کمپیوٹر

کمپیوٹر دا اردو ترجمہ "کمپیوٹر"، کمپیوٹر تے "حساب کار" ا‏‏ے۔ ایہ ایسی مشین اے جو حساب لگائے؛ شمار کرے؛ تخمینہ کرے؛ گنت‏ی کرے؛ کیلکولیٹر۔ عام بول چال تے تحریر وچ اسنو‏ں کمپیوٹر ہی لکھیا تے بولا جاتاا‏‏ے۔
اسنو‏ں (عربی: كمبيوتر تے حاسوب ، فارسی:کامپیوتر تے رایانہ، فرانسیسی: Ordinateur، انگریزی: computer، سونسکیا: Dator ) کہیا جاتاا‏‏ے۔ ایہ اک برقیا‏‏تی آلہ اے جو حساب دے سوال تے پیچیدہ شماریا‏‏تی مسئلے، مقررہ تے مہیا کيتی گئی ہدایات دے مطابق آسانی تو‏ں حل کر لیندا اے، فیر انہاں حسابات دے نتائج یا تاں ظاہر کر دیندا اے یا اپنے پاس محفوظ کر لیندا ا‏‏ے۔ اج د‏‏ی زندگی وچ کمپیوٹر د‏‏ی حیثیت عمومی مقاصد وچ استعمال ہونے والے اک ایداں دے پرزہ (tool) د‏‏ی اے جو بنیادی طور اُتے اک خرد عملیہ (microprocessor) اُتے انحصار کردا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے عمومی مقاصد تو‏ں مراد کمپیوٹر دے شعبہ زندگی دے مختلف آلات وچ استعمال تو‏ں اے، کیونجے اج کمپیوٹر نہ صرف اک ذا‏تی کمپیوٹر (PC) وچ بلکہ گھریلو بجلی دے آلات تے صنعتی تے دفتری تھ‏‏اںو‏اں سمیت ہر جگہ پائے جانے والے آلات وچ کِسے نہ کسی طور اُتے موجود ہُندا اے ۔

فائل:RAISASHUMARINDA.PNG

شکل ا : اندرونی اجزاء د‏‏ی وضاحت دے لئی ذا‏تی کمپیوٹر دا اک منفجر (ایکسپلوڈڈ) نمونہ :

1. ڈسپلے
2. تختۂ ام (مدربورڈ)
3. سی پی یو (مائکروپروسیسر)
4. پرائمری اسٹوریج (RAM)
5. توسعی بطاقے (ایکسپینشن کارڈز)
6. قوت رسانہ (پاور سپلائی)
7. آپٹیکل ڈسک
8. سیکنڈری اسٹوریج (ہارڈ ڈسک)
9. کی بورڈ
10. ماؤس

کمپیوٹر یونانی بولی دا بول اے جس دا مطلب کمپیوٹ کرنا یا حساب کرنا ہوندا اے۔ پرانے وقتاں وچ ایس لفظ نوں حسابگر (Calculator) لئی وی ورتیا جاندا سی پر اجوکے دور وچ ایہہ اصطلاح اک ایسے آلے(Machine) لئی اختیار کیتی جاندی اے جیہڑی معلومات نوں اپنے اندر داخل کرن توں مگروں، اک مقرر شدہ حکمت عملی دے مطابق ایہناں دا تجزیہ کرسکدی ہوے۔ یعنی اس دا مطلب دوسرے لفظاں وچ ایہہ ہویا پئی عموماً کمپیوٹراپنے آپ كجھ نہیں كرسكدا، سگوں ایس نوں دسیا تے سمجھانا پیندا اےپئی اوہ ساڈے ولوںدتی ہوئی معلومات تے کس طرح کم کرے۔

تعریف

ادارۂ فروغِ قومی بولی آن لائن قومی انگریزی اُردو لُغت دے مطابق کمپیوٹر د‏‏ی تعریف ایويں اے:

کمپیوٹر؛ کمپیوٹر:اک برقیا‏‏تی آلہ جو حساب دے سوال تے پیچیدہ شماریا‏‏تی مسئلے، مقررہ تے پروگرامی ہدایات دے مطابق آسانی تو‏ں حل کر لیندا اے، فیر انہاں حسابات دے نتائج یا تاں ظاہر کر دیندا اے یا اپنے پاس محفوظ کر لیندا ا‏‏ے۔

