی عباسی نوں مالی بجھ سمجھدی اے تے اسنوں اکثر تنگ کردی اے۔ اک روز دایہ عباسی ملازمت چھڈ کے چلی جاندی اے۔ نصیر جو ملازمہ دایہ عباسی توں بہت مانوس ہُندا اے ایہ صدمہ برداشت نئيں کر پاندا تے بیمار ہوئے جاندا اے۔ اتفاقاً اس دی ملاقات بازار وچ صابر حسین توں ہوئے جاندی اے۔ اوہ اسنوں بیٹے دی بیماری کاحال سناندا اے۔ عباسی بے قرار ہوئے کے اس دے نال چلی جاندی اے ۔نصیر دا چہرہ اسنوں دیکھ کے بشاش ہوئے جاندا اے۔ اوہ صابر حسین نوں دسدی اے کہ اوہ حج پہ جا رہی اے۔ مگر صابر حسین بچے دی حالت بیان کر کے اسنوں روک لیندا اے۔ بعد وچ جدوں عباسی اس توں کہندی اے کہ تسيں نے مینوں حج اُتے جانے نئيں دتا تاں صابر حسین کہندا اے کہ تسيں نے میرے نصیر نوں بچا کر حج اکبر کر ليا اے۔ ‘‘
بظاہر ایہ اک سیدھی سادی کہانی اے۔ مگر اس وچ وڈی گہری معنویت تے مقصدیت چھپی ہوئی اے۔ معاشرے وچ در حقیقت اس وقت عزت دا معیار دولت ظاہری ،مال و متاع بن چکيا اے۔ تقویٰ، پرہیز گاری، صلہ رحمی، ہمدردی نوں کوئی کسی مول نئيں پوچھدا ۔پریم چند نے اس تحریر توں ثابت کيتا کہ کسی شخص دے مقرب ہونے دا انحصار اس گل اُتے نئيں کہ اوہ مذہب توں کتنا لگاؤ رکھدا اے بلکہ اس گل اُتے اے کہ اس دا وجود معاشرے دے لئی کتنا سود مند اے تے ایہی نیکی دا اصل معیار اے۔
نوٹ: حجِ اکبر منشی پریم چند دے افسانےآں دے مجموعے ’’پریم بیتی‘‘ توں لیا گیا اے۔ جس وچ ۳۱ افسانے نيں تے پہلی مرتبہ اگست ۱۹۲۰ء وچ شائع ہوئے۔
پریم چند سنین دے آئینہ وچ
۱۸۸۰ء : پیدائش ، اصل ناں دھنپت رائے، چچا نے ناں رکھیا
پریم چند، ابتدائی قلمی ناں نواب رائے، دوسرا قلمی ناں پریم چند۔
۱۸۸۵ء : مولوی صاحب توں اردو، فارسی پڑھنا شروع کيتی۔
۱۸۹۳ء : چھیويں جماعت وچ داخل ہوئے۔
۱۸۹۷ء : میٹرک کيتا۔
۱۸۹۹ء : پرائمری سکول وچ نائب معلم مقرر ہوئے۔
۱۹۰۰ء : لکھنا شروع کيتا۔
۱۹۰۲ء : پہلا ناول اسرارِ مابعد۔
۱۹۰۴ء : دوسرا ناول کشانا، جونیئر انگلش ٹیچر دا امتحان پاس کيتا،
ہیڈ ماسٹر بنے۔
۱۹۰۷ء : پہلی کہانی’’انمول رتن‘‘ لکھی۔
۱۹۰۸ء : سب ڈپٹی انسپکٹر مقرر ہوئے۔
۱۹۰۹ء : افسانےآں دا دوسرا دور شروع ہويا، تاریخی تے اصلاحی
کہانیاں لکھياں۔
۱۹۲۰ء : تیسرا دور شروع ہويا، اصلاحی تے سیاسی کہانیاں۔
۱۹۲۱ء : ملازمت چھوڑدی۔
۱۹۲۲ء : رسالہ ’’مریادا‘‘ دی ادارت سنبھالی۔
۱۹۲۵ء : گنگاہتک مالا وچ ملازمت کيتی۔
۱۹۲۸ء : ہندی رسالہ ’’مادھوری‘‘ دی ادارت کيتی۔
۱۹۳۰ء : اپنا پرچہ ’’ ھنس‘‘ کڈیا۔
۱۹۳۲ء : چوتھا دور ، سیاسی تے فکری۔
۱۹۳۶ء : اکتوبر وچ انتقال۔
افسانےآں دے مجموعے
( ۱ )سوزِوطن(۱۹۰۸ء)،(۲)پریم دلچسپی اول (۱۹۱۵ء)، (۳)پریم دلچسپی دوم ( ۱۹۱۸ء)،(۴) پریم بتیسی (۱۹۲۰ء)، (۵) خاکِ پروانہ(۱۹۲۰ء)،(۶) خواب وخیال ( ۱۹۲۸ء)، (۷) فردوسِ خیال(۱۹۲۹ء)،(۸)پریم چالیسی(۱۹۳۰ء)، (۹) آخر تحفہ(۱۹۳۴ء)،(۱۰) زادِ راہ(۱۹۳۶ء ) ،[۳]
جیون
سودھوپریمچند دا جنم 31 جولائی 1880 نوں وارانسی توں چار میل دور لمہی پنڈ وچّ ہویا سی۔ [۴] اوہ وڈے خاندان وچوں سن، جہڑا چھ بگھے زمین دا مالک سی۔[۵] اسدا دادا گر شے لال پٹواری سی۔ اوہناں دی ماں دا نام آنندی دیوی سی اتے پیؤ دا منشی عجائب رائے۔ اوہ لمہی وچّ ڈاک منشی سن۔
سکھیا اتے نوکری
