میر تقی میر
میر تقی میر | |
---|---|
(اردو وچ: میر تقی میر) | |
جم | 28 مئی 1723 [۱]
|
وفات | 20 ستمبر 1810 (87 سال)[۱] |
رہائش | آگرا |
شہریت | مغلیا سلطنت (۲۸ مئی ۱۷۲۳–۲۰ ستمبر ۱۸۱۰) |
والد | محمد علی متقی |
عملی زندگی | |
پیشہ | شاعر ، نثر نگار ، لکھاری |
پیشہ ورانہ زبان | اردو ، فارسی |
IMDB اُتے صفحات | |
باب ادب | |
ترمیم |
میر تقی میر اردو شاعری چ غزل دا منیا ہویا شاعر اے۔
میر تقی میر آگرہ چ 1723 نوں جمیا تے 11ورے دا جدوں تے اودے پیو دی موت ہوگئی تے اوہ دلی آگیا۔ آکرہ تے دلی تے اوس ویلے مغلاں دا راج سی۔ 1748 چ دلی تے اححمد شاہ ابدالی دے ہلے باجوں میر نوں دلی چھڈنا پیا تے اوہ لکھنؤ آگیا۔ لکھنؤ چ ای 87 وریاں دا ہوکے مریا۔
میر تقی میر (پیدائش: 28 مئی 1723ء— وفات: 22 ستمبر 1810ء) اصل ناں میر محمد تقى اردو دے عظیم شاعر سن ۔ میر انہاں دا تخلص سی۔ اردو شاعرى ميں مير تقى مير دا مقام بہت اُچا اے ـ انہاں نوں ناقدین و شعرائے متاخرین نے خدائے سخن دے خطاب توں نوازیا۔ اوہ اپنے زمانے دے ايك منفرد شاعر سن ـ۔ آپ دے متعلق اردو دے عظیم الشان شاعرمرزا غالب نے لکھیا اے۔
؎ریختہ كے تمہی استاد نہیں ہو غالبؔ | ||
کہتے ہیں اگلے زمانے ميں كوئى مير بھی تھا |
حالات زندگی
سودھومیر تقی میر، آگرہ وچ 1723ء وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد دا ناں محمد علی سی لیکن علی متقی دے ناں توں مشہور سن ۔ تے درویش گوشہ نشین سن ۔ میر نے ابتدائی تعلیم والد دے دوست سید امان للہ توں حاصل کيتی مگر ہور تعلیم توں پہلے جدوں میر حالے نو برس دے سن اوہ چل بسے تب انہاں دے بعد انہاں دے والد نے خود تعلیم و تربیت شروع کيتی۔ مگر چند ماہ بعد ہی انہاں دا وی انتقال ہوئے گیا۔ ایتھے توں میر دی زندگی وچ رنج و الم دے طویل باب دی ابتدا ہوئی۔
ان دے سوتیلے بھائی محمد حسن نے چنگا سلوک نہ کيتا۔ تلاش معاش دی فکر وچ دہلی پہنچے تے اک نواب دے ہاں ملازم ہوئے گئے۔ مگر جدوں نواب موصوف اک جنگ وچ مارے گئے تاں میر آگرہ پرت آئے۔ لیکن گزر اوقات دی کوئی صورت نہ بن سکيتی۔ چنانچہ دوبارہ دہلی روانہ ہوئے تے اپنے خالو سراج الدین آرزو دے ہاں قیام پزیر ہوئے۔ سوتیلے بھائی دے اکسانے اُتے خان آرزو نے وی پریشان کرنا شروع کر دتا۔ کچھ غم دوراں، کچھ غم جاناں توں جناں دی کیفیت پیدا ہوئے گئی میر دا زمانہ شورشاں تے فتنہ و فساد دا زمانہ سی۔ ہر طرف تنگدستی و مشکلات برداشت کرنے دے بعد بالآخر میر گوشہ عافیت دی تلاش وچ لکھنؤ روانہ ہوئے گئے۔ تے سفر دی صعوبتاں دے بعد لکھنؤ پہنچے۔ اوتھے انہاں دی شاعری دی دھوم مچ گئی۔ نواب آصف الدولہ نے تن سو روپے ماہوار وظیفہ مقرر کر دتا۔ تے میر آرام توں زندگی بسر کرنے لگے۔ لیکن تند مزاجی دی وجہ توں کسی گل اُتے ناراض ہوئے کے دربار توں وکھ ہوئے گئے۔ آخری تن سالاں وچ جوان بیٹی او ر بیوی دے انتقال نے صدمات وچ تے وادھا کر دتا۔ آخر اقلیم سخن دا ایہ حرماں نصیب شہنشاہ 87 سال دی عمر پا کر 1810ء وچ لکھنؤ دی آغوش وچ ہمیشہ دے لئی سو گیا۔
میر دی زندگی دے بارے وچ معلومات دا اہم ذریعہ انہاں دی سوانح عمری "ذکرِ میر"، جو انہاں دے بچپن توں لکھنؤ وچ انہاں دے قیام دے آغاز دی مدت اُتے محیط اے۔ میر نے اپنی زندگی دے چند ایام مغل دہلی وچ صر ف کیتے۔ اس وقت اوہ پرانی دہلی وچ جس جگہ رہندے سن اسنوں کوچہ چلم، کہیا جاندا سی۔ مولانا محمد حسین آزاد ؔ اپنی کتاب ’’آبِ حیات‘‘ وچ لکھدے نيں۔
