مالک رام

مالک رام
جم	22 دسمبر 1906   پھالیہ
وفات	16 اپریل 1993 (87 سال)  نویں دلی
شہریت	بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) برطانوی ہندستان (–۱۴ اگست ۱۹۴۷) ڈومنین بھارت (۱۵ اگست ۱۹۴۷–۲۶ جنوری ۱۹۵۰)
عملی زندگی
پیشہ	حکومت ہند دی خدمت (1939ء – 1965ء)
پیشہ ورانہ زبان	اردو
اعزازات
ساہتیہ اکادمی اعزاز اردو (۱۹۸۳)

مالک رام مالک رام باویجا (پیدائش: 22 دسمبر 1906ء– وفات: 16 اپریل 1993ء) دا قلمی ناں سی جو اک مشہور اردو، فارسی تے عربی عالم سن۔ انہاں اپنی شاہکار تخلیق "تذکرہ معاصرین" اُتے 1983ء وچ ساہتیہ اکیڈمی ایوارڈ ملیا۔ اردو تے فارسی دے مشہور شاعر مرزا غالب اُتے حرفِ آخر ہونے دے علاوہ مالک رام اپنے دور دے مشہور مصنف تے نقاد وی سن۔ انہاں نے اپنی زندگی وچ 80 تخلیقات تدوین جاں شائع کرائیاں۔ اوداں انہاں دی تحریراں اردو، فارسی، عربی تے انگریزی وچ ہُندیاں سن مگر زیادہ تر تحریراں اردو وچ نیں تے ادب، مذہب تے تریخ دے موضوعات غالب نیں۔ مزید براں انھاں نے 200 توں زیادہ مقالے تے مضامین اردو وچ پاکستان تے بھارت دے ادبی جریدےآں تے رسالیاں وچ چھپوائے۔

جیونی

مالک رام پھالیہ وچ 22 دسمبر 1906ء نوں پیدا ہوئے۔ وزیر آباد وچ ابتدائی تعلیم مکمل کرنے دے بعد انہاں نے گورنمنٹ کالج لاہور وچ داخلہ لیا۔ 1931ء تا 1937ء تک انہاں نے بطور صحافی کم کیتا۔ پہلے انہاں نے لاہور دے ماہانہ ادبی جریدے نیرنگِ خیال دے لئی جائنٹ ایڈیٹر دا کم تے فیر اس دے مدیر بنے۔ اسی دوران اوہ لاہور دے ہفتہ وار آریہ گزیٹ دے غیر علانیہ مدیر وی رہے۔ بعد ازاں جنوری 1936ء تا جون 1936ء تک انہاں نے لاہور دے روزنامہ بھارت ماتا دے نائب مدیر دا کم کیتا۔ 1939 تا 1965 تک انھاں نے انڈین فارن سروس وچ شمولیت اختیار کیتے رکھی جس توں انھاں ایشیا، مشرقِ وسطیٰ تے یورپ دی سیر دا موقع ملیا تے اوتھے دی لائبریریاں، عجائب گھراں تے آرکائیوز وچ محفوظ مشرقی متن تے قلمی نسخیاں دا بذاتِ خود مطالعہ کیتا۔

1965ء وچ گورنمنٹ ملازمت توں سبکدوش ہو کے انھاں نے انڈین دی نیشنل اکیڈمی آف لیٹرز، ساہتیہ اکیڈمی نویں دلی وچ شمولیت اختیار کر لی۔ اس دی ذمہ داریاں وچ اردو سیکشن سی تے مولانا ابوالکلام آزاد دے مکمل کم دی تدوین سی۔ جنوری 1967 وچ انہاں نے اپنا سہ ماہی ادبی تنقیدی رسالہ تحریر شروع کیتا تے اس دے مدیر دے طور اُتے دہلی دی علمی مجلس توں وی وابستہ رہے۔ علمی مجلس اردو دے نوجوان محققین تے لکھاریاں اُتے مشتمل اے۔ مرتے دم تک مالک رام بکثرت لکھتے رہے۔

اپنی وفات توں کچھ پہلے انہاں نے اپنی پوری لائبریری جامعہ ہمدرد یونیورسٹی لائبریری، دہلی نوں عطیہ کر دتی۔ لائبریری وچ انہاں دی کتب نوں مالک رام مجموعے دے ناں توں رکھیا گیا اے۔ انہاں دی وفات 86 سال دی عمر وچ 16 اپریل 1993 نوں نويں دہلی وچ ہوئی۔