سودھواوہناں دی سکھیا دا شروع اردو، فارسی پڑھن توں ہویا اتے روزگار دا پڑھاؤن توں۔ پڑھن دا شوق اوہناں نوں بچپن توں ہی ہو گیا سی۔ 13 سال دی عمر وچّ ہی اوہناں نے اردو دے مشہور رچناکار رتنناتھ شرسار، مرزا رسبا اتے مولانا شرر دے ناول پڑھ لئے سن۔ 1898 وچّ میٹرک دا امتحان پاس کرن دے بعد اوہ اک مقامی سکول وچّ استاد تعینات ہو گئے۔ نوکری دے نال ہی اوہناں نے پڑھائی جاری رکھی۔ 1910 وچّ اوہناں نے انگریزی، فلسفہ، فارسی اتے اتہاس دے موضوعات لے کے انٹر پاس کیتا اتے 1919 وچّ بی.اے. پاس کرن دے بعد سکولاں دے ڈپٹی سب-انسپیکٹر دے عہدے اتے تعینات ہوئے۔ ستّ سال دی عمر سی جدوں اوہناں دی ماں دی موت ہو گئی اتے جلد ہی اوہدی دادی ، جسنے اسنوں سامبھیا سی، وی مر گئی۔ [۶] اتے چوداں سال دی عمر وچّ پیؤ مر گیا۔ اس کارن اوہناں دا شروعاتی جیون جدوجہدی رہا۔
ویاہ
سودھواوہناں دا پہلا ویاہ پندراں سال دی عمر وچّ ہویا جو اسپھل رہا۔ اوہ اس سمیں دے وڈی سماجی مذہبی تحریک آریہ سماج توں متاثر رہے۔ اوہناں نے ودھوا-ویاہ دی حمایت کیتا اتے 1906 وچّ دوجا ویاہ بال-ودھوا شورانی دیوی نال کیتا۔ اوہناں دے تنّ بچے ہوئے-سریپت رائے، امرت رائے اتے کملا دیوی۔
1910 وچّ اوہناں دی رچنا 'سوزِ وطن' لئی ہمیرپر دے ضلعے کلیکٹر نے اوہناں اتے جنتا نوں بھڑکاؤن دا الزام لگایا۔ سوزِ وطن دیاں ساریاں کاپیاں ضبط کرکے نشٹ کر دتیاں گئیاں۔ کلیکٹر نے نوابرائے نوں تاڑنا کیتی کی اگوں توں جیکر کجھ وی لکھیا تاں جیل بھیج دتے جانگے۔ اس سمیں تکّ اوہ، دھنپت رائے ناں نال لکھدے سن۔ اردو دی زمانہ جُیجد دے جڑلتد اتے اوہناں دے دوست منشی دیانارائن نگم نے اوہناں نوں پریمچند ناں نال لکھن دی صلاحَ دتی۔ اسدے بعد اوہ پریمچند دے ناں نال لکھن لگے۔ جیون دے انتم دناں وچّ اوہ گمبھیر طور تے بیمار پئے ۔ اوہناں دا ناول منگلسوتر ادھورا ہی رہِ گیا اتے لمبی بیماری دے بعد 8 اکتوبر 1936 نوں اوہناں دی موت ہو گئی۔
رچناواں
سودھوناں | صنف | بولی | اشاعت | اشاعت سال (اِ.س.) |
---|---|---|---|---|
اسرارِ موابد | ناول | اردو | ||
پرتاپچندر | ناول | ہندی | ڈائمنڈ بکس، دلی | |
شیاما | ناول | ہندی | ڈائمنڈ بکس، دلی | |
پریما | ناول | ہندی | 1907 | |
کرشنا | ناول | ہندی | ||
وردان | ناول | ہندی | ||
پرتگیا | ناول | ہندی | ||
سیواسدن | ناول | ہندی | ||
پریماشرم | ناول | ہندی | ||
نرملا | ناول | ہندی | ||
رنگبھومی | ناول | ہندی | ||
کایاکلپ | ناول | ہندی | ||
غبن | ناول | ہندی | ||
کرمبھومی | ناول | ہندی | وانی پرکاشن | 1932 |
گودان | ناول | ہندی | 1936 | |
منگلسوتر | ناول | ہندی | ||
سپتسروج | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
نمک کا دروغا | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پریم پچیسی | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پریم پرسون | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
سوزِ وطن | کہانی مجموعہ | اردو | 1908 | |