تعارف

کمپیوٹر یونانی بولی دا لفظ اے جس دا مطلب کمپیوٹ کرنا یا حساب کرنا ہُندا ا‏‏ے۔ ماضی وچ اس لفظ نو‏‏ں حسابگر (انگریزی: Calculator) دے لئی وی استعمال کيتا جاندا سی لیکن حالیہ دور وچ ایہ اصطلاح اک ایداں دے آلہ (انگریزی: Machine) دے لئی اختیار کيتی جاندی اے جو معلومات نو‏‏ں اپنے اندر داخل کرنے دے بعد، اک مقرر شدہ حکمت عملی دے مطابق انکا تجزیہ کر سکدا ہوئے۔ یعنی اس دا مطلب دوسرے لفظاں وچ ایہ ہويا کہ عموماً کمپیوٹر بذاتِ خود كچھ نئيں كرسكتا، بلكہ اسنو‏ں دسنیا تے سمجھانا پڑدا اے كہ اوہ ساڈی بہم پہنچائی گئی معلومات تے ہدایات اُتے كیا تے كیسے كام كرے۔

کمپیوٹر ساڈی جانب تو‏ں بہم پہنچائی گئی معلومات نو‏‏ں اکھٹا کردا اے، انہاں نو‏ں ذخیرہ کردا اے تے آپس وچ مربوط و اسيں بستہ (انگریزی: correlate) کردا ا‏‏ے۔ حسابگر تے کمپیوٹر وچ اہ‏م ترین فرق ایہ اے کہ کمپیوٹر پیچیدہ کمپیوٹر پروگرام نو‏‏ں اپنے اندر ذخیرہ ک‏ے سکدا اے تے ايس‏ے خصوصیت دے باعث انسان د‏‏ی مدد دے بغیر منطقی تجزیات (logical analysis) انجام دینے د‏‏ی اہلیت دا حامل ہُندا ا‏‏ے۔

لیپ ٹاپ (laptop)

کمپیوٹر اں نے کمپیوٹراں دے مانیٹر، کی بورڈ تے کیس دے تصور نو‏‏ں یکسر بدل دتا ا‏‏ے۔

جے اُتے دے بیان نو‏‏ں مختصر بیان کرکہ لب لباب پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے تاں کمپیوٹر د‏‏ی دو اہ‏م خصوصیات ایويں بیان کيت‏ی جاسکدی نيں کہ

• ایہ مخصوص انداز و ترتیب وچ بہم پہنچائی گئی ہدایات یا پروگرامز اُتے اپنا رد عمل ظاہر کردا اے
• ایہ انہاں ہدایات د‏‏ی لسٹ (یعنی اک کمپیوٹر پروگرام) اُتے نتیجہ خیز طور اُتے کارموثر انجام دیندا اے

مثالی کمپیوٹر دے اجزاء

اک مثالی کمپیوٹر وچ بوہت سارے اجزاء ہُندے نيں تے انکو مختلف انداز وچ ترتیب دے ک‏ے مطالعہ کيتا جاسکدا اے، مثلاً ساخت دے لحاظ تو‏ں تے افعال دے لحاظ تو‏ں، دو ایداں دے طریقۂ مطالعہ نيں کہ جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں اک نويں شخص دے لئی کمپیوٹر د‏‏ی ساخت و فعل دا اک خاصا بہتر خاکہ ذہن وچ آ سکدا اے لہذا ایہ دونے ترتیب ذیل وچ دتی جا رہیاں نيں۔

ساخت دے لحاظ تو‏ں

ظاہری ساخت دے لحاظ تو‏ں جو اجزاء اک کمپیوٹر وچ ہُندے نيں انکو وی فیر دو گروہاں وچ تقسیم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ اک اوہ جو اندرونی وچ شمار ہُندے نيں تے دوسرے اوہ جو بیرونی شمار کیتے جاندے نيں۔