ادبی زندگی تے کم

مرزا غالب

مالک رام نے اپنی زندگی دا وڈا حصہ مرزا اسد اللہ خان غالب دے مطالعے وچ گزاریا۔ انہاں غالب دے ناں توں جانیا جاندا اے۔ انہاں اردو ادب نال بالعموم تے مرزا غالب توں بالخصوص لگاؤ سی۔ انہاں نے اردو تے فارسی وچ غالب دے زیادہ تر کلام دی تدوین کیتی تے حاشیے وی لکھے۔ انہاں وچ سبدِ چین، دیوانِ غالب، گلِ رعنا تے خطوطِ غالب شامل نیں۔

1938ء وچ انہاں نے غالب اُتے اپنے کم نوں چھپوایا تے اس وقت انہاں دی عمر 31 سال سی۔ اس کتاب نے اردو ناول نگار، افسانہ نگار تے ناقد کوثر چاندپوری (1904ء– 1990ء) نوں جہانِ غالب نوں غالب دے کردار دے اس پہلو اُتے لکھیا۔ ذکرِ غالب کتاب وچ مالک رام نے غالب اُتے اپنی مہارت دا لوہا منوا لیا۔ ایہ کتاب مالک رام دی زندگی وچ پنج مرتبہ چھپی۔ جامع تدوین دے بعد پنجوی‏‏ں ایڈیشن نوں 1976ء وچ شائع کیتا گیا تے غالب اُتے تحقیقی اعتبار توں اسنوں سند منیا گیا اے۔ تعلیمی دنیا وچ مالک رام نوں محض اک تخلیق نے لازوال بنا دتا سی۔ حالے چھٹے ایڈیشن اُتے کم جاری سی کہ زندگی نے مہلت نہ دتی۔

مالک رام دی تصنیف Mirza Ghalib پہلی بار 1968ء وچ نیشنل بک ٹرسٹ، انڈیا نے چھاپی تے اس دے بعد توں باقاعدگی نال چھاپا جا رہیا اے۔ اس دا اردو ترجمہ محمد اسماعیل پانی پتی نے پاکستان وچ کیتا اے۔

تلامذہ غالب پہلی بار 1958ء وچ شائع ہوئی تے اس وچ غالب دے سارے 146 طلبہ دے بارے تفصیل نال گل کیتی گئی اے تے انہاں دے نمونہ ہائے کلام وی پیش کیتے گئے نیں۔ 3 مئی 2010ء نوں پاکستان دے مؤقر انگریزی روزنامے ڈان وچ نقاد تے لکھاری رؤف پاریکھ نے اپنے مضمونTazkirah, Malik Ram and his passion for Ghalib وچ لکھیا اے کہ اردو ادب وچ پہلی بار کسے شخصیت اُتے تحقیق کیتی اے تے اس کتاب نے مالک رام دے لئی شہرت دیاں بلندیاں عطا کیتیاں نیں تے انہاں ‘غالب شناس‘ دا خطاب ملیا اے۔ پاریکھ نے لکھیا:

”

ایک عظیم شاعر کے تلامذہ کی حیات کے بارے کام کرنا اردو میں کوئی نئی بات نہیں مگر جتنی محنت اور عرق ریزی سے مالک رام نے غالب کے طلباپر تحقیق کی ہے، وہ پہلے کبھی نہیں دیکھی گئی اور اسی کاوش نے مالک رام کو غالب پر حرفِ آخر کا درجہ دلا دیا۔

“

‘تلامذہ غالب‘ دے دوسرے ایڈیشن وچ پہلے دی نسبت دو گنے صفحات نیں تے ایہ کتاب 1984ء وچ شائع ہوئی جس توں غالب دے طلبہ دی تعداد 181 تک ودھ گئی اے تے اس وچ 40 جزوقتی طلبہ دا وی تذکرہ اے۔ مالک رام نوں 1984ء وچ دلی اردو اکیڈمی نے اردو انعام توں نوازا۔

غالب اُتے اپنے ہور اہم کاماں وچ مالک رام نے غالب دے صوفیانہ جاں متنازع کلام دی اپنی تشریح پیش دی اے تے انہاں وچ فسانہ غالب (1977ء) تے گفتارِ غالب (1985ء) اہم ترین نیں۔ and "Guftar-i Ghalib" (1985).