” | میر تقی میر جدوں لکھنؤ چلے تاں ساری گڈی دا کرایہ وی پاس نہ سی۔ ناچار اک شخص دے نال شریک ہوگئے تاں دلی نوں خدا حافظ کہیا۔ تھوڑی دور اگے چل کے اس شخص نے کچھ گل کيتی۔ ایہ اس دی طرف توں منہ پھیر کر ہوئے بیٹھے۔ کچھ دیر دے بعد فیر اس نے گل کيتی میر صاحب چاں بجباں ہوکے بولے کہ صاحب قبلہ آپ نے کرایہ دتا اے۔ بے شک گڈی وچ بیٹھے۔ مگر گلاں توں کيتا تعلق! اس نے کہیا۔ حضرت کيتا مضائقہ اے۔ راہ دا شغل اے گلاں وچ ذرا جی بہلدا اے۔ میر صاحب بگڑ کے بولے۔ کہ خیر آپ دا شغل اے۔ میری بولی خراب ہُندی اے۔ لکھنؤ وچ پہنچ کے جداں کہ مسافراں دا دستور اے اک سرائے وچ اترے۔ معلوم ہويا کہ اج ایتھے مشاعرہ اے۔ رہ نہ سکے۔ ايسے وقت غزل لکھی۔ تے مشاعرے وچ جاکے شامل ہوئے۔ انہاں دی وضع قدیمانہ سی۔ کھڑکی دار پگڑی، پنجاہ گز دے گھیر دا جامہ، اک پورا سین پستولئی دا کمر توں بندھا، اک رومال پٹڑی دار تہہ کیہ ہویا اس وچ آویزاں، مشروع پاجامہ، جس دے عرض دے پائیچے، ناگ پھنی دی انی دار جوندی جس دی ڈیڑھ بالشت اُچی نوک، کمر وچ اک طرف سیف یعنی سیدھی تلوار، دوسری طرف کٹار، ہتھ وچ جریب، غرض جدوں داخل محفل ہوئے تاں اوہ شہر لکھنؤ ، نويں انداز ، نويں تراشاں، بانہاں دے ٹیڑھے جوان جمع، انہاں نوں دیکھ کے سب ہنسنے لگے، میرؔ صاحب بیچارے غریب الوطن، زمانے دے ہتھ توں پہلے ہی دل شکستہ تے وی دل تنگ ہوئے تے اک طرف بیٹھ گئے، شمع انہاں دے سامنے آئی، تاں فیر سب دی نظر پئی۔ بعض لوک نے سوچھا! حضور دا وطن کتھے اے ؟ میرؔ صاحب نے ایہ قطعہ فی البدیہہ کہہ کے غزل طرحی وچ داخل کيتا:
؎ کیا بود و باش پوچھو ہو پورب کے ساکنو ہم کو غریب جان کے ہنس ہنس پکار کے دلّی جو ایک شہر تھا عالم میں انتخاب رہتے تھے منتخب ہی جہاں روزگار کے جس کو فلک نے لوٹ کے ویران کر دیا ہم رہنے والے ہیں اسی اجڑے دیار کے سب نوں حال معلوم ہويا۔ بہت معذرت طلب کيتی، میر صاحب توں عفو تقصیر چاہی، کمال دے طالب سن ۔ صبح ہُندے ہُندے شہر وچ مشہور ہوئے گیا کہ میرؔ صاحب تشریف لیائے ہوئے نيں، رفتہ رفتہ نواب آصف الدولہ مرحوم نے سنیا تے دو سو روپیہ مہینہ کر دتا۔ عظمت و اعزاز، جوہر کمال دے خادم نيں، اگرچہ انہاں نے لکھنؤ وچ وی میر صاحب دا نال نئيں چھڈیا۔ مگر انہاں نے بد دماغی تے نازک مزاجی نوں جو انہاں دے ذاتی مصاحب سن، اپنے دم دے نال ہی رکھیا۔ چنانچہ کدی کدی نواب دی ملازمت وچ جاندے سن ۔ اک دن نواب مرحوم نے غزل دی فرمائش کيتی۔ دوسرے تیسرے دن جو فیر گئے تاں پُچھیا کہ میر صاحب! ساڈی غزل لائے! میرے صاحب نے تیوری بدل کے کہیا: جناب عالی! مضمون غلام دی جیب وچ تاں بھرے ہی نئيں کہ کل آپ نے فرمائش دی اج غزل حاضر کردے۔ اس فرشتہ خصال نے کہیا۔ خیر میرؔ صاحب۔ جدوں طبیعت حاضر ہوئے گی کہہ دیجئے گا۔ اک دن نواب نے بلا بھیجیا۔ جدوں پہنچے تاں دیکھیا کہ نواب حوض دے کنارے کھڑے نيں۔ ہتھ وچ چھڑی اے۔ پانی وچ لال، سبز مچھلیاں تیرتی پھردی نيں۔ آپ تماشا دیکھ رہے نيں۔ میرؔ صاحب نوں دیکھ کے بہت خوش ہوئے تے کہیا میر صاحب کچھ فرمائیے۔ میرؔ صاحب نے غزل سنانی شروع کيتی۔ نواب صاحب سندے جاندے سن تے چھڑی دے نال مچھلیاں توں وی کھیلدے جاندے سن ۔ میر صاحب چاں بجباں ہُندے تے ہر شعر اُتے ٹھہر جاندے سن ۔ نواب صاحب کہے جاندے سن کہ ہاں پڑھو۔ آخر چار شعر پڑھ کر میر صاحب ٹھہر گئے۔ تے بولے کہ پڑھاں کیہ تسيں مچھلیاں توں کھیلدے نيں۔ متوجہ ہاں تاں پڑھاں۔ نواب نے کہیا جو شعر ہوئے گا۔ آپ متوجہ کرلے گا۔ میر صاحب نوں ایہ گل زیادہ تر ناگوار گزری۔ غزل جیب وچ ڈال کر گھر نوں چلے آئے تے فیر جانا چھڈ دتا۔ چند روز دے بعد اک دن بازار وچ چلے جاندے سن ۔ نواب دی سواری سامنے توں آگئی۔ دیکھدے ہی نہایت محبت توں بولے کہ میرؔ صاحب آپ نے بالکل ہی سانوں چھڈ دتا۔ کدی تشریف وی نئيں لاندے۔ میرؔ صاحب نے کہیا۔ بازار وچ گلاں کرنا آداب شرفا ننيں۔ ایہ کیہ گفتگو دا موقع اے۔ غرض بدستور اپنے گھر وچ بیٹھے رہے تے فقر و فاقہ وچ گزاردے رہے۔ آخر1325ھ وچ فوت ہوئے تے سو برس دی عمر پائی۔ |