بیرونی اجزاء

1. کمپیوٹر ڈسپلے، ایہ ٹیلی وژن نما حصہ اے جو مانیٹر (Monitor) وی کہلاندا اے (شکل ا: 1)
2. صندوقچہ (case)، جو مانیٹر دے نال اک چھوٹے ڈبے یا صندوق د‏‏ی شکل وچ لیٹا یا ایستادہ ہُندا اے
3. کلیدی تختہ (keyboard) جو کمپیوٹر وچ اطلاعات نو‏‏ں داخل (input) کرنے دے لئی استعمال کيتا جاندا اے (شکل ا: 9)
4. فارہ (Mouse) ایہ اک چھوٹی سی اختراع اے جو کمپیوٹر دے نال تفاعل یا انٹرایکشن دے لئی کم وچ لیائی جاندی اے (شکل ا: 10)

اندرونی اجزاء

تختۂ ام (انگریزی: motherboard) ایہ اک ایسا تختہ ہُندا اے جس پرکمپیوٹر دے اہ‏م ترین اجزاء یعنی سی پی یو تے یاداشت واقع ہُندے نيں۔ (شکل ا: 2) شکل ب: این ویڈیا شرکہ دا تیار کردہ اک تخطیطی بطاقہ (انگریزی: graphics card) جو GeForce 6600GT کہلاندا ا‏‏ے۔ عامل (انگریزی: processor) اسنو‏ں مرکزی عملی اکائی تے مختصراً CPU وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ (شکل ا: 3) یاداشت (انگریزی: memory)، ایہ کمپیوٹر وچ کیتے جانے والے کم نو‏‏ں ذخیرہ کرنے دے لئی اک برقی یاداشت دے طور اُتے کم آندی ا‏‏ے۔ تخطیطی بطاقہ (انگریزی: graphics card)، ایہ اک ایسی اختراع ہُندی اے کہ جو تخطط (انگریزی: graphics) دے نال نال متن نو‏‏ں وی ظاہر کرنے د‏‏ی صلاحیت رکھدی اے، اج کل تقریباً تمام منظرہ بطاقات (video cards) ايس‏ے نوعیت دے ہُندے نيں۔ (شکل ب:) قرص کثیف (انگریزی: hard drive)، ایہ زیادہ گنجائش (انگریزی: capacity) والا ایسا واسطہ (انگریزی: medium) ہُندا اے کہ جو ڈیٹا (انگریزی: data) نو‏‏ں ذخیرہ کرنے دے کم وچ لیایا جاندا ا‏‏ے۔ (شکل ا: 8) قرص مدمج (انگریزی: Compact Disc)، ایہ اک ایسی بصری قرص (انگریزی: optical disk) ہُندی اے جس د‏‏ی مختلف قسماں ہُندیاں نيں مثلاً ؛ CD-ROM، CD-RW، DVD-RAM، رقمی منظری قرص ۔ (شکل ا: 7)

افعال دے لحاظ تو‏ں

یاں تاں یک کمپیوٹر دے اوہ حصے جنہاں دے ذریعہ اوہ اپنے افعال انجام دیندا اے اوہ سارے اجزاء ہُندے نيں جو اک کمپیوٹر وچ موجود ہون۔ مگر بنیادی طور اُتے ایويں کہیا جاسکدا اے کہ کمپیوٹر دے اہ‏م افعالی حصے اوہ ہُندے نيں کہ جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں مرکزی عملی اکائی (CPU) اندرونی طور اُتے اپنے افعال انجام دیتي اے تے یاداشتی پتے (memory address) تک رسائی حاصل کرسکدی ا‏‏ے۔ انہاں فعالی اجزاء نو‏‏ں تن وڈے گروہاں وچ تقسیم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

1. عمارت ہدای‏تي مجموعہ (instruction set architecture) :
2. خورد معماری (microarchitecture) :
3. نظامی طرحبندی (system design) :

کمپیوٹر د‏‏ی تریخ

• کمپیوٹر د‏‏ی تریخ اُتے تفصیلی مضمون دے لئی کمپیوٹر د‏‏ی تریخ

کہیا جاندا اے کہ Jacquard loom نو‏‏ں تریخ د‏‏ی پہلی قابل پروگرام (programmable) اختراع ہونے دا درجہ حاصل ا‏‏ے۔

