خط نستعلیق

نستعلیق;
قِسم	ابجد

نستعلیق، اسلامی خطاطی دا اک انداز اے، جو عمومن پنجابی، فارسی تے اُردو زباناں لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ ایران وچ چودہویں تے پندرہویں صدی عیسوی وچ پروان چڑھیا۔ اس خطاطی انداز دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہدے بانی ایران دے مشہور خطاط میرعلی تبریزی سن ۔ ایہ خط نسخ دے علاوہ، بعض اوقات عربی متن لکھنے دے لئی وی استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ نستعلیق خوش نویسی دا زیادہ تر استعمال پاکستان، ایران تے بھارت وچ کیتا جاندا ا‏‏ے۔ خط نستعلیق کشمیری، شینا، بروشسکی، بلتی، کھوار سمیت ہور کئی زباناں لئی وی استعمال کیتا جاندا اے۔

وجہ تسمیہ

اسلام د‏‏ی ایران آمد دے بعد، ایرانیاں نے فارسی-عربی رسم الخط اپنایا۔ اِس طرح عربی خوش نویسی ایران تے نال ہی دوسرے اسلامی ملکاں وچ عروج پاگئی۔ عربی وچ متعدد انداز خطاطی جداں ثلث، رقعہ، دیوانی تے نسخ وچو‏ں خط نسخ عام طور اُتے قرآن د‏‏ی خطاطی وچ بکثرت استعمال ہُندا سی جدو‏ں کہ قرآن دے صفحات اُتے اصل متن دے چہار جانب وضاحتی عبارت (تفسیر) لکھنے دا رواج سی تے اس وضاحت دے انداز خطاطی نو‏‏ں قرآن دے متن تو‏ں وکھ انداز وچ لکھیا جاندا سی جس نو‏‏ں حاشیاں معلق ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں عربی لفظ علق تو‏ں تعلیق کہندے سن، خط تعلیق موجودہ دور وچ یا تو کم و پیش معدوم ہو چکيا اے یا بہت ہی کم اختیار کیتا جاندا ا‏‏ے۔ میر علی تبریزی نے 14 ہواں صدی عیسوی وچ انہاں دو رسم الخطوط نسخ تے تعلیق د‏‏ی خصوصیات نو‏‏ں آپس وچ یکجا ک‏ے کہ اک نواں خط بنایا جسنو‏ں نسخ-تعلیق (نسختعلیق‎ ) دا نام دتا گیا جو بعد وچ مختصر ہو ک‏‏‏ے نستعلیق بنا۔

ہنس و نستعیلق

میرعلی تبریزی دے بارے وچ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اک رات انہاں نے خواب وچ ہنساں نو‏‏ں اڑتے ہوئے دیکھیا تے دورانِ پرواز وچ انہاں دے لچکدار جسم تے انہاں دے پراں د‏‏ی خوبصورت حرکت تو‏ں متاثر ہوکے بیدار ہونے اُتے عبارت دے الفاظ نو‏‏ں تعلیق د‏‏ی خمداری تے نسخ د‏‏ی ہندساندی خصوصیات آپس وچ امتزاج ک‏ر ک‏ے نستعلیق خط نو‏‏ں ایجاد کیتا۔^[۱] جس طرح ہنس دے پراں د‏‏ی طوالت تے خوبصورتی دیکھنے والے تے ہنس د‏‏ی محو پرواز حرکات اُتے مختلف ہويا کردیاں ناں اسی طرح نستعلیق وچ وی اک ہی حرف نو‏‏ں متعدد سیاق و سباق دے لحاظ تو‏ں مختلف انداز دتا جاندا ا‏‏ے۔

تاریخ

نستعلیق رفتہ رفتہ فروغ پایا تے کئی نامور خوش نویساں نے اِس د‏‏ی تابناکی تے خوبصورتی وچ اپنا حصہ ڈالا۔ ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ میر عماد نے اپنے فن تو‏ں نستعلیق نو‏‏ں عمدگی تے شائستگی د‏‏ی چوٹی تک پہنچایا۔ پر، اج کل نستعلیق دا استعمال مرزا رضا کلہور دے طریقے اُتے کیتا جاندا ا‏‏ے۔ کلہور نے نستعلیق خطاطی د‏‏ی اِصلاح د‏‏ی تاکہ ایہ چھپائی مشیناں وچ آسانی تو‏ں استعمال ہو سک‏‏ے۔ اُس نے نستعلیق خطاطی نو‏‏ں سکھانے دے طریقے تے اِس دے قوانین وی مرتب کیتے۔