“ |
شاعر دی نظر وچ
سودھومصحفی تو اور کہاں شعر کا دعوی
پھبتا ہے یہ اندازِ سخن میر کے اوپر (مصحفی)
سودا تو اس زمین میں غزل در غزل لکھ
- ہونا ہے تم کو میر سے استا د کی طرح (سودا)
- ریختے کہ تمہی استاد نہیں ہو غالب
- کہتے ہیں اگلے زمانے میں کوئی میر بھی تھا
- اور
- غالب اپنا یہ عقیدہ ہے بقول ناسخ
- آپ بے بہرہ ہے جو معتقد میر نہیں (غالب)
- نہ ہوا پر نہ ہوا میر کا انداز نصیب
- ذوق یاروں نے بہت زور غزل میں مارا (ذوق)
- شعر میرے بھی ہیں پردرد، و لیکن حسرت
- میر کا شیوہ گفتار کہاں سے لاؤں (حسرت)
- اللہ کرے میر کا جنت میں مکاں ہو
- مرحوم نے ہر بات ہماری ہی بیاں کی (ابنِ انشا)
- معتقد ہیں اگرچہ غالب کے
- میر کو بھی سلام کرتے ہیں (حزیں جی)
بقول عبد الحق،
” اُنہاں دا ہر شعر اک آنسو اے تے ہر مصرع خون دی اک بوند اے ۔“
اک ہور جگہ عبد الحق لکھدے نيں،
” انہاں نے سوز دے نال جو نغمہ چھیڑا اے اس دی مثال دنیائے اردو وچ نئيں ملدی۔“
میر دا زیادہ تر کلام کیفیت تے معنی آفرینی دا اک دلکش گلدستہ اے جس دی مثال کسی دوسرے شاعر دے ایتھے تلاش کرنا مشکل اے، ایتھے تک کہ غالب دا کلام وی اس صنعت توں مجرد اے (شمس الرحمن فاروقی)
خواجہ احمد فارقی لکھدے نيں: میر دی شاعری آہ اے تے مرزا دی شاعری واہ اے۔
فراق گورکھپوری کہندے نيں: میر دے غم وچ زخم ہی مرہم بن جاندے نيں.
شہنشاہ اقلیم سخن دی خود سرائی
سودھو- ریختہ خوب ہی کہتا ہے جو انصاف کریں
- چاہیے اہل ِ سخن میر کو استاد کریں
- ریختہ رتبے کو پہنچایا ہوا اس کا ہے
- معتقد کون نہیں میر کی استادی کا
- گر دیکھو تم طرز ِ کلام اس کی نظر کر اے اہل ِ سخن میر کو استاد کرو گے
- پڑھتے پھریں گے گلیوں میں ان ریختوں کو لوگ
- مدت رہیں گی یاد یہ باتیں ہماریاں
- باتیں ہماری یاد رہیں پھر باتیں نہ ایسی سنیے گا
- کہتے کسی کو سنیے گا تو دیر تلک سر دُھنیے گا
- پیدا کہاں ہیں ایسے پراگندہ طبع لوگ
- افسوس تم کو میر سے صحبت نہیں رہی
- سہل ہے میر کا سمجھنا کیا
- ہر سخن اس کا اک مقام سے ہے
- مت سہل ہمیں جانو پھرتا ہے فلک برسوں تب خاک کے پردے سے انسان نکلتے ہیں
- جانے کا نہیں شور سخن کا میرے ہر گز
- تا حشر جہاں میں میرا دیوان رہے گا
- درد و غم کتنے کیے جمع تو دیوان کیا
- ہر ورق ہر صفحہ میں ایک شعر شورانگیز ہے
- عر صہٴ محشر ہے عرصہ میرے بھی دیوان کا
- جہاں سے دیکھیے ایک شعر شور انگیز نکلے ہے
- قیامت کا سا ہنگامہ ہے ہر جا میرے دیواں میں
- جی میں آتا ہے کچھ اور بھی موزوں کیجئے
- درد دل ایک غزل میں تو سنایا نہ گیا
- گفتگو ناقصوں سے ہے ورنہ
- میر جی بھی کمال رکھتے ہیں
- سارے عالم پر ہوں میں چھایا ہوا
- مستند ہے میرا فرمایا ہوا
- اب قربت و صحبت یار کہاں
- لب و عارض و زلف و کنار کہاں
- اب اپنا بھی میر سا عالم ہے
- ٹُک دیکھ لیا جی شاد کیا
- اک بات کہیں گے انشاء جی
- تمہیں ریختہ کہتے عمر ہوئی
- تم ایک جہان کا علم پڑھے
- کوئی میرسا شعر کہا تم نے
- دل پہ جو بیتے سہہ لیتے ہیں اپنی زباں میں کہہ لیتے ہیں
- انشاء جی ہم لوگ کہاں اور میر کا رنگ کلام کہاں
- فقیرانہ آئے صدا کر چلے
- کہ میاں خوش رہو ہم دعا کر چلے
- جوتجھ بن نہ جینے کوکہتے تھے ہم
- سو اس عہد کو اب وفا کر چلے
- بہت آرزو تھی گلی کی تری
- سو، یاں سے لہو میں نہا کر چلے
- پرستش کی یاں تک ٰکہ اے بت تجھے
- نظر میں سبھوں کی خدا کر چلے