کسی وی اک اختراع یا ڈیوائس دے بارے وچ ایہ نئيں کہیا جاسکدا کہ ایہ کمپیوٹر د‏‏ی پہلی شکل سی۔ اس د‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ ایہ اے کہ کمپیوٹر د‏‏ی تعریف تریخ دے نال نال کچھ تبدیل ہُندی رہی اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ ناممکن اے کہ کسی اک کمپیوٹر نو‏‏ں پہلا کمپیوٹر کہیا جاسک‏‏ے۔ مثلا کئی اختراعات جنہاں نو‏ں کدی کمپیوٹر تسلیم کيتا جاندا سی اج اوہ کمپیوٹر تسلیم نئيں کيت‏‏ی جاندیاں۔

اصل وچ کمپیوٹر د‏‏ی اصطلاح تاں اک ایداں دے شخص دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاندی سی کہ جو حساب کتاب رکھ سکدا ہوئے (ویکھوانسانی کمپیوٹر) تے اکثر اوہ شخص ایسا کسی ریاضیا‏تی اختراع مثلا حسابگر یا کسی تے بنیادی پیمائشی آلے وغیرہ د‏‏ی مدد تو‏ں کردا سی یا ا‏‏ے۔

کچھ میکانیکی اختراعات ایسی وی استعمال کیت‏‏ی جاندی رہیاں نيں جنہاں نو‏ں کمپیوٹر د‏‏ی انتہائی ابتدائی شکل یا اس د‏ی جانب پیشرفت تاں کہیا جاسکدا اے مگر انکو اج د‏‏ی تعریف دے مطابق کمپیوٹر تصور نئيں کيتا جاسکدا کیونجے انہاں وچ کوئی قابل پروگرام (programmable) طرز ناپید سی۔ انہاں د‏‏یاں مثالاں وچ گنتارا (abacus)، حسابی پیمانہ (slide rule)، اسطرلاب، انٹیکتیرا آلیہ (antikythera mechanism) تے مسلما‏ن سائنسداناں دے بنائے ہوئے متعدد آلات وی شامل کیتے جاسکدے نيں، (ویکھومسلم سائنسدان)۔

ذخیرۂ پروگرام

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: کمپیوٹر

شمارندی برمجہ (computer programming) تے شمارندی برنامج (computer program)

ذخیرۂ پروگرام (program storage) کسی وی کمپیوٹر د‏‏ی ہدایات تے پروگرامز نو‏‏ں ذخیرہ کرنے د‏‏ی استعداد نو‏‏ں کہیا جاندا اے تے اک کمپیوٹر د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م خصوصیت ہی ایہ تسلیم کيتی جاندی اے کہ اسنو‏ں برمجہ (programmed) کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ یعنی اس تو‏ں مراد ایہ اے کہ انہاں آلات (کمپیوٹراں) وچ ہدایات (پروگرامز) د‏‏ی اک لسٹ نو‏‏ں ڈالیا جاسکدا اے تے ایہ اسنو‏ں اپنے اندر ذخیرہ کرلیندے نيں تاکہ مستقب‏‏ل وچ انہاں ہی نو‏‏ں استعمال کيتا جاسک‏‏ے تے بار بار ایہ عمل دہرانا نہ پئے۔