1969ء وچ غالب دے سو سالہ جشن دی تیاری کر رہے سن۔ انہاں نے انگریزی وچ دو خاص مضامین لکھے(Ghalib: Man and poet تے The (Works of Ghalib) جو اس موقع دی مناسبت توں سن۔ ایہ مضامین پریس انفارمیشن بیورو آف دی گورنمنٹ آف انڈیا نے شائع کیتے تے اسنوں بین الاقوامی میڈیا نوں وی بھجوایا۔ مالک رام دی کتاب ‘عیارِ غالب‘ وچ غالب اُتے 13 ُپرمغز مضامین نیں جنہاں وچوں دو مالک رام نے لکھے سن، شائع ہوئی۔ اسی سال دیوانِ غالب دا نیا نسخہ وی شائع ہویا جو غالب دی صد سالہ یادگار دی مناسبت نال سی۔

مولانا آزاد

1965ء وچ حکومت نوکری توں فارغ خطی دے بعد انہاں نے نواں دہلی وچ مستقل رہائش اختیار کر لی تے ساہتیہ اکیڈمی وچ شمولیت اختیار کر لی جتھے تن سال دے دوران انہاں نے مولانا ابولکلام آزاد دے خطوط، تقریراں تے ادبی کماں دے علاوہ مولانا دے چار جلداں اُتے مشتمل قرآن دے ترجمے دی تدوین وی کیتی۔ ایہ کم ساہتیہ اکیڈمی نے چھاپے تے مالک رام دی وفات دے بعد وی بوہت بار شائع ہوئے نیں۔

مالک رام نے مرزا غالب اُتے گہرائی وچ تحقیقی مطالعہ شروع کیتا۔ اپنے آخری برساں وچ انہاں نے مولانا آزاد دے اردو تے عربی کم اُتے وی اسی عرق ریزی نال کم کیتا۔ ہن مالک رام نوں مولانا آزاد اُتے وی سند منیا جاندا اے تے انہاں دی کتاب ‘کچھ مولانا آزاد کے بارے میں‘ مولانا دی حیات تے تے انہاں دے تخلیقی کم اُتے سی تے 1989 وچ شائع ہوئی۔ اس میدان وچ تحقیق کرنے والے طلبہ دے لئی اس کتاب دا پڑھنا لازمی قرار دتا جاندا اے۔

تحریر

جنوری 1967ء وچ مالک رام نے سہ ماہی اردو ادبی ریویو قیام کیتا جس دا ناں ‘تحریر‘ رکھیا گیا۔ 1978ء تک اس دے بند ہونے تک مالک رام اس دے مدیر رہے۔ اس تحقیقی مجلے وچ علمی مضامین پیش کیتے جادے سن جو علمی مسائل تے شخصیتاں دے بارے ہُندے سن تے ہر میدان دے ماہرین انہاں لکھدے سن۔ مالک رام تے انہاں دے رفقائے نے جن شخصیتاں اُتے تحقیقی کم کیتے ہُندے سن، انہاں اُتے خصوصی شمارے شائع کیتے جادے سن۔ بوہت سارے شمارے بطور کتاب وی شائع ہوئے۔

مالک رام نے نوجوان محققین تے مصنفین دی اک تنظیم ‘علمی مجلس‘ دی حمایت وی جاری رکھی تے انہاں اصلی تحقیقی مواد پیش کرنے دی اہمیت سمجھائی تے ‘تحریر‘ دی تمام پبلیکشنز اُتے ‘علمی مجلس‘ دی مہر لگی ہُندی سی۔17 اپریل، 1972ء وچ نواں دہلی دے مشہور انگریزی روزنامے ‘دی سٹیٹس مین‘ وچ مالک رام دی شخصیت اُتے لکھیا:

”

اردو تحقیق کی ترقی کے لیے مالک رام کی شراکتیں اہم ہیں۔ انہیں محققین کی صفِ اوّل میں شمار کیا جاتا ہے اور ان کی اہم ترین خدمات میں سے ایک نوجوان محققین کی مجلس کا قیام ہے۔ ان کا سہ ماہی ‘تحریر‘ ہر اس جگہ پڑھا جاتا ہے جہاں اردو پڑھی جاتی ہے۔