- جبیں سجدہ کرتے ہی کرتے گئی
- حق بندگی ہم ادا کر چلے
- گئی عمر در بندِ فکرِ غزل
- سو اس فن کو ایسا بڑا کر چلے
- کہیں کیا جو پوچھے کوئی ہم سے میر
- جہاں میں تم آئے تھے کیا کر چلے
- شفا اپنی تقدیر ہی میں نہ تھی
- کہ مقدور تک تو دوا کر چلے
- پڑے ایسے اسباب پایان کار
- کہ ناچار یوں جی جلا کر چلے
- وہ کیا چیز ہے آہ جس کے لیے
- ہر اک چیز سے دل اٹھا کر چلے
- کوئی ناامیدانہ کرتے نگاہ
- سو تم ہم سے منہ بھی چھپا کر چلے
- دکھائی دیے یوں کہ بے خود کیا
- ہمیں آپ سے بھی جدا کر چلے
- جھڑے پھول جس رنگ گلبن سے یوں
- چمن میں جہاں کے ہم آ کر چلے
- نہ دیکھا غم دوستاں شکر ہے
- ہمیں داغ اپنا دکھا کر چلے
حالات
سودھوہر شاعر اپنے ماحول دی پیداوار ہُندا اے۔ اس دے اردگرد رونما ہونے والے واقعات، حادثات، اس دی ذاتی زندگی وچ پیش آنے والے تجربات تے اس سلسلے وچ اس دے تاثرات ہی دراصل اس دی شاعری تے فن دے رخ دا تعین کرنے وچ معاون ثابت ہُندے نيں۔ ماحول تے معاشرے دی تبدیلیاں دے نال نال لاشعوری طور اُتے شاعر اپنی فکر دا رخ موڑدا چلا جاندا اے تے ایويں اس دی شاعری وقت دی رفتار دے نال بدلدی رہندی اے۔
مير تقی میر اک ایداں دے عہد وچ پیدا ہوئے جو سیاسی، سماجی، ملکی تے معاشی اعتبار توں سخت انتشار تے افراتفری دا دور سی۔ مغل مرکز کمزور پڑ چکيا سی۔ ہندوستان دے بوہت سارے صوبے خود مختار ہوئے چکے سن پورا ملک پرت ما ر دا شکار سی۔ بیرونی حملہ آور آئے دن حملے کردے سن تے عوام و خواص نوں تباہ و برباد کرکے رکھ دیندے۔ لوک بھوکے مرنے لگے تے دولت لٹنے توں اقتصادی بدحالی دا دور شروع ہويا۔
میر اپنے اس دور دے احساس زوال تے انسانی الم دے مظہر نيں۔ انہاں دی شاعری اس تما م شکست و ریخت دے خلاف اک غیر منظم احتجاج اے۔ میر دے تصور غم دے بارے وچ ڈاکٹر سید عبد اللہ فرماندے نيں کہ،
” میر دا سب توں وڈا مضمون شاعری انہاں دا غم اے۔ غم و الم میر دے مضامین شاعری سب توں زیادہ اہمیت حاصل اے۔ ایہ غم میر دا ذاتی غم وی سی تے ایہی انسان دی ازلی تے ابدی تقدیر دا غم وی سی۔ ایہ سارے غم میر دی شاعری وچ جمع ہوئے گئے نيں۔“
میر تقی میر | |
جیون: | 1723 - 1810 |
جمن پو : | آگرہ ہندستان |
کم: | اردو شاعری |
میر نے شاعری چ سادہ بولی نوں ورتیا تے عشق محبت تے اونے شاعری کیتی۔
شاعری
سودھو
کچھ حال میر جی کے آتے نہیں سمجھ میں - ہم بھی سلوک ان سے اب کم کیا کرینگے
|
غم و حزن
سودھومیر دا تصور، زندگی دے بارے وچ وڈا واضح اے کہ انہاں دا زندگی دی بارے وچ نقطۂ نظر حزنیہ سی۔ حزن اک ایداں دے غم دا ناں اے جو اپنے اندر تفکر اورتخلیقی صلاحیتاں وی رکھدا اے۔ ایہ غم ذاتی مقاصد تے ذاتی اغراض دا پرتو نئيں رکھدا۔ اس غم وچ تاں سوچ، غور و فکر تے تفکر نوں دخل اے۔ میر دے متعلق ایہ کہنا وی درست نئيں کيتی میر قنوطی شاعر نيں یا محض یاسیت دا شکار نيں۔ محض یاس دا شاعر ہونا کوئی وڈی گل نئيں، اصل گل تاں ایہ اے دی انسان یاس و غم دا شکار ہونے دے باوجود زندگی توں نباہ کِداں کردا اے۔ ایہی نباہ اس دا تصور زندگی دی تشکیل دیندا اے۔ میر دا تصور ِ زندگی مایوس کن نئيں صرف اس وچ غم و الم دا ذکر بہت زیادہ اے۔ مگر ایہ غم و الم سانوں زندگی نال نفرت نئيں سکھاندا بلکہ زندہ رہنے دا حوصلہ عطا کر تاں اے۔ اس وچ زندگی دی بھرپور توانائی دا احساس ہُندا اے ۔
مجھ کو شاعر نہ کہو میر کہ صاحب میں نے
درد و غم کتنے کیے جمع تو دیوا ن کیا
چشم رہتی ہے اب پر آب بہت
دل کو میر ے ہے اضطرا ب بہت
متصل روتے رہیے تو بجھے آتش دل
ایک دو اشک تو اور آگ لگا دیتے ہیں
میر دا تصور غم