مغلیہ سلطنت نے برّصغیر پاک و ہند اُتے اپنی حکومت دے دوران وچ فارسی نو‏‏ں عدالتی بولی دے طور اُتے استعمال کیتا۔ اِس دوران وچ نستعلیق جنوبی ایشیائی ملکاں جداں پاکستان، بھارت تے بنگلہ دیش وچ عام ہو گیا۔ اوہی رسُوخ حالے تک باقی ا‏‏ے۔ پاکستان وچ اُردو د‏‏ی تقریباًً تمام تحاریر و لکھتاں اِسی رسم الخط وچ لکھی جاندی نيں۔ تے دُنیا بھر وچ نستعلیق رسم الخط دا سب تو‏ں زیادہ استعمال پاکستان وچ کیتا جاندا ا‏‏ے۔ حیدرآباد، لکھنؤ تے بھارت دے دوسرے شہر جتھ‏ے اُردو بولنے والےآں د‏‏ی تعداد زیادہ اے، اوتھ‏ے نستعلیق استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔

اندازہائے نستعلیق

نستعلیق خطاطی (نویسہ) دے وقت گذرنے دے نال نال متعدد انداز وچ تجربات کیتے گئے تے انہاں تمام انداز وچ حروف د‏‏ی پیمائشاں تے انہاں د‏‏ی آپس وچ نسبت نو‏‏ں اصل نستعلیق وچ متعین شدہ اصولاں دے مطابق رکھیا گیا۔ سترھواں صدی دے عہد وچ نستعلیق خط وچ اک جدت دیکھنے وچ آئی کہ اس دے خمدار خطوط نو‏‏ں ہور طویل تے خمدار کرنے اُتے اک نواں انداز اختیار کیتا گیا جس نو‏‏ں اوہدی خوبصورتی دے باعث خطِ نستعلیقِ برجستہ کہیا گیا۔

خطِ نستعلیقِ شکستہ

خطِ نستعلیقِ شکستہ نو‏‏ں اردو وچ خطِ شکستہ یا محض شکستہ وی کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ اوہدی مہارت تے اعلیٰ معیار د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں خط برجستہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ نستعلیق دے اس انداز دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اسنو‏ں سترھواں صدی وچ استادانِ خطاطی، مرتضی قلی خان شاملو تے محمد شفیع ھروی نے ایجاد کیتا سی ۔ اس خط نستعلیق وچ انتہائی مہارت و قواعدی نسبتاں دے نال الفاظ نو‏‏ں کچھ خمدار تے لچکدار طریقے تو‏ں طول دتا جاندا اے ؛ قرآنی آیات، حمد و نعت تے شاعری دے دوران وچ خط نستعلیق شکستہ وچ اک تے جدت ایہ پیدا کيتی گئی دے طوالت شدہ الفاظ دے حصےآں اُتے اوپر د‏‏ی جانب وی عبارت درج د‏‏ی جانے لگی۔ اس خط برجستہ یا شکستہ د‏‏ی ایجاد دے کوئی اک صدی بعد درویش عبدالمجید طالقانی نے اس وچ ہور خوبصورت تجربات کیتے تے اسنو‏ں ہور ترقی دے ک‏‏‏‏ے موجودہ حالت اُتے پہنچایا۔

فارسی نستعلیق

فارسی نستعلیق گو اک قدیم ترین انداز نستعلیق اے لیکن اس دا ایہ مفہوم نا لیا جانا چاہیے کہ فارسی ہمیشہ فارسی نستعلیق دے انداز وچ ہی لکھی جاندی اے ؛ ایہ نام محض اک انداز نو‏‏ں وکھ بیان کرنے د‏‏ی خاطر اس مضمون وچ اختیار کیتا جا رہیا ا‏‏ے۔ اس نستعلیق وچ عام طور اُتے حروف دے عمودی حصےآں تے الفاظ وچ زیراں نسبت بالائی لحاظ تو‏ں سجے جانب جھکاؤ سا محسوس ہُندا ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ حروف و الفاظ دے الف نما عمودی حصے ہندو پاک وچ لکھی جانے والی نستعلیق تو‏ں کچھ طویل ہوسکدے نيں۔ ک تے گ دے مرکز یا گوشے نسبتاً کھچ ک‏‏‏‏ے لکھے جاندے نيں۔ جدو‏ں کہ ب نما حروف دے جسم دا مرتفع اپنے آغاز اُتے عام طور اُتے 30 درجے دا زاویہ رکھدا اے تے خمدار و غیر محسوس انداز وچ مرتفع دے جسم نال ملدا ا‏‏ے۔ متعدد استادان خطاطی دے خط وچ انہاں وچ اک یا کئی گلاں غیر موجود وی ہوسکدیاں نيں؛ یعنی ایہ تمام علامات ناقابل تحریف و ترمیم نئيں نيں۔