“

سید سلیمان ندوی نے اپنے دور وچ ‘معارف‘ وچ باقاعدگی توں تذکرہ جات لکھے سن تے انہاں دے نقشِ قدم اُتے چلتے ہوئے مالک رام نے اس شاخ نوں مقبولِ عام بنا دتا۔ اس سلسلے وچ انہاں نے ‘تحریر‘ وچ ‘وفیات‘ دے عنوان توں اک حصہ مختص کیتا ہویا سی۔

انہاں تذکرہ جات نوں وسعت دے کر انہاں نے اپنے چار جلداں اُتے مبنی ‘تذکرہ معاصرین‘ دی شکل وچ پیش کیتا جس وچ 219 اردو شعرا تے ادبی شخصیتاں دا تذکرہ سی جو 1967ء توں 1976ء دے دوران وفات پائی۔ اس اعلٰی ادبی کم اُتے انہاں 1983ء وچ ساہتیہ اکیڈمی اردو ایوارڈ دتا گیا۔

2010ء وچ تذکرہ معاصرین دے سارے چاراں حصہ ملیا کر اک نال پیش کیتے گئے جس وچ کل صفحات دی تعداد 1060 سی تے اسنوں راولپنڈی توں شائع کیتا گیا۔ تحریر دا آخری شمارہ دسمبر 1978ء وچ شائع ہویا۔ بارہ سال دے دوران کل 46 شمارے شائع ہوئے سن۔ مالک رام نے اپنی صحت دے پیشِ نظر اس مجلے دی اشاعت نوں تمام کرنے دا فیصلہ کر لیا سی۔ انہاں نے اس رسالے نوں اپنے وسائل توں شائع کرایا تے کوئی تے اس دی ذمہ داری لینے نوں تیار نئی‏‏ں سی۔

معاصرین اُتے کم

مالک رام نے زندہ اردو ادیباں نوں وی نظرانداز نئی‏‏ں کیتا۔ انہاں نے مستند اردو ادیباں تے شعرا اُتے چھ تجزیاندی بائیوگرافیکل کم پیش کیتے۔ ایہ کم پہلے تحریر وچ سلسلہ وار پیش ہُندا رہیا تاکہ اسنوں ادبی سند مل سکے۔ اس بارے ‘علمی مجلس‘ دا جمع کیتا گیا تخلیقی مواد پہلی بار استعمال کیتا گیا۔

• 1970: جگر بریلوی – شخصیتاں تے فن (1890–1976) معاون مدیر: سیفی پریمی
• 1973: جوش ملسیانی – شخصیتاں تے فن (1884–1976)
• 1974: سید مسعود حسن رضوی ‘ادیب‘ – ذات و صفات (1893–1975)
• 1974: رشید احمد صدیقی – کردار، افکار، گفتار (1894–1977)
• 1974: ل۔ احمد اکبر آبادی (1885–1980)
• 1977: ضیا فتح آبادی – شخص تے شاعر (1913–1986)

مالک رام نے چھ توصیفی جلداں وی پیش کیتیاں جو معاصرین ادبی شخصیتاں تے تعلیمی شخصیتاں دے بارے سن۔ ہر جلد وچ انہاں نے اپنا تحقیقی مواد پیش کیتا۔

• نظرِ ذاکر: ذاکر حسین، 1897–1969، عالم تے انڈیا دے تیسرے صدر جو 13 مئی 1967 تا 3 مئی 1969 اپنی وفات تک رہے
• نظرِ عابد: سید عابد حسین، 1896–1978، معلم، پلے رائٹ، مترجم۔ ساہتیہ اکیڈمی ایوارڈ برائے اردو، 1956
• نظرِ عرشی: امتیاز علی خان ‘عرشی‘، 1904–1981، بیسویں صدی دے صفِ اوّل دے اردو محقق۔ ساہیتہ اکیڈمی ایوارڈ برائے اردو، 1961۔ معاون مدیر: مختار الدین احمد
• نظرِ زیدی: بشیر حسین زیدی، 1898–1992، علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے وائس چانسلر تے اردو عالم
• 195نظرِ حمید: حکیم عبد الحمید، 1908–1999، انسان دوست، ماہرِ تعلیم، طبیب، لکھاری، جامعہ ہمدرد تے ہمدرد )وقف(، انڈیا دے بانی
• نظرِ مختار: مختار الدین ‘آرزو‘، 1924–2010، علی گڑھ مسلم یونیورسٹی وچ عربی دے پروفیسر تے اردو تے عربی دے عالم