سودھومیر دا تصور غم تخیلی تے فکری اے۔ ایہ قنوطیت پیدا نئيں کردا۔ اس دے ہُندے ہوئے میر دی شاعری وچ توازن تے ٹھہراؤ نظر آندا اے۔ شکستگی دا احساس نئيں ہُندا تے ضبط، سنجیدگی تے تحمل ملدا اے۔ اوہ غم توں سرشار ہوئے کے اسنوں سرور تے نشاط بنا دیندے نيں۔ مجناں گورکھپوری انہاں دے تصورات غم توں بحث کردے ہوئے لکھدے نيں۔
” میر نے غم عشق تے اس دے نال غم زندگی نوں ساڈے لئی راحت بنا دتا اے۔ اوہ درد نوں اک سرور تے الم نوں اک نشاط بنا دیندے نيں۔ میر دے کلام دے مطالعہ توں ساڈے جذبات و خیالات تے ساڈے احساست و نظریات وچ اوہ ضبط تے سنجیدگی پیدا ہُندی اے۔ جس نوں صحیح معنےآں وچ تحمل کہندے نيں۔
ہر صبح غموں میں شام کی ہے میں
خونابہ کشی مدام کی ہے میں نے
یہ مہلت کم جس کو کہتے ہیں عمر
مر مر کے غرض تمام کی ہے میں نے
میر دی دردمندی
سودھومیر دے ہاں دردمندی انہاں دے فلسفہ غم دا دوسرا ناں اے۔ اگرچہ لفظ فلسفہ انہاں نے استعمال ہی نئيں کيتا، مگر اس توں مراد انہاں دی ایہی اے۔ دردمندی توں مراد زندگی دی تلخ حقیقتاں دا اعتراف و ادراک تے مقدور بھر انہاں تلخیاں نوں دور کرنے دی کوشش دا ناں اے۔ ایہ دردمندی انہاں دی زندگی دے تضادات توں جنم لیندی نيں۔ دردمندی دا سرچشمہ دل اے۔ میر دے ایہ اشعار ذہن وچ رکھیے:
آبلے کی طرح ٹھیس لگی پھوٹ بہے
دردمندی میں کٹی ساری جوانی اپنی
نہ دردمندی سے یہ راہ تم چلے ورنہ
قدم قدم پہ تھی یاں جائے نالہ و فریاد
چشم رہتی ہے اب پرُ آب بہت
دل کو میرے ہے اضطراب بہت
اشک آنکھوں میں کب نہیں آتا
لوہو (لہو) آتا ہے جب نہیں آتا
دردمندی دے محرکات
سودھومیر دا دور شدید ابتری دا دور سی۔ زندگی دے مختلف دائراں دی اقدار دی بے آبروئی ہوئے رہی سی۔ انسانی خون دی ارزانی، دنیا دی بے ثباندی تے ہمہ گیرانسانی تباہی نے انساناں نوں بے حد متاثر کيتا۔ میر اس تباہی دے محض تماشائی نہ سن بلکہ اوہ خود اس تباہ حال معاشرہ دے اک رکن سن ۔ جو صدیاں دے لگے بندھے نظام دی بردبادی توں تسبیح دے داناں دی طرح بکھر کر رہ گیا سی۔ اوراب اسنوں جوڑنا ممکن نہ رہیا سی۔ میر نے اس ماحول دے اثرات شدت توں محسوس کیتے نيں۔ انہاں دی غزلاں وچ اس تباہی دے نقوش ملدے نيں۔ لٹے ہوئے نگراں، شہراں تے اجڑی ہوئی بستیاں دے حالات، بجھے ہوئے دلاں دی تصویراں، زمانے دے گرد و غبار دی دھندلاہٹاں، تشبیہاں تے استعاراں دی شکل وچ میر دے ہاں موجود نيں۔
روشن ہے اس طرح دل ِ ویراں میں داغ ایک
اُجڑے نگر میں جیسے جلے ہے چراغ ایک
پتا پتا بوٹا بوٹا حال ہمارا جانے ہے
جانے نہ جانے گل ہی نہ جانے باغ تو سارا جانے ہے
دل کی ویرانی کا کیا مذکور
یہ نگر سو مرتبہ لوٹا گیا
بلند حوصلہ
سودھوبقول ڈاکٹر سید عبد اللہ: ” میر نوں زندگی توں بیزار شاعر نئيں کہیا جاسکدا۔ انہاں دا غم بعد وچ آنے والے شاعر، فانی دے غم توں مختلف اے جس دی تان ہمیشہ موت پرٹوٹتی اے۔ انہاں دا غم سودا توں وی مختلف اے۔ انہاں دا غم اک مہذب اوردردمند آدمی دا غم اے جو زندگی دے تضاد نوں گہرے طور توں محسوس کردا اے کہ ایسی دلکش جگہ تے اِنّی بے بنیاد تے محروم۔“ غم و الم دے اس عالم وچ میر بے حوصلہ نئيں ہُندے۔ اوہ سپاہیانہ دم خم رکھدے نيں۔ فوجی ساز و سامان دے استعاراں وچ مطلب ادا کرکے زندگی دا ایسا احساس دلاندے نيں جس وچ بزدلی بہرحال عیب اے۔ اوہ رویہ جسنوں اہل تذکرہ بے دماغی یا بد دماغی کہندے نيں اوہ دراصل اوہ احتجاجی روش اے جو ہر سپاہی دا شیوہ اے ۔
خوش رہا جب تلک رہا جیتا
میر معلوم ہے قلندر تھا
بہت آرزو تھی گلی کی تیری
سو یاں سے لہو میں نہا کر چلے
حوصلہ شرط عشق ہے ورنہ
بات کا کس کو ڈھب نہیں آتا
دنیا دی بے ثباندی