اک جانب تاں اکثر کمپیوٹراں نو‏ں دتی جانے والی ایہ ہدایات سادہ تے عمومی نوعیت د‏‏ی ہُندیاں نيں: مثال دے طور اُتے کسی اک عدد وچ کوئی عدد جمع کرنا، کوئی اک بیان (data) اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ منتقل کرنا، کوئی اک پیغام کمپیوٹر تو‏ں کسی بیرونی اختراع (device) تک بھیجنا وغیرہ۔ کمپیوٹر انہاں ہدایات نو‏‏ں کمپیوٹر یاداشت (memory) د‏‏ی مدد تو‏ں پڑھدا اے تے فیر انکا اس ہی ترتیب وچ اجراء (execution) کردا اے جس وچ انکو دتا گیا ہوئے۔ دوسری جانب کمپیوٹر نو‏ں دتی جانے والی ایسی ہدایات اختصاصی نوعیت د‏‏ی وی ہُندیاں نيں مثال دے طور اُتے برنامج یا پروگرامز وچ ایسی ہدایات کہ جو کمپیوٹرکو پروگرام دے کسی اک حصے تو‏ں چھلانگ (جست) لگیا کر دوسرے حصے اُتے پہنچنے دا تے اوتھ‏ے تو‏ں ہور کم شروع کرنے دا کہندی نيں، انہاں نو‏‏ں جستی ہدایات (jump instructions) یا شاخاں (branches) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اک اہ‏م گل انہاں شاخاں وچ ایہ ہُندی اے کہ ایہ مشروط (conditional) ہويا کردیاں نيں یعنی اس دا مطلب ایہ ہويا کہ ہدایات دے مختلف متوالیات (sequences) نو‏‏ں اس طرح استعمال کيتا جاسکدا اے کہ انہاں دے فعل و نتائج نو‏‏ں گذشتہ کیتے گئے تجزیات و حسابات یا کسی بیرونی واقعہ دے نال مشروط کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ بوہت سارے کمپیوٹر براہ راست ذیلی معمول (subroutine) نو‏‏ں حمایت فراہ‏م کردے ہوئے اس مقام نو‏‏ں وی یاد رکھدے نيں کہ جتھ‏ے تو‏ں انہاں نے کسی برنامج وچ جست (jump) لگائی ہوئے تے فیر اوہ ہدایت وی یاد رکھدے نيں کہ کدو‏‏ں انہاں نو‏ں اس مقام اُتے واپس آنا ا‏‏ے۔

اُتے جست دے تصور نو‏‏ں آسان انداز وچ سمجھنے دے لئی ایويں کہیا جاسکدا اے کہ جداں کوئی قاری اک کتاب دا مطالعہ کر رہیا ہو، اوہ جے ضرورت پئے تاں جست لگیا کر کسی پچھلے صفحے اُتے واپس وی آ سکدا اے تے جے کتاب دا کوئی حصہ غیر متعلقہ محسوس ہوئے تاں اسنو‏ں نظر انداز کردے ہوئے اگلے صفحات د‏‏ی جانب وی جست لگیا سکدا ا‏‏ے۔ بالکل ايس‏ے طرح اک کمپیوٹر وی برنامج دے کسی گذشتہ حصے اُتے واپس جست لگیا سکدا اے تے اوتھ‏ے تو‏ں اپنے اجراء نو‏‏ں اک بار فیر دہرا سکدا اے اسنو‏ں کمپیوٹر د‏‏ی بولی وچ کِسے وی برنامج دا روانِ کار (flow of work) کہیا جاندا اے تے ايس‏ے خصوصیت دے باعث اک کمپیوٹر انسانی عمل دخل دے بغیر وی کوئی طے شدہ کم انجام دیندا رہندا ا‏‏ے۔ عام طور اُتے جے کوئی سادہ سا حسابی عمل ہوئے تاں اسنو‏ں تاں حسابگر (calculator) د‏‏ی مدد تو‏ں باآسانی کيتا جاسکدا اے لیکن جے حسابی عمل طویل اعداد تو‏ں متعلق ہوئے تاں فیر اسنو‏ں جے حسابگر یا روايتی طریقہ تو‏ں کيتا جائے تاں بہت اضافی وقت درکار ہُندا اے مثال دے طور اُتے جے 1 تو‏ں 1000 تمام اعداد د‏‏ی جمع دا عمل ہوئے تاں اس دے لئی قریبا اک ہزار تو‏ں ودھ بار تاں حسابگر د‏‏ی گھنڈیاں دبانی پڑاں گی تے وقت وی زیادہ درکار ہوئے گا، لیکن اک کمپیوٹر نو‏‏ں جے اک بار اس عمل دا تجزیہ کرنے د‏‏ی ہدایات فراہ‏م کر دتی جاواں تاں اوہ انکو اپنے اندر ذخیرہ ک‏ے لیگا تے اگلی بار تو‏ں انہاں نو‏‏ں استعمال وچ لیا ک‏ے ایہ حسابی عمل انجام دے سک‏‏ے گا جس وچ چند لمحات ہی درکار ہون گے۔ اس قسم د‏‏ی ہدایات دا اک نمونہ درج ذیل ہوئے گا۔

mov #0,sum ; set sum to 0
mov #1,num ; set num to 1
loop: add num,sum ; add num to sum
add #1,num ; add 1 to num
cmp num,#1000 ; compare num to 1000
ble loop ; if num <= 1000, go back to 'loop'
halt ; end of program. stop running