ایہ توصیفی تے ہور تخلیقی کم تے علمی مجلس دے بائیوگرافیکل شمارے تے انہاں دے شائع ہونے دی تاریخاں اوپن لائبریری دی ویب سائٹ اُتے موجود نیں۔

حموربی

1950/51 وچ مالک رام دی تقرری عراق وچ ہوئی سی جتھے انہاں بابل دی تہذیب تے ثقافت تے بالخصوص حمورابی دے قوانین دا مطالعہ کرنے دا موقع ملیا۔ حموربی بابل دا چھیواں بادشاہ سی۔ مالک رام نوں حموربی دے قوانین نے بوہت متاثر کیتا تے عراق توں واپسی اُتے اس دا خصوصی مطالعہ کیتا۔

1952 تے 1955 دے درمیان مالک رام نے حموربی اُتے اردو زبان وچ چھ مضامین لکھے جن وچ حموربی دے قوانین، بابل دی تہذیب، روایات، رسومات تے زبان اُتے روشنی ڈالی گئی۔ انہاں وچوں پنج کراچی دے تریخ توں متعلق مجلے تریخ و سیاسیات وچ شائع ہوئے۔ چھیواں کراچی دے اک دوسرے اردو مجلے وچ شائع ہویا۔ اس موضوع اُتے اردو وچ پہلی بار کسے نے اِنی تفصیل توں توجہ دتی سی۔

انہاں چھ مضامین اُتے نظرِ ثانی دے بعد انہاں اک کتاب دی شکل وچ سنہ 2000ء وچ شائع کیتا گیا۔ اس دا نیا ایڈیشن لاہور وچ ‘حموربی تے بابلی تہذیب و تمدن‘ دے ناں توں چھاپا گیا۔

مالک رام نے حموربی نوں تریخ دی عظیم ترین شخصیتاں وچوں اک گردانیا اے جسنوں جدید دنیا، تعلیمی اداراں تے میڈیا وچ زیادہ توجہ، مقام تے وقت دتا جانا چاہیے۔

اسلامیات

مالک رام نوں اسلامی ثقافت تے ادب اُتے وی خاصا عبور حاصل سی۔ انہاں نے اپنی زندگی دی دو دہائیاں مشرقِ وسطیٰ وچ گزاراں تے جتھے انہاں نے بوہت زیادہ سفر کیتا تے عربی زبان اُتے عبور حاصل کیتا۔ انہاں نے اسلامی ادب، روایات تے رسومات اُتے بوہت سارے مضامین لکھے۔ اسلامی امور توں متعلق انہاں دی دو کتب ہر خاص و عام دے لئی مفید نیں۔

‘عورت تے اسلامی تعلیم‘ وچ انہاں نے اسلام میں عورت دے حقوق تے مقام اُتے گہرائی توں بحث دی اے جس وچ عورت نوں بطور بیٹی، بیوی، ماں، مطلقہ تے وارث دی حیثیت توں دکھایا گیا اے۔ ایہ کتاب لکھنؤ وچ پہلی بار 1951ء وچ اردو زبان وچ شائع ہوئی۔ نظرِ ثانی دے بعد دوسرا ایڈیشن 1977 وچ دہلی توں چھپا تے اسنوں بعد ازاں لاہور توں وی چھاپا گیا۔ اسنوں انگریزی زبان وچ Woman in Islam دے ناں توں ترجمہ کر دے حیدرآباد، دہلی تے نیو یارک توں شائع کیتا گیا۔ عربی زبان وچ اسنوں ‘المراۃ فی السلام‘ دے ناں توں قاہرہ وچ 1958 وچ شائع کیتا گیا تے اس دا دوسرا ایڈیشن نواں دہلی وچ 1990 وچ شائع ہویا۔ اسلامی تنظیماں اس کتاب نوں اس موضوع اُتے سند مانتی نیں جو سہل انداز توں پیش کیتی گئی اے۔

1984 وچ انہاں نے اسلامیات دے حوالے توں دوسری اہم تخلیق پیش دی جس دا ناں ‘اسلامیات‘ سی۔ اس وچ اسلام تے اسلامی روایات دے مختلف پہلوؤں اُتے روشنی ڈالی گئی سی۔