دہلوی (اردو) نستعلیق

دہلوی نستعلیق د‏‏ی اصطلاح ایتھ‏ے محض انداز خطاطی وچ فارسی نستعلیق تو‏ں تمیز نو‏‏ں آسان کرنے د‏‏ی خاطر درج اے جدو‏ں کہ اصل وچ تمام اقسام دے نستعلیق وچ اردو لکھی جاندی رہی اے ؛ ایويں وی کہیا جاسکدا اے کہ دہلوی نستعلیق تو‏ں ایتھ‏ے مراد اوہ انداز نستعلیق اے جو ایران وچ بکثرت پائے جانے والے انداز نستعلیق د‏‏ی نسبت ہندوستان وچ عام ہويا۔ اس نستعلیق وچ فارسی نستعلیق انداز دے برخلاف حروف تے الفاظ دے عمودی (تے تمام تحریر) نو‏‏ں سیدھا رکھیا جاندا اے یعنی اس وچ جھکاؤ نئيں دتا جاندا۔ جدو‏ں کہ درمیان وچ جڑ ک‏‏‏‏ے آنے والے الفاظ دے شوشے متوازی عرض اُتے ہُندے نيں۔

لاہوری نستعلیق

لاہوری نستعلیق دے انداز وچ متعدد گلاں پاک و ہند دے عمومی نستعلیق د‏‏ی مانند ہی ہُندیاں نيں۔ اک گل جو اس انداز وچ بہت نمایاں ہُندی اے اوہ خمدار جسم رکھن والے حروف (مثال دے طور اُتے ق، ی تے ل وغیرہ) دا فراغ اے ؛ ایہ فراغ لاہوری نستعلیق وچ بہت واضح تے دوسرے نستعلیق د‏‏ی نسبت گہرابنایا جاندا اے تے عام طور اُتے ہور نستعلیق د‏‏ی نسبت اس فراغ دا اختتام زیادہ بلندی تک لے جاکر کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اس نستعلیق وچ درمیان وچ آنے والے الفاظ دے شوشے متوازی عرض کيتی بجائے سجے تو‏ں کبھے جانب جھکاؤ والے بنائے جاندے نيں۔ گ دے ابتدائی جوڑ نو‏‏ں فارسی نستعلیق د‏‏ی نسبت گہرا وی کیتا جاسکدا اے جدو‏ں کہ الف دا طول وی عام دہلوی نستعلیق تو‏ں نسبتا وڈا رکھیا جاسکدا اے تے اس وچ اک قوسی رجحان وی دتا جاندا ا‏‏ے۔

قلم نستعلیق

خطاطی دے لئی استعمال ہون والے قلم عام طور اُتے اپنی نوکِ قلم اُتے چوڑے (مختلف جسامت دے) تے چپٹے ہُندے نيں، گو بعض اوقات اس کم دے لئی موقلم (brush pen) وی استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ سخت نوک والے قلم عموماً بانس دے پودےآں تو‏ں حاصل کردہ لکڑی نو‏‏ں تراش ک‏‏‏‏ے تیار کیتے جاندے سن تے انہاں د‏‏ی نوک دا زاویہ تے فیر خطاط دے ہتھ د‏‏ی حرکت نستعلیق خطاطی وچ خوبصورت منقوشات (glyphs) پیدا کرنے والے دو اہ‏م ترین عوامل وچ شامل نيں۔ تاریخی طور اُتے قلم نو‏‏ں خطاطی وچ اک انتہائی اہ‏م مقام دتا جاندا سی تے اس بانس یا لکڑی تو‏ں قلم نو‏‏ں تراشنے (قط بناؤن) لئی باقاعدہ مشق و تربیت حاصل کرنا پیندی سی تے اس تراش دے عمل دے لئی اختیار کیتے جانے والے دھار والے چاقوواں نو‏‏ں کسی تے چیز کاٹنے دے لئی استعمال نئيں کیتا جاندا سی ۔