نوندھِی | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پریم پورنما | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پریم دوادشی | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پریم پرتما | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پریم پرمود | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پریم تیرتھ | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پانچ پھول | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پریم چترتھی | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پریم پرتگیا | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
سپت سمن | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پریم پنچمی | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پریرنا | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
ثمر یاترا | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
پنچ پرسون | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
نوجیون | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
بینک کا دوالہ | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
شانتی | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
اگنی سمادھی | کہانی مجموعہ | ہندی | ||
تالستائے کی کہانیاں | ترجمہ | ہندی | ||
سکھداس | ترجمہ | ہندی | ||
اہنکار | ترجمہ | ہندی | ||
چاندی کی ڈبیا | ترجمہ | ہندی | ||
نیائے | ترجمہ | ہندی | ||
ہڑتال | ترجمہ | ہندی | ||
پتا کے پتر پتری کے نام | ترجمہ | ہندی | ||
سرشٹی کا آرنبھ | ترجمہ | ہندی | ||
کتے کی کہانی | بالساہت | ہندی | ||
جنگل کی کہانیاں | بالساہت | ہندی | ||
رامچرچا | بالساہت | ہندی | ||
منمودک | بالساہت | ہندی | ||
درگاداس | بالساہت | ہندی | ||
سوراج کے فائدے | بالساہت | ہندی | ||
مہاتما شیکھسادی | چرتر | ہندی |
ادبی زندگی
سودھوپریم چند نوں ابتدا توں ہی کہانیاں پڑھنے تے سننے دا شوق سی تے ایہی شوق چھوٹے چھوٹے افسانے لکھنے دا باعث بنیا۔ انہاں دی باقاعدہ ادبی زندگی دا آغاز 1901ء توں ہويا۔ جدوں آپ نے رسالہ (زمانہ) کانپور وچ مضامین لکھنے شروع کیتے۔ اول اول مختصر افسانے لکھے تے فیر ناول لیکن مختصرافسانہ نویسی دی طرح ناول نگاری وچ وی انہاں دے قلم نے چار چاند لگیا دیے۔ انہاں نے ناول تے افسانے دے علاوہ چند اک ڈرامے وی یادگار چھڈے نيں۔
پریم چند مہاتما گاندھی دی تحریک توں متاثر ہوئے تے ملازمت توں استعفا دے دیاسی۔ اوہ دل و جان توں ملک دی آزادی دے یے لڑنا چاہندے سن ۔ لیکن اپنی مجبوریاں دی بنا اُتے کسی تحریک وچ عملی حصہ نہ لے سکے۔ پریم چند نوں اردو ہندی دونے زباناں اُتے عبور حاصل سی۔ 1936ء وچ بنارس وچ انہاں دا انتقال ہويا۔
پریم چند دے مکمل نگارشات دی طباعت
سودھوبھارت دے سرکاری ادارےقومی کونسل برائے فروغ اردو زبان نے پریم چند دی ہر طرح دی نگارشات نوں 20 جلداں وچ شائع کيتا اے۔ اس دی تفصیل حسبِ ذیل اے۔
جلد نمبر | مشمولات | تفصیل |
---|---|---|
1 تا 8 | ناول | جلد نمبر۔1: 1) اسرارِ معابد، 2) ہم خرما و ہم ثواب، 3) جلوہ ایثار، 4) بیوا جلدنمبر۔2، جلدنمبر۔3، گوشہ عافیت جلد نمبر۔4، جلدنمبر۔5، جلدنمبر۔6، جلدنمبر۔ 7، جلدنمبر۔ 8 |
9 تا 14 | افسانے | جلدنمبر۔9، جلدنمبر۔ 10، جلد نمبر۔11، جلدنمبر۔12، جلدنمبر۔13، جلدنمبر۔ 14, |
15تا 16 | ڈرامے | جلدنمبر۔15، جلدنمبر۔ 16 |
17 | خطوط | |
