مرزا فرحت اللہ بیگ
| مرزا فرحت اللہ بیگ | |
|---|---|
| جم | 1 ستمبر 1883 |
| وفات | 27 اپریل 1947 (64 سال) |
| شہریت |  برطانوی ہندستان
|
| عملی زندگی | |
| مادر علمی | ہندو کالج، دلی |
| پیشہ | شاعر |
| پیشہ ورانہ زبان | اردو |
 باب ادب
| |
ترمیم  | |
مرزا فرحت اللہ بیگ (پیدائش: ستمبر 1883ء– وفات: 27 اپریل 1947ء[۱]) اردو دے ممتاز مزاح نگار سن ۔ مرزا فرحت اللہ 1883ء وچ دہلی وچ پیدا ہوئے۔ والد دا ناں حشمت بیگ سی ۔ ابتدائی تعلیم گورنمنٹ ہائی اسکول دہلی وچ حاصل کيتی۔ بی اے دی ڈگری حاصل کرنے دے بعد حیدرآباد دکن وچ ملازمت اختیار کر لئی۔ تے اوتھے مختلف عدالتی عہدےآں اُتے فائز رہے۔ آخر وچ مددگار معتمد داخلہ (معاون ہوم سیکریٹری) ہو گئے تے اسی عہدہ توں وظیفہ یاب ہوئے۔ حیدر آباد دی ادبی صحبتاں نے مرزا وچ ادبی ذوق نوں جلا بخشی تے انہاں دا شوخ قلم مزاح نگاری وچ جولانیاں دکھانے لگیا۔ فرحت اللہ بیگ دا سب توں پہلا مضمون عصمت بیگ دے فرضی ناں توں شائع ہونے والے رسالہ "افادہ" وچ چھپا۔ اس دا عنوان ہم اور ہمارا امتحان سی ۔
1937ء توں باقاعدہ لکھنا شروع کیتا۔ اگرچہ انہاں نے ہر موضوع تریخ، تحقیق، سوانح وغیرہ اُتے لکھیا۔ مگر مزاحیہ رنگ غالب رہیا۔ انہاں دے مضامین دے مجموعے (مضامین فرحت) دے ناں توں چھپ چکے نيں۔ انہاں دی کئی تخلیقاں مثلا میری داستان، دہلی کا یادگار مشاعرہ، نذیر احمد کی کہانی، پھول والوں کی سیر، نئی اور پرانی تہذیب کی ٹکر اردو ادب وچ یادگار رہیاں گی۔ فرحت اللہ بیگ نے 1947ء وچ وفات پائی۔
حالات زندگی
سودھومرزا فرحت اللہ بیگ 1883ء وچ دہلی وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے آبا واجداد شاہ عالم ثانی دے عہد وچ دہلی نقل مکانی کيتی۔ ابتدائی تعلیم دینی مدرسے وچ حاصل کيتی۔ 1905ء وچ ہندو کالج توں بی اے دی سند حاصل کيتی، بعد وچ حیدرآباد دی عدالت عالیہ وچ رجسٹرار وی رہے۔ ترقی کرکے مددگار معتمد داخلہ مقرر ہوئے۔ 1919ء وچ پہلا مضمون لکھیا جو آگرہ دے اک جریدے "افادہ" وچ چھپا۔ انھاں نے افسانے، سفرنامے، تنقید، سوانح عمری، معاشرتی تے اخلاقی موضوعات اُتے مضامین لکھے۔ انہاں دی مزاح نگاری وچ قاری دی دلچسپی دا سامان ملدا اے تے گہری معنی خیزی تے معاشرتی طنز قاری نوں اپنے ماحول دے متعلق سوچنے اُتے مجبور کردیندا اے۔ ایہ حقیقت اے کہ مرزا فرحت اللہ بیگ دی سنجیدہ نگارشاں نوں اردو وچ زیادہ مقبولیت حاصل نئيں ہوسکی جدوں کہ انہاں دی مزاحیہ تے طنزیہ تحریراں نوں زیادہ پسند کیتا گیا۔ انہاں دے مضامین دی ست جلداں چھپی نيں۔ مختلف تنقید نگار مرزا فرحت اللہ بیگ دی عظمت دا اعتراف کردے نيں تے اپنے اپنے انداز وچ رائے زنی کردے نيں، مثلاً مرزا صاحب دے قلم توں سلاست تے فصاحت دا دامن بوہت گھٹ ہی چھوٹنے پاندا اے۔ (عبد القادر سروری) مرزا فرحت اللہ بیگ دا بیان بہت سادہ و دل آویز اے جس وچ تصنع ناں نوں نئيں۔ (مولوی عبد الحق) فرحت دی بولی شگفتہ فارسی آمیز اے تے بعض اوقات تمسخر کچھ اس طرح ملیا ہُندا اے کہ جس وچ پھُل تے کانٹے نظر آئیاں ۔ (ڈاکٹر سید عبد اللہ) خوش مذاقی دی سڑک دے داغ بیل مجھ جداں گمناں شخص دے ہتھوں ڈلوائی گئی۔
محمود نظامی نے لکھیا اے کہ"مرزا فرحت اللہ بیگ انہاں خاص انشاءپردازاں وچوں نيں جنہاں نوں انہاں دے خاص ظریفانہ اندازِ نگارش دی بدولت اک خاص مقام و مرتبہ عطا ہويا۔ اسی لئی اک نقاد نے فرمایا: انہاں دی بولی وچ اک مخصوص چٹخارا، اک مخصوص چاشنی اے۔ انہاں دی بے ارادہ ظرافت دی آمیزش وی اک نمایاں خوبی اے جو اس طرز وچ خودبخود پیدا ہوجاندی اے۔ " مرزا فرحت اللہ بیگ دیاں تحریراں اُتے ڈپٹی نذیر احمد دی خطیبانہ قوت بیانی حاوی سی۔ عظمت اللہ خان نے اس سلسلے وچ وڈے پتے دی گل کيتی اے۔ نذیر احمد دی کہانی اک وصیت کيتی تکمیل وچ دلی دا یادگار مشاعرہ پھُل والےآں دی سیر دہلوی معاشرت دی عکاسی اُتے فرحت نوں عہدِ مغلیہ دے آخری دور دی معاشرت تے تمدن دا صحیح، دلکش تے بہترین عکاس کہیا جائے تاں بے جا نہ ہوئے گا۔ اوہ مزاجاً مشرق پرست سن تے اہلِ مشرق دی ماضی پرستی توں وی آگاہ سن ۔ انہاں نے دلی وچ اکھ کھولی تے اوتھے پرورش پائی۔ چنانچہ دلی والےآں دے لباس، طورطریقےآں تے تہواراں دے سلسلے وچ انہاں دا قلم خوب گلکاریاں کردا اے۔ انہاں نے ماضی دی عظمت دے قصے تے تقریباں دا احوال لکھیا تے قارئین توں خوب داد وصول کيتی۔
خاکہ نگاری
سودھوفرحت اللہ بیگ دے ایتھے خاکہ نگاری یا شخصیت نگاری اپنے عروج اُتے نظر آندی اے۔ انہاں دے تحریر کردہ خاکہ ڈپٹی نذیر احمد دی کہانی کچھ میری تے کچھ انہاں دی زبانی دی نظیر ملنا مشکل اے۔ اسی طرح اک وصیت کيتی تکمیل وچ تے دلی دا یادگار مشاعرہ وی مختلف شخصیتاں دا جامع تصور پیش کردے نيں۔ مرزا فرحت اللہ بیگ نہ مدلل مداحی کردے نيں تے نہ ہی ممدوح دی بجائے خود نوں نمایاں کردے نيں۔ اوہ جس دا نقشہ کھینچتے نيں اوہدی خوبیاں، خامیاں، عادات و اطوار، لباس، ناک نقشہ غرض ہر چیز چلدی پھردی تصویر دی طرح اکھاں دے سامنے فیر جاندی اے۔ مضامینِ فرحت دے مصنف لکھدے نيں: ہنسی اک ذہنی کیفیت دا ناں اے۔ اک نفسی انبساط اے۔ جے دل و دماغ اُتے اک انبساط دی کیفیت چھا جائے تے کدی کدی لباں اُتے اک ہلورگی مسکراہٹ کھل جائے۔ اک آدھ بار قارئین پھُل دی طرح کھل کر ہنس پڑاں تاں ایسا مضمون خوش مذاقی دا بہترین نمونہ ہوئے گا۔