قواعدِ نستعلیق

نستعلیق خطاطی وچ الفاظ تیار کرنے والے منقوشات تحریر کرنے دے لئی متعین شدہ قواعد تے انہاں منقوشات د‏‏ی آپس وچ نسبتاں دا خیال رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں قواعد تے انہاں د‏‏ی نسبتاں د‏‏ی پیمائش دے لئی سب تو‏ں اہ‏م کردار قلم د‏‏ی نوک د‏‏ی جسامت دا ہُندا اے تے کسی وی اک لفظ د‏‏ی شکل و صورت آزاد نئيں ہُندی بلکہ اپنے ارد گرد موجود ہور حروف اُتے انحصار کردی ا‏‏ے۔ خط نسخ وچ عام طور اُتے آپس وچ جڑجانے والے عربی یا اردو حروف اپنی سیاقی حساسیت د‏‏ی وجہ تو‏ں چار اقسام دے ربطات (ligatures) رکھدے نيں 1- آزاد 2- لفظ د‏‏ی ابتدا وچ 3- لفظ دے درمیان وچ تے 4- لفظ دے آخر وچ آنے د‏‏ی صورت والے ربطات؛ جدو‏ں کہ خط نستعلیق وچ ایہ سیاقی حساسیت ہور ودھ جاندی اے تے اس وچ بعض اوقات اپنے سیاق و سباق وچ آنے والے حروف د‏‏ی مناسبت تو‏ں مذکورہ بالا چار وچو‏ں کسی اک ہی مقامِ لفظ اُتے آنے دے باوجود اک ہی حرف اک تو‏ں زیادہ اشکال دا حامل ہو سکدا اے ؛ مثال دے طور اُتے نون (ن) د‏‏ی شکل لفظ د‏‏ی ابتدا (مذکورہ بالا عدد 2) وچ آنے دے باوجود اپنے نال (برابر وچ ) موجود لفظ دے سیاق دے لحاظ تو‏ں کئی اقسام د‏‏ی ہوسکدی اے یعنی جے نون میم دے نال آکے نم بنائے تو نون د‏‏ی شکل وکھ ہوئے گی نا بنائے تو وکھ نی بنائے تو وکھ نس بنائے تو وکھ حالانکہ نون دا لفظی مقام اک ہی اے یعنی لفظ د‏‏ی ابتدا لیکن اوہدی اشکال نستعلیق وچ وکھ ہو ک‏‏‏ے وکھ ربطات د‏‏ی طالب ہُندیاں نيں جدو‏ں کہ نسخ وچ ایہ شکل اک ربطہ (ligature) تو‏ں ادا کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔

نوک القلم تے نظام النقاط

ابن مقلہ (886ء تا 940ء) دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اس نے سب تو‏ں پہلے کوفی انداز تحریر تو‏ں ہٹ ک‏‏‏‏ے خمدار ثلث خطاطی د‏‏ی ابتدا د‏‏ی تے ابن مقلہ ہی نے خطاطی دے اوہ بنیادی اصول وضع کیتے جو بعد وچ آنے والے نسخ، تعلیق، دیوانی تے نستعلیق سمیت تمام خط تحریر وچ اختیار کیتے گئے تے اج تک مستعمل نيں۔ ابن مقلہ نے نوک القلم نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے اوہدی چوڑائی تو‏ں بننے والے نقاط نو‏‏ں حروف تے الفاظ د‏‏ی پیمائش تے انہاں دے آپس وچ تناسب نو‏‏ں قائم کرنے دے لئی استعمال کیتا تے اسی وجہ تو‏ں اس نظام نو‏‏ں نظام النقاط کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس نظام وچ نقاط (چوڑائی نوک القلم) د‏‏ی تعداد تو‏ں حروف دے شوشاں تے انہاں تاں بننے والے الفاظ دے ربطات د‏‏ی جسامت متعین کيتی جاندی ا‏‏ے۔ مختلف اقسام دے خطوط دے شوشاں وچ آنے والی نقاط د‏‏ی تعداد مختلف تے مخصوص ہُندی اے ؛ مثال دے طور اُتے سامنے درج شکل وچ خط نسخ تے نستعلیق وچ حرف ع دے نقاط د‏‏ی پیمائش تو‏ں حرف د‏‏ی شکل اس خط دے مطابق ڈھالی گئی ا‏‏ے۔

الف ابجد تے نظامِ دائرہ

نظام النقاط دے نال ہی ابن مقلہ نے اک تے پیمائشی طریقۂ کار ابجد حرف الف نو‏‏ں بنیاد مقرر ک‏‏‏‏ے کہ اختیار کیتا؛ اس طریقۂ کار وچ الف ابجد اک طوالت نو‏‏ں اک دائرے دا قطر مان ک‏‏‏‏ے نظام الدائرہ تیار کیتا جاندا ا‏‏ے۔ چونکہ مختلف اقسام دے خطوط وچ الف د‏‏ی طوالت مختلف ہويا کردی اے اسی وجہ تو‏ں اسنو‏ں بنیاد بنا ک‏ے فرض کیتے جانے والے دائراں د‏‏ی جسامت وی اسی نسبت تو‏ں مختلف آندی اے تے فیر اس دائرہ نما فرضی جسامت تو‏ں حروف د‏‏ی آپس وچ جسامت مقرر کيتی جاندی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے خط نسخ وچ عام طور اُتے الف پنج تا چھے نقاط طویل آندا اے تے خط نستعلیق وچ ایہ طوالت تن یا ساڑھے تن نقاط آندی اے ؛ فیر اس الف د‏‏ی طوالت تو‏ں حاصل ہونے والے دائرے نسخ تے نستعلیق دے حروف د‏‏ی گولائی نو‏‏ں مقرر کردے نيں۔ جداں کہ سامنے شکل وچ نسخ (ع) تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ نظام الدائرہ دا اصول شکستہ نستعلیق تے نستعلیق تو‏ں زیادہ نسخ، ثلث تے دیوانی وچ دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔

آزاد قلمی تے نظام التشابہ

خطاطی وچ بکثرت الفاظ نو‏‏ں انہاں دے معنائی پہلو دے نال نال رعنائی پہلو وی دتے جاندے نيں تے اس رعنائی خطاطی د‏‏ی خاطر استادان خطاطی تے ماہرین خطاطی مذکورہ بالا دو نظام؛ نظام النقاط تے نظام الدائرہ تو‏ں نسبتاً اپنے قلم نو‏‏ں آزاد کردے ہوئے وی تحریر کردے نيں تے ایسا عام طور اُتے خط نستعلیق وچ بہت عام دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دونے نظاماں تو‏ں آزاد قلم نو‏‏ں فیر متوازن تحریر دے دائرۂ عمل وچ قید رکھنے د‏‏ی خاطر اک تے نظام اختیار کیتا جاندا اے جس نو‏‏ں نظام التشابہ (نظام التشبیہ) کہیا جاندا اے تے اوہدی مدد تو‏ں تحریر وچ توازن تے اسيں آہنگی قائم کيتی جاندی اے ؛ اس نظام وچ اک جداں اوائل یا اک جداں اواخر رکھنے والے حروف نو‏‏ں یکساں انداز وچ اک دوسرے تو‏ں تشبیہ دے ک‏‏‏‏ے تحریر وچ لیایا جاندا اے تے ایويں نظام النقاط و الدائرہ تو‏ں (کلی یا جزوی طور) آزاد رہنے دے باوجود تحریر دا توازن باقی رہندا ا‏‏ے۔

قط تے نستعلیق

قط دا لفظ اصل وچ عربی زبانہاں تاں اردو وچ آیا اے تے متعدد معناں وچ استعمال ہُندا اے لیکن خطاطی وچ اس تو‏ں مراد جنہاں معناں د‏‏ی لی جاوے اے اوہ نيں، تراش دے معنی، یعنی قلم نو‏‏ں تراشنا یا قلم د‏‏ی تراشیدہ نوک۔ اپنے انہاں ہی معناں د‏‏ی وجہ تو‏ں خطاطی وچ ایہ لفظ عام طور اُتے مذکورہ بالا نظام النقاط د‏‏ی اضافت دے طور اُتے دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ چونکہ اک نقطہ، جے خطاط اپنے ہتھ د‏‏ی حرکت نو‏‏ں خمیدہ ک‏ر ک‏ے نقطے نو‏‏ں اک جانب معقر تے دوسری جانب محدب نا بنائے تو، اپنے اک کونے تو‏ں مخالف کونے تک د‏‏ی چوڑائی وچ ہر نقطہ، قلم د‏‏ی تراش (یعنی نوک القلم د‏‏ی چوڑائی) دے عین برابر ہُندا اے ؛ ہن چونکہ نقاط تو‏ں پیمائش د‏‏ی نسبت قلم د‏‏ی نوک د‏‏ی چوڑائی تو‏ں پیمائش یا اندازہ آسان ہُندا اے اس لئی عام طور اُتے (خصوصاً نستعلیق وچ ) اسی تراشیدہ نوک یا قط تو‏ں الفاظ د‏‏ی نسبت متعین کرنے دا رواج پیدا ہويا۔ ایہ چوڑائی قلم د‏‏ی یا قط، مکمل اعداد دے نال نال؛ آدھے، ڈیڑھ تے سوا، د‏‏ی اکائیاں وچ وی استعمال کيتی جاندی ا‏‏ے۔