18تا 20 | متفرقات | جلدنمبر۔18، جلدنمبر۔ 19، جلدنمبر۔ 20 |
21 تا 22 | تراجم | جلدنمبر۔21، جلدنمبر۔22 |
افسانوی مجموعے
سودھوسوز وطن
پریم پچیسی
پریم بتیسی
خاک پروانہ
خواب وخیال
فردوس خیال
پریم چالیسی
آخری تحفہ
زاد راہ
واردات
دودھ کی قیمت
فہرستِ تخلیقات
سودھوناول
سودھونام | ناشر | تاریخ | طوالت (صفحات) | تفصیل |
---|---|---|---|---|
اسرارِ معابد (اردو) دیوستھان رہسیہ (ہندی) |
آوازِ خلق (سلسلہ وار) | 1903ء (8 اکتوبر)-1905ء (فروری) | English translation of the title: "The Mystery of God's Abode" | |
کشنا[۷] | میڈیکل ہال پریس، بنارس | 1907ء | 142 | Now lost; satirises women's fondness for jewellery |
ہم خرما و ہم ثواب[۸] (اردو)پریما (ہندی) |
انڈین پریس/ہندستان پبلشنگ ہائوس | 1907ء | Amrit Rai overcomes social opposition to marry the young widow Poorna, giving up his rich and beautiful fiance Prema. (Penned under the name "Babu Nawab Rai Banarsi") | |
روٹھی رانی | زمانہ (سلسلہ وار) | 1907ء (اپریل - اگست) | ||
سوزِ وطن (مجموعہ) | زمانہ کا ناشر | 1907ء ،1909ء | 1909ء میں برطانوی حکومت نے ممنوع کر دیا | |
وردان (ہندی) جلوۂ ایثار (اردو) |
گرنتھ بھنڈار اور دهنجو | 1912ء | ||
سیوا سدن (ہندی) بازارِ حسن (اردو) |
کلکتہ پستک ایجنسی (ہندی) | 1919ء (ہندی); 1924ء (اردو) | 280 | An unhappy housewife first becomes a courtesan, and then manages an orphanage for the young daughters of the courtesans. |
پریماشرم (ہندی) گوشۂ عافیت (اردو) |
1922ء | |||
رنگ بھومی (ہندی) چوگانِ ہستی (اردو) |
دار الاشاعت (اردو، 1935ء) | 1924ء | ||
نرملا | ادارۂ فروغِ اردو | 1925ء | 156 | English title: The second wife۔ About the dowry system in India (serialised in the magazine Chand between نومبر 1921 and نومبر 1926, before being published as a novel) |
کایاکلپ (ہندی) پردۂ مجاز (اردو) |
لجپت رائے اینڈ سنس، لاہور (اردو) | 1926ء (ہندی)، 1934ء (اردو) | 440 | |
پرتگیہ (ہندی) بیوا (اردو) |
1927ء | Deals with widow remarriage | ||
غبن (also transliterated as Ghaban) | سرسوتی پریس، بنارس ؛ لجپت رائے اینڈ سنس، اردو بازار | 1928ء | 248 | |
کرمہ بھومی (ہندی) میدانِ عمل (اردو) |
مکتبہ جامعہ، دہلی | 1932ء | ||
گودان | سرسوتی پریس | 1936ء | 344 | English title: The Gift of the Cow۔ Themed around the socio economic deprivation as well as the exploitation of the village poor. |
منگل سوترا (نامکمل) | ہندستان پبلشنگ ہائوس |
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ http://www.penguinbooksindia.com/en/content/premchand
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ http://www.aazad.com/munshi-premchand.html#page=Hindi
- ↑ Gupta 1998, p. 7
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ کلیات پریم چند، 1، قومی کونسل براے فروغِ اردو زبان، نئی دہلی، پہلا اڈیشن، جولائی ستمبر 2000، ص 9
- ↑ کلیات پریم چند، 1، قومی کونسل براے فروغِ اردو زبان، نئی دہلی، پہلا اڈیشن، جولائی ستمبر 2000، ص 10