فرحت اللہ بیگ دے ایتھے خاکہ نگاری یا شخصیت نگاری اپنے عروج اُتے نظر آندی اے۔ انہاں دے تحریر کردہ خاکے نظیر احمد دی کہانی دی نظیر ملنا مشکل اے۔ اسی طرح اک وصیت کيتی تکمیل وچ تے دلی دا یادگار مشاعرہ وی مختلف شخصیتاں دا جامع تصور پیش کردے نيں۔ مرزا فرحت اللہ بیگ نہ مدلل مداحی کردے نيں تے نہ ہی ممدوح دی بجائے خود نوں نمایاں کردے نيں۔ اوہ جس دا نقشہ کھینچتے نيں اوہدی خوبیاں، خامیاں، عادات و اطوار، لباس، ناک نقشہ غرض ہر چیز چلدی پھردی تصویر دی طرح اکھاں دے سامنے فیر جاندی اے۔ مضامینِ فرحت دے مصنف لکھدے نيں:
ہنسی اک ذہنی کیفیت دا ناں اے۔ اک نفسی انبساط اے۔ جے دل و دماغ اُتے اک انبساط دی کیفیت چھا جائے تے کدی کدی لباں اُتے اک ہلورگی مسکراہٹ کھل جائے۔ اک آدھ بار قارئین پھُل دی طرح کھل کر ہنس پڑاں تاں ایسا مضمون خوش مذاقی دا بہترین نمونہ ہوئے گا۔ (عظمت اللہ خان)
جزئیات نگاری
سودھومرزا صاحب دی اک ہور خوبی جزئیات نگاری وی اے۔ اوہ جس موضوع اُتے وی قلم اٹھاندے نيں اوہدی چھوٹی چھوٹی جزئیات وی قاری دے سامنے رکھ دیندے نيں۔ اس توں مضمون دلچسپ تے مفہوم واضح ہوجاندا اے۔ ‘ انہاں دی تحریر وچ منفرد قسم دا لطیف مکالماندی تصادم دکھادی دیندا اے۔ جو نشاط فکر تے معنیاندی جمال دا کا آفاق خلق کردا اے۔ تے مفاہیم سماجی تحریمات اُتے دھیمے لہجے وچ نشتر زنی وی کردے نيں۔ جو معدوم ہُندے ہوئے تمدن دا ماتم وی اے۔ ایہ اک دلچسپ حقیقت اے کہ مرزا فرحت اللہ بیگ اپنی زندگی وچ کدی "سماٹرا" (انڈونیشیا) نئيں گئے مگر اس اُتے اک سفر نامہ لکھ ڈالیا۔
مرزا فرحت اللہ بیگ نے اس ماحول وچ اکھ کھولی جدوں پرانی رہتل دم توڑ رہی سی۔ سرسید دی تحریک اپنا اثر دکھا رہی سن ۔ ایداں وچ مرزا صاحب نے محسوس کیتا کہ پرانی رہتل وچ زندگی دی اعلیٰ قدراں موجود نيں۔ انہاں نوں عہدِرفتہ دی انہاں قدراں توں دلی لگاو سی ۔ اسی لئی اوہ اپنی بھرپور کوششاں توں پرانی یاداں دا بار بار تذکرہ کردے نيں۔ فرحت اللہ بیگ دا اسلوبِ نگارش مرزا فرحت اللہ بیگ نے اپنی نثرنگاری دی غرض و مقاصد خود وی بیان کردیے نيں:
| ” | مضامین لکھنے وچ میری کوشش ایہ ہُندی اے کہ پرانے مضمون جو بزرگاں دی زبانی اسيں تک پہنچے نيں تحریر کيتی صورت وچ آجان تاکہ فراموش نہ کيتے جاسکن تے خوش مزاقی دے نال نال اصلاحِ معاشرت دا پرچار کیتا جائے | “ |
مرزا فرحت اللہ بیگ انہاں خاص انشاءپردازاں وچوں نيں جنہاں نوں انہاں دے خاص ظریفانہ اندازِ نگارش دی بدولت اک خاص مقام و مرتبہ عطا ہويا۔ اسی لئی نقاد محموص نظامی نے کہیا:
انہاں دی بولی وچ اک مخصوص چٹخارا، اک مخصوص چاشنی اے۔ انہاں دی بے ارادہ ظرافت دی آمیزش وی اک نمایاں خوبی اے جو اس طرز وچ خودبخود پیدا ہوجاندی اے۔
طرزِ تحریر کيتی نمایاں خصوصیات
سودھومرزا فرحت اللہ بیگ طرزِ تحریر کيتی نمایان خصوصیات درج ذیل نيں:
دہلی دی ٹکسالی بولی
سودھودھلی توں دیرینہ تعلق دی بناءپر انہاں دی بولی وچ ٹکسالی بولی کاچٹخارا آگیا اے۔ تمام نقاد اس گل پرمتفق نيں کہ مزاح نگاری وچ فرحت دی کامیابی دی ضامن انہاں دی دلکش بولی اے۔ فرحت دی بولی نرم و نازک سی جداں ریشم، لطیف سی جداں شبنم، سبک سی جداں جداں پھُل دی کلی، شیريں سی جداں مصری دی ڈلی۔ (عبد الماجد دریابادی) مختصر جملے، موزاں الفاظ، خوش آہنگ لب و لہجہ، محاورات دا برمحل استعمال، نامانوس الفاظ توں گریز ایہ اوہ عناصر نيں جنہاں نے فرحت دی تحریر دا تانا بانا بنا اے۔
محاورےآں دا برمحل استعمال
سودھوفرحت دا کوئی مضمون محاورہ بندی توں خالی نئيں۔ حد ایہ اے کہ اردو دے نال نال فارسی دے محاورے وی استعمال کرجاندے نيں۔ لیکن سلیقے تاں۔ نثر وچ محاورات دا استعمال عیب نئيں۔ ایہ بولی دی دلکشی تے چاشنی دا باعث ہُندے نيں تے تحذیب دی علامت نيں۔ البتہ رکیک تے سبک محاورے استعمال کیتے جان تاں مضمون دا لطف ختم ہوجاندا اے تے ایہ خوبی دی بجائے عیب بن جاندا اے۔
لطیف ظرافت
سودھومرزا صاحب دی ظرافت بہت ہی لطیف قسم دی ہُندی اے۔ قہقہے دا موقع کم ہی ملدا اے البتہ زیرِ لب تبسم دی کیفیت ضرور ملدی اے۔ فرحت واقعہ، کردار تے موازنے وغیرہ توں تبسم دی تحریک دیندے نيں۔ الفاظ و جملاں نوں ایسی شگفتگی و دلکشی توں پیش کردے نيں کہ دل ودماغ اک انبساطی کیفیت وچ ڈُب جاندا اے تے ہونٹاں اُتے تبسم خود ہی پھیلدا چلا جاندا اے۔ اعلیٰ مزاح نگاری دا اصل کمال تے وصف ایہی اے۔ انہاں دے ہاں طنز دا عنصر بوہت گھٹ اے۔ اوہ خوش مزاقی تے ہلکی و لطیف ظرافت دے قائل سن ۔ انہاں دے مضامین وچ سنجیدگی تے ظرافت دا فنکارانہ امتزاج پایا جاندا اے البتہ انہاں دے مضمون نويں تے پرانی رہتل دی ٹکر وچ طنز دا پیرایہ صاف نظر آندا اے لیکن اس وچ زہر ناکی نئيں۔ انہاں دی ظرافت بے تضوع تے بناوٹ توں پاک ہُندی اے۔