علمی رفاقت

مصر وچ اسکندریہ وچ مالک رام نے 1939 تا 1955 کل پندرہ سال گزارے۔ ایتھے اوہ YMCA دی مینیجنگ کمیٹی دے ارکان رہے تے شہر دوسری جنگِ عظیم دے دوران بالخصوص ادبی سرگرمیاں نوں زندہ رکھیا۔ مالک رام نے اسکندریہ دے وائی ایم سی اے وچ مذہبی امور توں متعلق سیمناراں وچ ‘اسلام وچ عورت دا مقام‘ اُتے کئی لیکچر دتے۔

انہاں لیکچراں نوں اپنی کتاب ‘عورت تے اسلامی تعلیم‘ وچ جمع کیتا اے۔

بین الاقوامی پین فاؤنڈیشن دے انڈیا چیپٹر وچ مالک رام نے باقاعدگی توں حصہ لیا۔ انڈیا وچ اس انجمن دا قیام صوفیا واڈیا دی کوشش نال ہویا۔ یاد رہے کہ صوفیا واڈیا بین الاقوامی پین فاؤنڈیشن دی بانی رکن وی رہی نیں۔ ایہ انجمن شعرا، لکھاریاں، مدیران، افسانہ نگاراں تے ناول نگاراں دے لئی بنائی گئی سی۔ کئی سال تک مالک رام انڈین پین دے ترجمان وی رہے۔ 1972 وچ مجلے نے لکھیا:

مشہور اردو ادیب مالک رام نے پین کے دہلی گروپ اردو ادب کے ساتھ اپنی عمر بھر کے ساتھ کے بارے بات کی اور بتایا کہ کیسے انہوں نے عربی اور فارسی سیکھی تھی۔ ان کی عمر بارہ برس تھی جب انہیں ایک استاد نے اسکول کی لائبریری کی ذمہ داری سونپی تھی۔ اس لائبریری میں تین سے چار سو کتب موجد تھیں جن میں زیادہ تر کہانیاں اور داستانیں تھیں جنہیں مالک رام نے چند ماہ میں پڑھ ڈالا۔ بچپن سے انہیں مطالعے کا شوق تھا جس نے انہیں اوائل عمری سے ادب سے وابستہ کر دیا تھا۔

انہاں برطانیہ تے آئرلینڈ دی رائل ایشیاٹک سوسائٹی دی رکنیت وی ملی ہوئی سی۔

1973 توں 1982 تک اوہ ساہتیہ اکیڈمی جنرل کونسل تے ایگزیکٹو کمیٹی دے ارکان رہے۔ 1977 وچ انہاں جامعہ اردو، علی گڑھ دا پرو چانسلر مقرر کیتا گیا تے اوہ اس دی جنرل کونسل دے رکن پہلے توں ای سن۔ 1986 وچ انہاں نے کورٹ آف علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے رکن دے طور اُتے فرائض سر انجام دتے سن۔

مالک رام ہمیشہ توں نواں دہلی وچ غالب توں منسوب دو مشہور اداراں دے نال شامل رہے جنہاں دے ناں غالب انسٹی ٹیوٹ تے غالب اکیڈمی نیں۔ غالب اکیڈمی نوں 1969 وچ حکیم عبد الحمید نے قائم کیتا جو جامعہ ہمدرد دے بانی نیں۔ مالک رام نے اس ادارے دے امور وچ اہم کردار ادا کیتا تے زیادہ تر پسِ منظر وچ رہ کر اپنے فرائض سر انجام دیندے رہے جو اس ادارے دے قیام توں مالک رام دی اپنی وفات تک دے عرصے اُتے محیط سن۔ اکیڈمی نے انہاں دے بارے ‘غالب شناس مالک رام‘ دے ناں توں انہاں دی وفات دے کئی سال بعد اک کتاب شائع دی۔

1983 توں 1987 تک مالک رام طویل عرصے توں قائم تے موقر ‘انجمن ترقی اردو (ہند) دے صدر وی رہے۔ ایہ آزاد ادارہ جس دی ملک بھر وچ 600 توں زائد شاخاں نیں، خود مختار اے تے اردو دی ترقی دے لئی کم کردا اے۔

تجزیہ

مختار الدین احمد ‘آرزو‘ (1924–2010) نے مالک رام اُتے 1955ء وچ نقوش، لاہور دے شخصیتاں نمبر وچ تفصیلی مضمون لکھیا۔ بوہت سارے لوگاں دے لئی مالک رام توں ایہ پہلا تعارف سی۔ اس دے بعد توں مالک رام اُتے تے انہاں دے ادبی کردار اُتے بوہت ساری اہم تخلیقات پیش کیتیاں گئیاں نیں۔