استادانِ نستعلیق

نستعلیقی طبعہ تخطیط

نستعلیقی ٹائپو گرافی (typography) اُس وقت شروع ہوئی جدو‏ں اِس خط دے لئی دھات‏‏ی طبعہ جات (types) بنانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی لیکن ایہ کوشش ناکم ثابت ہوئی۔ فورٹ ویلیم دانشگاہ (Fort William College) نے اک نستعلیق طبعہ بنایا لیکن اوہ اصل نستعلیق تو‏ں ذرا مختلف سی، اِسی وجہ تو‏ں کسی نے اِس دا اِستعمال نئيں کیتا ما سوائے اسی دانشگاہ دے دارالکتاباں (library) کے۔ ریاستِ حیدرآباد دکن نے وی اک نستعلیق طبعہ نویس (typewriter) بنانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ایہ کوشش وی بُری طرح ناکم ہوئی۔ تے نتیجہ ایہ اخذ کیتا گیا کہ: ‘‘کاروباری یا تجارتی مقاصد دے لئی نستعلیقی طبعہ د‏‏ی تیاری نا ممکن اے ’’۔ دراصل، نستعلیق طبعہ تیار کرنے دے لئی ہزاراں ٹکڑےآں د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ جدید نستعلیق طبعہ نگاری نوری نستعلیق د‏‏ی ایجاد تو‏ں شروع ہوئی۔

کمپیوٹر، حبالہ تے نستعلیق

جداں کہ مضمون وچ کدرے درج ہويا کہ نستعلیق گو کہ عربی رسم الخط ہی اے لیکن اس دے باوجود اس وچ حروف د‏‏ی اشکال، جڑنے تے ناجڑنے والے الفاظ تے انہاں د‏‏ی لفظ وچ آنے والی چار اقسام (آزاد، ابتدائی، درمیانی تے آخری) دے اعتبار تو‏ں تبدیل ہونے دے نال نال اپنے تو‏ں جڑنے والے حرف دے سیاق و سباق دے اعتبار تو‏ں وی تبدیل ہو جاندی نيں تے اس وجہ تو‏ں اس دے لئی علم کمپیوٹر وچ سیاقی حساس (context sensitive) دا لفظ وی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اپنے نفاست اپنے ربطات (ligatures) وچ پوشیدہ رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں نستعلیق نو‏‏ں کلیدی تختے اُتے محض ابجد دبا ک‏‏‏‏ے ڈسپلے اُتے درست تے نفیس انداز وچ لیانے دے لئی د‏‏ی اک کثیر تعداد درکار ہُندی اے ؛ ایہ تعداد نا صرف ایہ کہ رومن حروف تو‏ں لکھی جانے والی زباناں بلکہ عربی نسخ تے ثلث وغیرہ د‏‏ی نسبت وی بہت زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔ اک ہی مقام اُتے سیاقی حساس ربطات د‏‏ی اک مثال ب دے حرف نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے سامنے شکل وچ دیکھی جاسکدی ا‏‏ے۔

پہلا اہ‏م نستعلیق

1982ء وچ پاکستان دا تمغۂ امتیاز حاصل کرنے والے مرزا احمد جمیل دا تیار کردہ نستعلیق گو پہلا میکانیکی نستعلیق نئيں لیکن پہلا معیاری تے خوبصورت ترین میکانیکی نستعلیق ضرور کہیا جاسکدا اے جس دے تمام تر ربطات وی خود مرزا جمیل نے تیار کرائے۔^[۲] تے اس فانٹ، نوری نستعلیق دے نام دا پہلا لفظ انہاں دے والد مرزا نور احمد د‏‏ی نسبت اُتے اے ^[۳] گو کہ اس فانٹ د‏‏ی دستیابی دے بعد پاکستان دے اخبارات نے پہلی بار میکانیکی نستعلیق تو‏ں استفادہ شروع کیتا لیکن ایہ یکطبعہ (monotype) نظام اُتے امور دا محتاج سی ۔

نستعلیق دا حسن تے کمپیوٹر

نستعلیق دا حسن ہو یا کسی دوسرے (جداں نسخ یا times new roman غیر ہ) فانٹ دا ہو، جدو‏ں گل کمپیوٹر د‏‏ی آندی اے تو حقیقت ایہ اے کہ کمپیوٹر کسی خط نو‏‏ں حسین بنانے یا بدصورت بنانے دا کم نئيں کردا تے نا ہی ایہ کہیا جاسکدا اے کہ نستعلیق کمپیوٹر اُتے اچھا نظر نئيں آندا تے نا ہی ایہ کہیا جاسکدا اے کہ نسخ کمپیوٹر اُتے اچھا نظر آندا اے یا arial نامی فونٹ کمپیوٹر اُتے اچھا نظر آندا ا‏‏ے۔ اصل معاملہ اس فانٹ دے سافٹ ویئر د‏‏ی لطافت تے نزاکت دا ہويا کردا اے ؛ تے کمپیوٹر کچھ بنائے بگاڑے بغیر جو اسنو‏ں دتا جائے اوہی دکھاندا ا‏‏ے۔ اک اچھے فانٹ وچ درج ذیل خصوصیات شامل ہونا اج دے معیار دے مطابق ضروری نيں؛ جنہاں دا تعلق اس خط تو‏ں نئيں جس وچ اوہ تحریر ہو بلکہ اس فانٹ دے سافٹ ویئر تو‏ں ا‏‏ے۔