مقصدیت
سودھومرزا صاحب نے اپنی مزاح نگاری نوں مقصدیت دے تابع رکھیا۔ اوہ گزرے ہوئے واقعات دا تذکرہ کردے ہوئے اک مٹتی ہوئی رہتل دے نادر نمونے ہمیشہ دے لئی محفوظ کرلینا چاہندے نيں۔ لیکن جے اس وچ احتیاط توں کم نہ لیا جائے تاں ادبی مضامین محض تاثراتی مضامین ہوکے رہ جان گے لیکن انہاں دی ظرافت تے شگفتہ بیانی انہاں وچ وی دلکش رنگ بھر دیندی اے۔ اوہ واقعات پہ گہری نظر ڈالدے ہوئے اس طرح بیان کردے نيں کہ انہاں دی ثقالت ختم ہوجاندی اے تے اک زندگی دی امنگ پیدا ہوجاندی اے۔ ڈپٹی نزیر احمد دی کہانی کچھ میری کچھ انہاں دتی زبانی وچ رقم طراز نيں:
کہندے وی جاندے سن بھئی· کیتا مزے دا خربوزہ اے۔ میاں کیتا مزے دا آم اے مگر بندہ خدا کدی ایہ نہ کہیا کہ بیٹا ذرا چکھ کر دیکھو ایہ کیسا اے۔ ميں نے تاں تہیہ کر ليا سی کہ مولوی صاحب نے جے جھوٹھیاں وی کھانے نوں پُچھیا تاں وچ سچ مچ شریک ہوجااں گا۔
کہانی دا عنصر
سودھومرزا صاحب دے اکثر مضامین کہانی دا رنگ لئی ہوئے نيں۔ اندازِ بیان افسانوی اے جس دی وجہ توں قاری دی دلچسپی آخر تک برقرار رہندی اے۔ انہاں نوں داستان سرائی دا وی بہت شوق سی ۔ بعض مضامین تاں ایداں نيں جو اک کہانی دے تقاضاں نوں بہت عمدگی توں پورا کردے نيں۔ انہاں دے کچھ ایداں مضامین درج ذیل نيں:
- نذیر احمد کی کہانی
- ایک وصیت کی تکمیل میں
- دلی کا یادگار مشاعرہ
- پھول والوں کی سیر
- دہلوی معاشرت کی عکاسی
ناقدین دی آرا
سودھومختلف تنقید نگار مرزا فرحت اللہ بیگ دی عظمت دا اعتراف کردے نيں تے اپنے اپنے انداز وچ لکھدے نيں:
- مرزا صاحب دے قلم توں سلاست تے فصاحت دا دامن بوہت گھٹ ہی چھوٹنے پاندا اے۔ (عبد القادر سروری)
- مرزا فرحت اللہ بیگ دا بیان بہت سادہ و دل آویز اے جس وچ تصنع ناں نوں نئيں۔ (مولوی عبد الحق)
- فرحت دی بولی شگفتہ فارسی آمیز اے تے بعض اوقات تمسخر کچھ اس طرح ملیا ہُندا اے کہ جس وچ پھُل تے کانٹے نظر آئیاں ۔ (ڈاکٹر سید عبد اللہ)
- خوش مذاقی دی سڑک دے داغ بیل مجھ جداں گمناں شخص دے ہتھوں ڈلوائی گئی۔ (مرزا فرحت اللہ بیگ)
مختصر ایہ کہ فرحت اللہ بیگ دا تحریراں اک مٹتی ہوئی رہتل دے نوادرات نوں محفوظ کرنے دی پرخلوص کاوشاں نيں تے ایہی انہاں دا نويں نسل اُتے احسان ِعظیم اے۔
وفات
سودھومرزا فرحت اللہ بیگ دا انتقال 27 اپریل 1947ء وچ حیدرآباد بھارت وچ ہويا۔ تدفین قبرستان تھگی جیل مسجد، حیدر آباد دکن وچ کيتی گئی۔[۱]