سودھوبے ثباندی دنیا دا احساس اردو شاعری وچ بہت عام اے۔ اس موضوع اُتے تقریباً سبھی شاعر نے طبع آزمائی دی اے۔ لیکن دبستان دہلی دے شاعر دے ہاں بے ثباندی دا احساس زیادہ گہرا نظرآندا اے۔ خصوصاً میرتقی میر دی تمام شاعری وچ دنیا دی بے ثباندی دا ذکر وڈے واضح لفظاں وچ ملدا اے۔ جس دی اصل وجہ اُس دور دے غیر یقینی تے ہنگامی حالات سن ۔ جس دی وجہ توں اُنہاں دی شاعری وچ دنیا توں بے زاری تے بے ثباندی دے موضوعات پروان چڑھے۔
کہا میں نے کتنا ہے گل کا ثبات
کلی نے یہ سن کر تبسم کیا
نمود کرکے وہیں بحر غم میں بیٹھ گیا
کہے تو میر اک بلبلا تھا پانی کا
جس سر کو ہے یاں آج غرور تاج وری کا
کل اس پہ یہیں شور ہے پھر نو حہ گری کا
دلی دی بربادی دا غم
سودھوبقول ڈاکٹر غلام حسن: ” شاعراں نے دل دے استعارے وچ اس عہد دے سیاسی تے سماجی احوال نوں سمو کر وڈے بلیغ کنایے توں کم لیا اے۔ جس طرح انسانی جسم دی ساری نقل و حرکت دا مرکز و محور دل ہُندا اے۔ ايسے طرح اک سلطنت دا مرکز و محور اس دا راجگڑھ ہُندا اے۔ زیر نظر دور وچ ہندوستان دا مرکز سلطنت شہر دلی سی۔ دلی جو صدیاں توں اس ملک دے دل دی حیثیت اختیار کر چکيا سی۔۔۔ دلی دی تباہی نوں شاعراں نے کنایتاً دل دی ویرانی و بربادی توں تشبیہ دے کے سارے جسم یعنی کل ملک دی تباہی دی داستان بیان کيتی اے ۔“
میر نے دوسرے شاعر دی طرح ایہ تمام خونی واقعات اپنی اکھاں توں دیکھے۔ میر دی شاعری اُتے خون دے ایہ دھبے اج تک نمایاں نيں۔
دلی کے نہ تھے کوچے اوراق مصور تھے
جو شکل نظر آئی تصویر نظر آئی
خاک بھی سر پر ڈالنے کو نہیں
کس خرابے میں ہم ہوئے آباد
دلی میں آج بھیک بھی ملتی نہیں انہیں
تھا کل تلک دماغ جنہیں تاج و تخت کا
سادگی، خلوص، صداقت
سودھومیر نے فنی خلوص نوں پوری صداقت توں استعمال کيتا اے۔ فنی خلوص توں ایہ مراد اے کہ شاعر زندگی دے واقعات نوں جس طرح دیکھدا اے، ايسے طرح بیان کرے۔ میر دا انداز ايسے لئی مقبول اے کہ اس وچ صداقت تے خلوص تے تمام گلاں بے تکلفی دے انداز وچ کہی گئی نيں۔ میر نے خیال بند شاعراں دی سی معنی آفرینی توں کم نئيں لیا۔ محض تخیل دے گھوڑے نئيں دوڑائے۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ میر عوام دا شاعر اے۔ اس دے آس پاس دی زندگی توں درد و غم دے مضامین دے چشمے ابل رہے سن ۔ میر نے انہاں مضامین نوں سادہ لفظاں وچ بے تکلف انداز وچ پیش کيتا۔ میرکے خلوص و صداقت دا اندازہ انہاں اشعار توں بخوبی لگایا جاسکدا اے ۔
قدر رکھتی نہ تھی متاع دل
سارے عالم کو میں دکھا لایا
دل مجھے اس گلی میں لے جا کر
اور بھی خاک میں ملا لایا
ابتدا ہی میں مر گئے سب یار
عشق کی کون انتہا لایا
خطابیہ انداز
سودھومیر نوں خطاب تے گفتگو دا انداز وڈا پسند اے۔ کدی اوہ خود توں مخاطب ہوئے کے ”گلاں “ کردے نيں تے کدی کسی دوسرے شخص تاں۔ کدی انہاں دا تخاطب بلبل توں اے تے کدی شمع و پروانہ تاں۔ انہاں تمام حالتاں وچ شعر وچ گل گل تے بے تکلفی دا رنگ بہر حال قائم رہندا اے۔ اک مانوس تے محبت بھری آواز کاناں توں ٹکراندی اے جو اپنے پیرایہ ادا کيتی کشش توں قاری یا سامع نوں فوراً اپنے حلقہ اثر وچ لے لیندی اے تے اوہ خود بخود میر صاحب دی انہاں بے ساختہ تے اُتے خلوص ”باتوں“ توں لطف اندوز ہونے لگدا اے ۔
چلتے ہو تو چمن کو چلیے سنتے ہیں کہ بہاراں ہے
پات ہرے ہیں پھول کھلے ہیں کم کم باد و باراں ہے
ابتدائے عشق ہے روتا ہے کیا
آگے آگے دیکھیے ہوتا ہے کیا
میں جو بولا کہا کہ یہ آواز
اُسی خانہ خراب کی سی ہے
بارے دنیا میں رہو غمزدہ یا شاد رہو
ایسا کچھ کرکے چلو یاں کہ بہت یاد رہو
میر دا طنز