کتاب مالک رام، اک مطالعہ نوں 1986 وچ شائع کیتا گیا۔ اس دی تدوین دے فرائض ممتاز اردو ادیب ارو شاعر علی جواد زیدی نے انجام دتے تے اس دے لئی پیش لفظ وی لکھیا۔ اس جلد وچ مشہور اردو ادبی شخصیتاں دے بارے معلومات دتی گئی سن جنہاں نے مالک رام دی ادبی کاوشاں اُتے کسے نہ کسے طور توں روشنی ڈالی سی۔

اس توں پہلے 1972 وچ مالک رام دی 65واں سالگرہ دے موقع اُتے اک توصیفی کمیٹی بنائی گئی۔ اس کمیٹی وچ دنیا بھر توں 79 اکیڈیمک تے مشرقی امور توں ماہرین شامل سن۔ انہاں نے مالک رام دے لئی توصیفی جلد پیش کیتی۔ علی جواد زیدی نے اس دی تدوین دی تے مالک رام نوں اردو تحقیق دے چار ستونون وچوں اک قرار دتا۔ مالک رام تے انہاں دے کم توں متعلق لکھتے ہوئے جی ڈی چندن نے اپنے مضمون ‘A Seeker of Knowledge قرار دتا۔ اسنوں پریس انفارمیشن بیورو، گورنمنٹ آف انڈیا نے چھپوایا۔ جی ڈی چندن بذاتِ خود مشہور اردو ادیب نیں۔ انہاں نے لکھیا:

بوہت کم اردو محققین نے تنِ تنہا اِنی زیادہ تخلیقات پیش دی نیں جِنی کہ مالک رام نے۔ محنت تے لگن دے علاوہ تحقیق تے خداداد صلاحیت توں مالک رام نے تسی‏‏ں بیتی، تاریخی تے ادبی موضوعات اُتے کم کیتا اے۔ انہاں نے اردو دے بوہت سارے گوہرِ نایاب ہمارے سامنے پیش کیتے نیں۔ انہاں دے موضوعات وچ علم دی پیاس، مسلسل حصولِ علم تے تلاش اہم عناصر نیں۔ بعض دے خیال وچ شاہکار دے لئی تنقید اہم عنصر ہُندی اے۔ مالک رام دے کم نے دکھایا اے کہ ایہ کم نہ صرف شاہکار تخلیقات بلکہ انہاں دے تخلیق کنندہ دے لئی وی اتنا ای اہم اے۔

مالک رام اُتے دو توصیفی تصنیفات گوپی چند نارنگ نے مجتمع دی نیں۔ مالک رام دی 65واں سالگرہ دے موقع اُتے چھپنے والی تن کتب وچ مالک رام دی ادبی، علمی تے لسانی خدمات اُتے روشنی ڈالی گئی تے ایہ کتب راشٹرپتی بھون، نواں دہلی وچ 1972 وچ مالک رام نوں انڈین صدر وی وی گیری نے پیش کیتیاں۔

مشہور اردو شاعر تے اقبال اُتے شمار ہونے والے جگن ناتھ آزاد نے انہاں دے بارے تذکرہ معاصرین دے بارے اپنی رائے دی:

مالک رام نوں بین الاقوامی طور اُتے غالب اُتے سند منیا گیا اے۔ اوہ الفاظ دے کھڈاری نیں۔ اپنی حیات وچ جاوداں، انہاں نے بوہت سارے مختلف موضوعات اُتے کم کیتا اے۔ بیک وقت مضمون نگار، بائیوگرافر، میمور نگار، ادبی نقاد، محقق تے اسلامی ادب تے ثقافت دے ماہر، تذکرہ معاصرین انسائیکلوپیڈیا نوعیت دا خزانہ اے۔

مالک رام دی حیات تے انہاں دے کم اُتے دو کتب زیادہ مشہور نیں: مالک نامہ (1987ء)، جس دی تدوین بشیر حسین زیدی نے دی تے مالک نامہ، جو غالب انسٹی ٹیوٹ نے نواں دہلی توں پیش دی۔ انہاں کتب وچ مالک رام نوں خراجِ تحسین پیش کیتا گیا اے۔ مالک نامہ 1991 وچ مالک رام دی 85واں سالگرہ دے موقع اُتے پیش کیتی گئی سی۔