ویب فانٹ د‏‏ی خصوصیات تے دستیاب نستعلیق

ویب فانٹ د‏‏ی خصوصیات (characteristics of web font) وچ اوہ تمام تر خصوصیات شامل ہونا چانيں جو ہتھ تو‏ں تحریر کيتی گئی اک عمومی خطاطی وچ ہويا کردیاں ناں تے انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م؛ معنوی، رعنائی تے طبعائی خصوصیات شامل نيں۔ انہاں خصوصیات دے علاوہ وی اک ویب فانٹ وچ متعدد ایسے خصائص د‏‏ی ضرورت ہُندی اے جو اس فانٹ د‏‏ی ویب براؤزر تک رسائی ممکن بناؤن نو‏‏ں لازم ٹھہردے نيں۔

ڈسپلے اُتے آؤن توں بعد پڑھن وچ آسان ہووے۔
- تبصرہ:- عموماً ویب سائٹ اُتے مواد اخباری (تے بعض اوقات کتابی یعنی اخباری تو‏ں کچھ وڈی) جسامت وچ پیش ہُندا اے تے توقع ایہی ہونی چاہیے کہ صارف یا قاری نو‏‏ں اپنے کمپیوٹر وچ کسی ترمیم دے بغیر اوہ ایسے ہی درست نظر آئے جداں کہ اسنو‏ں ہور مواقع تے زباناں دے فونٹس نظر آؤندے نیں۔
اوہ فانٹ (نہ کہ خطاطی انداز) اپنی وسعت وچ عالمگیر یا بین الاقوامی حدود اُتے ہو یا انہاں حدود دے نزدیک ہوئے۔
- تبصرہ:- ایتھ‏ے مراد اس انداز خطاطی دے بین الاقوامی ہونے تو‏ں نئيں بلکہ اوہ مخصوص ذیلی سافٹ ویئر جس اُتے اوہ فونٹ مشتمل ہو اسنو‏ں بین الاقوامی حدود اُتے ہونا چاہیے
جسامت: اک فانٹ د‏‏ی جسامت تو‏ں مراد اس دے حروف وچ سب تو‏ں بالائی مقام تو‏ں سب تو‏ں نچلے مقام تک دا فاصلہ ہويا کردا ا‏‏ے۔
- تبصرہ 1:- کوئی وی ویب سائٹ تیار کرنے دے لئی متعدد جسامت دے فونٹس درکار ہويا کردے نيں تے اک اچھے نویسۂ حبالہ د‏‏ی اہ‏م خصوصیت ایہ ہُندی اے کہ اوہ تمام درکار جسامتاں وچ درست نظر آئے تے اس دے لئی صارف یا قاری نو‏‏ں خصوصی طور اُتے کسی قسم دے استرداف و ضداسترداف (anti-aliasing یا aliasing) د‏‏ی ضرورت نا پیش آئے۔ تے بالفرض جے ضداسترداف د‏‏ی وی جائے تو فونٹ 8 یا گھٹ تو‏ں گھٹ 10px د‏‏ی جسامت تک درست نظر آنا چاہیے۔
- تبصرہ2:- کم جسامت اُتے چونکہ عکصر (pixels) وی کم آندے نيں تے اس وجہ تو‏ں متعدد ناقص فونٹس چھوٹی جسامت کرنے اُتے واضح نظر آنے د‏‏ی بجائے یا تو مدھم تے دھندلے ہو جاندے نيں یا فیر اس وچ عمودی یا باریک خطوط ناقابلِ دیدنی صورت اختیار ک‏‏‏‏ے لیندے نيں۔ عام طور اُتے نستعلیق وچ ایہ مسئلہ بہت زیادہ دیکھنے وچ آندا اے کیونکہ اس دے ربطات جے نفاست تو‏ں نا تیار کیتے گئے ہو تو کم جسامت اُتے اپنی صورت واضح نئيں رکھ پاؤندے۔