سودھومیر دا طنز انہاں دی طبیعت دا آئینہ اے۔ جدوں کوئی گل طنز دے نال کہندے نيں تاں اس توں محض بے تکلفی نئيں ٹپکتی بلکہ ایسا معلوم ہُندا اے کہ اوہ اس عالم یا اس تجربہ توں گزر چکے نيں۔ انہاں دا طنز اس شدید تے عمیق تعلق دا نتیجہ اے جو بے تکلفی دے بعد ہی پیدا ہُندا اے تے فیر عمر بھر قائم رہندا اے۔ انہاں دے طنز وچ اک مدہم سی تلخی ہُندی اے جو پختہ مغزی دی علامت ہُندی اے۔ انہاں دے طنز وچ غالب دی تیزی دی جگہ اک عجب پرکیف نرمی ہُندی اے ۔
ہوگا کسو دیوار کے سائے تلے میں میر
کیا کام محبت سے اس آرام طلب کو
عشق کرتے ہیں اس پری رو سے
میر صاحب بھی کیا دوانے ہیں
حال بد گفتنی نہیں میرا
تم نے پوچھا تو مہربانی ہے
تشبیہات و استعارات
سودھومیر نے اپنے شیوہ گفتار نوں زیادہ موثر تے دلکش بنانے دے لئی تشبیہ و استعارے دا وڈے سلیقے توں استعمال کيتا اے۔ ایہ تشبیہات مردہ نئيں بلکہ انہاں دے اندر زندگی دوڑدی ہوئی نظرآندی اے۔ اس لئی کہ انہاں دے خالق دے خون وچ گرمی تے حرارت اے تے اوہ پوری صداقت تے پورے فنی خلوص توں اپنی زندگی بھر دے تجربات و تاثرات نوں انہاں تشبیہات و استعارات دی صورت وچ پیش کر رہیا اے۔ انہاں وچ کدرے وی تصنع یا بناوٹ دا احساس تک نئيں ہُندا۔
شام ہی سے بجھا سا رہتا ہے
دل ہوا ہے چراغ مفلس کا
نازکی اس کے لب کی کیا کہیے
پنکھڑی اک گلاب کی سی ہے
میر ان نیم باز آنکھوں میں
ساری مستی شراب کی سی ہے
کھلنا کم کم کلی نے سیکھا ہے
اُس کی آنکھوں کی نیم خوابی سے
بس اے میر مژگاں سے پونچھ آنسوؤ ں کو
تو کب تک یہ موتی پروتا رہے گا
ترنم تے موسیقیت
سودھومیر دے شاعرانہ انداز دی غنائیت تے موسیقیت اپنے اندر فنی دلکشی دے بوہت سارے پہلو رکھدی اے۔ میر دے اندازکی نغمگی تے ترنم مسلم اے۔ تے ایہی میر دی عظمت دا راز اے۔ انہاں دا کمال فن ایہ اے کہ اوہ مختلف خیالات دے اظہار دے لئی مختلف بحراں دا انتخاب کرکے نغمگی پیدا کردے نيں۔ فارسی مروجہ بحراں دے استعمال دے نال نال میر نے ہندی دے پنگل نوں اردو غزل دے مزاج دا حصہ بنا کے ہم آہنگی دی صورت دینے دی کامیاب کوشش کيتی اے۔ ا س دا نتیجہ ایہ اے کہ انہاں دی شاعری وچ وڈی کیف آور تے اثر انگیز غنائیت و موسیقی پیدا ہُندی اے۔
پتا پتا، بوٹا بوٹا حال ہمارا جانے ہے
جانے نہ جانے گل ہی نہ جانے باغ تو سارا جانے ہے
چلتے ہو تو چمن کو چلیے سنتے ہیں کہ بہاراں ہے
پات ہرے ہیں پھول کھلے ہیں کم کم باد و باراں ہے
تصوف
سودھومیر دی شاعری دے فکری عناصر وچ متصوفانہ رنگ خاص طور پرقابل ذکر اے۔ انہاں دے باپ تے چچا صوفیانہ مزاج دے مالک سن تے رات دن جذب و مستی دی کیفیات وچ سرشار رہندے سن ۔ میر نے انہاں بزرگاں دیاں اکھاں دیکھی سن۔ اوہ بھلا کس طرح صوفیانہ تجربہ توں وکھ رہ سکدے سن ۔ انہاں دے ہاں تصوف دا تجربہ محض روايتی نئيں اے ایہ رسمی وی نئيں اے، اس تجربے نے میر دے ذہن و فکر دی رہتل اُتے گہرے اثرات مرتسم کیتے نيں۔ اوہ زندگی نوں کسی عام انسان دی طرح نئيں دیکھدے، انہاں دی نظر صاف دل صوفی دی نظر اے۔
موت اک ماندگی کا وقفہ ہے
یعنی آگے چلیں گے دم لے کر
سرسری تم جہان سے گزرے
ورنہ ہر جا جہانِ دیگر تھا
حکیمانہ انداز
سودھوعام اخلاقی مضامین وی ساڈے تصوف دے اہم مسائل نيں۔ ایہ لوک نیکی، شرافت، دیانت، صدق و امانت تے ہور چھوٹے چھوٹے اخلاقی مسائل اُتے اس انداز توں گفتگو کردے نيں کہ اک طرف تاں انہاں مسائل دی اہمیت واضح ہوجاندی اے تے دوسرے انہاں دا انداز اس قدر دلنشین ہُندا اے کہ قاری اُتے اثر وی پڑدا اے۔ میر تقی میر دی شاعری وچ حکیمانہ انداز پایا جاتاہے جو قاری نوں سوچنے اُتے مجبور کر دیندا اے۔ مثلاً
یہ توہم کا کارخانہ ہے
یاں وہی ہے جو اعتبار کیا
سرسری تم جہان سے گزرے
ورنہ ہر جا جہانِ دیگر تھا