مالک رام، قاضی عبد الودود (1896–1984) and Imtiyaz Ali Khan 'Arshi' (1904–81) تے امتیاز علی خان ‘عرشی‘ (1904–1981) ویہوی‍‏‏ں صدی وچ پنجاہ سال توں زیادہ تک کم کر دے رہے تے تیناں نے ای شہرت توں کنارہ اختیار کیتا۔ انہاں دے لئی انہاں دا کم تے تحقیقی سرگرمیاں ای کافی معاوضہ سن۔ تیناں نے انفرادی طور اُتے تے مل کر اردو وچ تحقیق دے نویں معیار قائم کیتے۔ اس ضمن وچ انہاں دے کم توں متاثر ہو کر اندر کمار گجرال کمیٹی نے انڈین پارلیمان وچ 21 فروری 1979 نوں اردو زبان دے لئی انہاں تیناں دی خدمات اُتے تفصیل توں روشنی ڈالی گئی۔

مالک رام دی پہلی برسی اُتے انہاں خراجِ تحسین پیش کرنے دے لئی کراچی دے ماہنامہ قومی زبان تے نواں دہلی دے ماہنامہ اج کل نے اپریل 1994 دے شمارے مالک رام تے اردو تے اسلامی ادب اُتے انہاں دے کم اُتے تفصیلی روشنی ڈالی تے ایسا مواد پیش کیتا جو مالک رام دے بارے پہلے گوشہ راز وچ سی۔

1996 وچ نواں دہلی توں غالب اکیڈمی نے ‘غالب شناس مالک رام‘ از اردو شاعر تے 1982 وچ ساہیتہ اکیڈمی توں اردو انعام یافتہ گیان چند جین، شائع کیتا۔

2010 وچ محمد ارشد نے ‘مالک رام: حیات تے کارنامے‘ علی گڑھ، انڈیا توں شائع کیتا۔ اس وچ اس مشہور محقق مالک رام اُتے تحقیق کیتی گئی سی۔

ادبی ایوارڈ

مالک رام نوں انہاں دی زندگی دا پہلا ادبی انعام اک کلائی گھڑی دی صورت وچ ملااس مضمون اُتے ملیا، جو انہاں نے اپنے طالب علمی دے دور وچ 1925ء وچ لکھیا۔ اس مضمون دا ناں ‘مذہب تے دلیل‘ سی۔ علی جواد زیدی نے ارمغانِ مالک وچ لکھیا کہ ایہ انہاں دے لئی بوہت اہم سی۔ بعض اہم اردو ادبی ایوارڈ (انہاں دی تفصیل مالک نامہ – مالک رام دی ادبی خدمات، تدوین بشیر حسین زیدی)

• اتر پردیش حکومت: گلِ رعنا (1971)
• اترپردیش اردو اکیڈمی، لکھنؤ: تذکرہ معاصرین – جلد اوّل (1973)
• اترپردیش اردو اکیڈمی، لکھنؤ: واہ صورتاں الہٰی (1974)
• ساہیتہ کالا پرساد، دہلی: اردو ایوارڈ (1975)
• بہار اردو اکیڈمی، پٹنہ: تزکرہ معاصرین – جلد دوم (1975)
• ادارہ غالب، نواں دہلی، غالب ایوارڈ (1976)
• میر اکیڈمی، لکھنؤ: امتیازِ میر ایوارڈ (1977)
• میر اکیڈمی، لکھنؤ: افتخارِ میر ایوارڈ (1981)
• اترپردیش اردو اکیڈمی، لکھنؤ: تذکرہ معاصرین – جلد چہارم (1982)
• ساہیتہ اکیڈمی )خطوط دی قومی اکیڈم(، نواں دہلی: اردو ایوارڈ برائے تذکرہ معاصرین – جلد چہارم (1983)
• اردو اکیڈمی، دہلی: تلامذہ غالب (1984)
• بہار اردو اکیڈمی، پٹنہ: اردو ادب دے لئی خدمات (1984*85)
• ڈاکٹر ذاکر حسین اردو انعام: اردو ادب تے تحقیق (1987)

پر ایہ فہرست ادھوری اے تے 1987 تا 1993 والے انعامات اس وچ ہنوز شامل نئی‏‏ں ہو پائے۔

حوالے