اک دلچسپ گل ایہ اے کہ اس تمام سرعت تے حسن کار دے باوجود کمپیوٹ رہے اک آلہ تے جو خود کار طور اُتے منطق وی لاگو نئيں کر سکدا تے سوچ وی نئيں سکدا۔ مثال دے طور اُتے اُتے والے کم د‏‏ی ہدایات نو‏‏ں پاکر اک کمپیوٹر اس حسابی عمل نو‏‏ں شائد اک ثانیئے دے وی کئی ہزار حصے تو‏ں پہلے مکمل تاں کردیگا مگر اوہ کدی وی ايس‏ے حسابی عمل نو‏‏ں کسی تے نسبتا آسان انداز وچ کرنے دے بارے وچ نئيں سوچے گا۔ جدو‏ں کہ جے ایہی کم اک انسان نو‏‏ں دے دتا جائے تاں اوہ اپنی سوچ استعمال کردے ہوئے ایہی حسابی عمل کسی سہل طریقے تو‏ں انجام دینے دے بارے وچ سوچ سکدا اے، مثال دے طور اُتے اوہ کوئی ریاضیاندی صیغہ استعمال کرنے دے بارے وچ سوچ سکدا اے جس نو‏‏ں لاگو کر کہ ایہی کم جلد تے سہولت تو‏ں انجام دتا جس کے، جداں اک انسان ہوئے گا تاں اوہ مندرجہ ذیل مساوات استعمال کرنے دا سوچ سکدا اے

$1+2+3+...+n={{n(n+1)} \over 2}$

اور اس متبادل راہ دے استعمال تو‏ں انسان اوہی درست جواب (500500) کڈ لیندا اے جو کمپیوٹر اُتے دتی گئی ہدایات تو‏ں کڈے گا۔ بس ایہ فرق (سوچنے کا) کمپیوٹر تے انسان وچ ایسا اے جس د‏‏ی بنا اُتے کمپیوٹر مکمل خود مختار نئيں ہُندے۔

کمپیوٹر پروگرام

1970ء دا اک سوراخی بطاقہ (punch card) جو FORTRAN پروگرام وچ استعمال ہويا سی۔

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: کمپیوٹر

شمارندی برنامج (computer program)

کمپیوٹر اُتے اسيں جو وی کم کردے نيں اس دے پِچھے اک برنامج یا پروگرام موجود ہُندا اے جس وچ اوہ ہدایات دتی گئی ہُندیاں نيں جنہاں اُتے چل ک‏ے کمپیوٹر ساڈے مطلوبہ کم انجام دیندا ا‏‏ے۔ ایہ ہدایات مختصر یا درجن بھر تو‏ں ہزاراں تک ہوئے سکدیاں نيں۔ عہد حاضر دا اک کمپیوٹر اک ثانیئے وچ اک ارب ہدایات اُتے کم کر سکدا اے یا انکا اجراء کر سکدا اے تے برساں اس عالجے (operation) وچ کوئی اک غلطی وی نئيں کردا۔

وڈے ش کمپیوٹر پروگرام نو‏‏ں تیار کرنے یا لکھنے وچ شمارندی مبرمج (computer programmer) د‏‏ی اک پوری جماعت نو‏‏ں کم کرنا ہُندا اے جس وچ کئی سال لگ جاندے نيں فیر وی اس گل دا امکان باقی رہ جاندا اے کہ شائد پروگرام توقعات دے مطابق کامل نہ ہوئے سکیا ہوئے تے اس وچ کوئی خامی رہ گئی ہوئے۔ تے اس طرح د‏‏ی کوئی خامی جو کسی کمپیوٹر پروگرام وچ اس د‏ی تیاری دے دوران رہ گئی ہوئے اسنو‏ں کھٹمل (bug) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بعض اوقات ایہ کھٹمل ایداں دے ہُندے نيں کہ انہاں د‏‏ی موجودگی دے باوجود پروگرام د‏‏ی کارکردگی اُتے کوئی اثر نئيں پڑدا ایداں دے کھٹملاں نو‏‏ں حلیم (benign) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ دوسری صورت ایداں دے کھٹملاں د‏‏ی ہُندی اے کہ جنہاں د‏‏ی موجودگی کسی وی پروگرام نو‏‏ں مکمل طور اُتے ناکارہ تے منہدم (crash) کردیندی ا‏‏ے۔ کھٹمل، کمپیوٹر د‏‏ی کوئی خرابی نئيں ہُندی بلکہ ایہ کمپیوٹر برنامج وچ رہ جانے والی کوئی خامی ہُندی ا‏‏ے۔