تصور محبوب
سودھوایہ گل تاں طے اے کہ میر نے اک گوشت پوست دے زندہ و متحرک محبوب توں عشق نئيں، بھرپور عشق کيتا سی۔ تے محبوب توں انہاں دے احساسِ جمال، قوتِ تخیل او ر تصو ر حسن اُتے روشنی پڑدی اے۔ انہاں دا محبوب خود حسن و نور دا منبع اے تے روشنی دی طرح شفاف۔ میر دا محبوب صرف روشنی ہی نئيں بلکہ جسم، خوشبواور رنگ و بو دا پیکر وی اے۔ اوہ مادی کثافتاں توں منزہ تے حسن محض اے۔
ان گل رخوں کی قامت لہکے ہے یوں ہوا میں
جس رنگ سے لچکتی پھولوں کی ڈالیاں ہیں
کھلنا کم کم کلی نے سیکھا ہے
اس کی آنکھوں کی نیم خوابی سے
اس عہد میں الہی محبت کو کیا ہوا
چھوڑا وفا کو ان نے مروت کو کیا ہوا
تصور عشق
سودھومیر دے ہاں عشق آداب سکھاندا اے۔ محبوب دی عزت و تکریم دا درس دیندا اے۔ اگرچہ اس دا انجام ہمیشہ المیاندی تے دردناک ہُندا اے فیر وی میر نوں اس عشق نال پیار اے۔ ایہ عشق انہاں دی زندگی دا حاصل اے۔ ايسے عشق توں میر نے زندگی دا سلیقہ اورحوصلہ سکھیا اے۔ ايسے عشق نے انہاں دی زندگی وچ حرکت و عمل تے چہل پہل پیدا کيتی۔ میر دے خیال وچ زندگی دی ساری گہما گہمی تے گونا گونی ايسے عشق دی وجہ توں اے۔ جے عشق نہ ہُندا تاں ایہ کار خانہ قدرت بے کار، خاموش، بے حرکت تے بے لذت ہُندا۔ تصور عشق دے حوالے توں انہاں دے نمائندہ اشعار درج ذیل نيں۔
دور بیٹھا غبار میر اس سے
عشق بن یہ ادب نہیں آتا
محبت ہی اس کارخانے میں ہے
محبت سے سب کچھ زمانے میں ہے
ہم طور ِ عشق سے واقف نہیں ہیں لیکن
سینے میں جیسے دل کو کوئی ملا کرے ہے
سہلِ ممتنع
سودھومیر دی سہل ممتنع دے بارے وچ اثر لکھنوی کہندے نيں کہ ” زندگی دا شائد ہی کوئی پہلو ہوئے جس دی مصوری میر نے بہترین لفظاں وچ تے موثر ترین پیرائے وچ نہ دی ہوئے انہاں دے اشعار سہل ممتنع نيں۔“
سرسری تم جہان سے گزرے
ورنہ ہر جا جہان دیگر تھا
سب پہ جس بار نے گرانی کی
اس کو یہ ناتواں اٹھا لایا
سارے عالم پر ہوں میں چھایا ہوا
مستند ہے میرا فرمایا ہوا
احساس برتری
سودھومیر دی شاعری دا اک مخصوص رنگ اے تے انداز شعر گوئی دی کیفیات نيں جس نے تما م شاعراں نوں بے حد متاثر کيتا تے سارے شاعراں نے اس رنگ وچ شعر کہنے دی کوشش کيتی مگر کامیاب نہ ہوئے سکے۔ اس لئی میر احساس برتری نوں سامنے لاندے ہوئے کہندے نيں کہ
سارے عالم پر ہوں میں چھایا ہوا
مستند ہے میرا فرمایا ہوا
گفتگو ریختے میں ہم سے نہ کر
یہ ہماری زبان ہے پیارے
پڑھتے پھریں گے گلیوں میں ان ریختوں کو لوگ
مدت رہیں گی یاد یہ باتیں ہماریاں
بقول سید عبد اللہ ، ” بعض صاحب کمال ایداں دے ہُندے نيں جنہاں دے فن دی نمایاں خصوصیت نہ صرف اپنے دور نوں متاثر کردی اے بلکہ مستقبل وچ وی لوک انہاں دی طرز خاص نوں مندے نيں میر وی ایداں دے ہی صاحب کمال نيں۔“
مجموعی جائزہ
سودھومولوی عبد الحق فرماندے نيں کہ ” میر تقی میر سرتاج شعرائے اردو نيں انہاں دا کلام ايسے ذوق و شوق توں پڑھیا جائے گا جداں سعدی دا کلام فارسی وچ ، جے دنیا دے ایداں دے شاعراں دی اک لسٹ تیار کيتی جائے جنہاں دا ناں ہمیشہ زندہ رہے گا تاں میر دا ناں اس لسٹ وچ ضرور داخل ہوئے گا۔“ بقول رشیداحمد صدیقی، ” غزل شاعری دی آبرو اے تے میر غزل دے بادشاہ نيں۔“ اک ہور جگہ لکھدے نيں، ”میر دی گل دل توں نکلدی اے تے سامع دے دل وچ جگہ کر لیندی اے ۔“ بقول شیر محمد خان ابن انشاء
یا
اس غزل دے بقیہ اشعار ایہ سن
میر تقی میر دی قبر
سودھومیر تقی میر دے بارے وچ شنید اے کہ اُنہاں دی قبر لکھنؤ دے موجودہ ریلوے سٹیشن دے کسی پلیٹ فارم تھلے ہو سکدی اے کہ اس دی تعمیر دے دوران اوہ پُرانا قبرستان جتھے میر دفن سن اس عمارت دی زد وچ آ گیا سی۔