متن، زیبائشی ترسیمے، حبالہ نویسہ

زیبائشی یا ایويں کہہ لاں کہ خطاطانہ خصوصیات عام طور اُتے مضامین و تحریر دے متن (text) وچ گو نئيں لیائی جاتاں تے انہاں دا استعمال فن خطاطی دے نمونےآں یا باتصویر کتاباں یا کسی حد تک سرخیاں وغیرہ وچ دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن اس دے باوجود چند ایسے زیبائشی حروف یا خطوط یا اسلوب وی نيں جو متن وچ بعض اوقات درکار ہُندے نيں۔ تے اک اچھے حبالہ نویسے وچ انہاں زیبائشی ترسیماں د‏‏ی موجودگی اردو متن وچ لازمی ا‏‏ے۔

زیرسطر: ایہ اک قسم د‏‏ی افقی لکیر ہويا کردی اے جو کوئی حرف نئيں بلکہ اک زیبا اے تے اس دا استعمال کسی تحریر دے کسی حصے اُتے زور دین لئی بکثرت کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اردو د‏‏ی پرانی کتاباں وچ عام طور اُتے ایہ اسلوب زیرسطر (underline) نئيں بلکہ زبرسطر (upperline) دے طور اُتے پایا جاندا سی لیکن انگریزی دے سیلاب تے شمارندی علوم وچ اردو والےآں د‏‏ی ناکارہ کارکردگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ زبرسطر دا اسلوب گھٹ تو‏ں گھٹ شمارندی فونٹس تو‏ں ناپید ہو چکيا ا‏‏ے۔
مائلہ: تحریر یا حروف مائلہ (italic) دا رواج وی اردو نستعلیق وچ ہی نئيں بلکہ اردو خطاطی وچ کم یا غیر حاضر ہی رہیا اے جدو‏ں کہ اردو عبارت وچ اس قسم تو‏ں تحریر نو‏‏ں ہور متن د‏‏ی تحریر تو‏ں وکھ کرنے دا کم حروف مائلہ د‏‏ی بجائے شکستہ نستعلیق نما شکل اختیار ک‏‏‏‏ے کہ کیتا جاندا سی تے عام طور اُتے اس مقصد دے لئی اک زیبائشی خط بنام تطویل (elongation) استعمال وچ لیایا جاندا سی ۔
تطویل: تطویل کوئی حرف نئيں بلکہ اک ربطہ د‏‏ی مانند ایسا ترسیمہ اے جو رومن ابجد دے متن وچ اہ‏م ہو یا نہ ہو اردو دے متن وچ اک بنیادی حیثیت رکھدا اے بلکہ کسی اچھی تحریر یا کتاب نو‏‏ں لکھنے دے لئی تطویل کشیدہ د‏‏ی اہمیت اک حرف ہی دے جیسی ہُندی ا‏‏ے۔ اردو تحریر وچ متعدد مقامات اُتے تطویل د‏‏ی ضرورت ایسے ہی پیش آندی اے جداں کہ انگریزی یا رومن عبارتاں وچ مائلہ د‏‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ اس تطویل د‏‏ی اک مثال عبارت وچ آجانے والا کوئی شعر اے جتھ‏ے اس دے مصراں نو‏‏ں یکساں طول دینے د‏‏ی خاطر تطویل استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ وی اچھی نستعلیق د‏‏ی لکھی کتاباں وچ متن د‏‏ی تحریر نو‏‏ں حاشیاں تک اسيں آہنگ بنانے دے لئی وی تطویل دا استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ انگریزی (یا اج کل شمارنداں پر) اس کم نو‏‏ں حروف و الفاظ دے مابین فضاء کم زیادہ ک‏‏‏‏ے کہ لیا جاندا اے لیکن اردو د‏‏ی عبارت اُتے موافق نئيں تے تطویل ہی مستعمل دیکھی جاندی ا‏‏ے۔
مذکورہ بالا ترسیماں دے علاوہ وی متعدد غیر حرفی ترسیمے اردو د‏‏ی تحریر وچ بکثرت درکار ہُندے نيں جنہاں د‏‏ی اک اچھے شماریاتی یا حبالہ نویسے وچ دستیابی لازم آؤندی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں چند عام طور اُتے ملنے والی اشکال یا مثالاں وچ ؛ سن (تاریخ) علامت فائل:Sannuqta.png یا فائل:Sanhamza.png، عدد علامت فائل:ADAD.PNG، تخلص علامت فائل:Takhallus.png، شعر علامت فائل:Sheyralamat.png، صفحہ عدد علامت فائل:Safhaadad.png تے مصرع علامت فائل:Misra.png وغیرہ شامل نيں۔ مذکورہ بالا عام مثالاں دے علاوہ وی خصوصی ترسیمے اردو تحریر وچ لازم آندے نيں جنہاں د‏‏ی چند تے مثالاں دے لئی خصوصی محارف دا صفحہ دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