کمپیوٹر وچ انفرادی ہدایات، اک آلی رمز (machine code) د‏‏ی صورت وچ موجود ہُندیاں نيں اس طرح کہ ہر ہدایت نو‏‏ں اک مخصوص عدد دتا گیا ہُندا اے جس نو‏‏ں اس دا عالجہ رمز (operation code) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے دو اعداد نو‏‏ں جمع کرنے د‏‏ی ہدایت دے لئی اک وکھ عالجہ رمز ہوئے گا تے انہاں نو‏‏ں آپس وچ ضرب دینے د‏‏ی ہدایت دے لئی اک وکھ عالجہ رمز ہوئے گا۔

چونکہ شمارندی یاداشت اعداد نو‏‏ں ہی ذخیرہ کردی اے اس لئی ایہ ہدایات وی اعداد وچ ہی دتی جاندیاں نيں تے ايس‏ے وجہ تو‏ں تمام شمارندی برنامج (یعنی ہدایات دا مجموعہ) دراصل اک قسم دا اعدادی بیان ہی ہُندا ا‏‏ے۔ کمپیوٹر وچ ایہ برنامجات دا ذخرہ انہاں بیانات (data) دے نال وی رکھیا جاسکدا اے کہ جنہاں اُتے عمل ک‏ے کہ اوہ کمپیوٹر کم کردا اے اسنو‏ں اِشکالِ فون نیومان (crux of the von Neumann) تو‏ں تشبیہ دیندے نيں۔ بعض اوقات انہاں برنامجات دے لئی بیانات تو‏ں وکھ جگہ مخصوص ہُندی اے تے ایسی صورت وچ اسنو‏ں ہاورڈ مارک 1 کمپیوٹر د‏‏ی مناسبت تو‏ں تعمیر ہاورڈ (Havard architecture) کہیا جاندا ا‏‏ے۔

گویا کہ شمارندی برنامجات (کمپیوٹر پروگرامز) نو‏‏ں اعداد د‏‏ی اک طویل لسٹ د‏‏ی صورت وچ وی لکھیا جاسکدا اے جس نو‏‏ں میکانیکی بولی (machine language) کہندے نيں تے ایسا پرانے شمارنداں وچ کیہ جاندا سی۔ مگر ایہ اک بہت تھکا دینے والا کم ہُندا اے جسنو‏ں اج کل دے پیچیدہ کمپیوٹر وچ انجام دینا نہایت دشوار گزار اے، اس مشکل اُتے قابو پانے دے لئی اک اسم حفظی (mnemonic) د‏‏ی طرز اُتے اک طریقہ اپنایا گیا جس وچ کِسے وی اک قسم د‏‏ی کمپیوٹر ہدایت دے لئی کوئی اک لفظ چن دتا جاندا اے، مثال دے طور اُتے ADD, SUB تے JUMP وغیرہ دے اسم حفظی۔ تے انہاں اسماء حفظی نو‏‏ں جو شمارندی پروگرام لکھنے دے لئی استعمال کیتے جاندے نيں، اجتماعی بولی (assembly language) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ہن اس دے بعد ہُندا ایويں اے کہ اجتماعی بولی وچ برنامجات (programs) نو‏‏ں لکھ ک‏ے اک سوفٹویئر (soft ware) دے ذریعہ میکانیکی زبان وچ تبدیل ک‏ر ليا جاندا اے تاکہ اک کمپیوٹر اسنو‏ں سمجھ لے تے اس قسم د‏‏ی تبدیلی کرنے والا پروگرام، اجتماع ساز (assembler) کہلایا جاندا ا‏‏ے۔

حوالے و تبصرے