جوش ملسیانی
| جوش ملسیانی | |
|---|---|
| تاریخ پیدائش | سنہ 1883
|
| تاریخ وفات | سنہ 1976 (92–93 سال)
|
| عملی زندگی | |
| پیشہ | شاعر ، لکھاری |
| اعزازات | |
 پدم شری اعزاز برائے ادب و تعلیم |
|
ترمیم  | |
جوش ملسیانی اک اردو شاعر سن جنہاں دا اصلی ناں پنڈت لبھو رام سی۔ جالندھر دے قصبہ ملسیان وچ پیدا ہوئے۔ فارسی۔ اردو دے اعلٰی امتحانات پاس کرنے دے بعد جالندھر دے ڈسٹرکٹ بورڈ دے شعبۂ تعلیم وچ بطور مدرس ملازم ہوئے گئے۔ تمام عمر معلی وچ گزری۔ شاعری وچ داغ دی شاگردی اختیار کيتی تے بہت جلد ممتاز شاگرداں وچ شمار ہونے لگے۔ تقسیم ہند دے بعد دہلی چلے گئے تے کچھ عرصہ سرکاری ماہنامہ ’’اج کل‘‘ دی ادارت کيتی۔ نکودر ضلع جالندھر وچ انتقال کيتا۔ کلام دے چار مجموعے تے ادبی تنقید دی تن کتاباں یادگار چھڈن۔ حکومت نے آپ نوں پدم شری دا اعزاز دتا سی۔
پیدائش سودھو
ناں پنڈت لبّھو رام ملسیانی تے تخلص جوش ۔ 1882ء وچ علاقہ میلسی وچ پیدا ہوئے ۔ اس علاقہ دا ناں تزک بابری وچ میلسی ہی اے جو بعد نوں ملسیان ہوئے گیا، پنجاب دے ضلع جالندھر دا ایہ چھوٹا جہا قصبہ بیدی خاندان دی ملکیت رہیا۔ ایہ علاقہ مسلم دستکاراں دی اُنہاں آبادی اُتے مشتمل سی جنہاں دا اک زمانے وچ خوب غوغہ رہیا۔ ایہ علاقہ تقسیم ملک دے وقت مکمل طور اُتے تباہ ہوکے ویران ہويا۔
محلہ عقیل پور دے اک برہمن دے مکان وچ جوش ملسیانی پیدا ہوئے۔ والد پنڈت موندی رام پشاور وچ رہندے سن جدوں کہ والدہ ملسیان وچ اپنے بچےآں دے نال۔ والد ذات توں برہمن سن لیکن گوشت تے شراب نوشی دے چسکے نے برادری وچ رہنے نئيں دتا۔پشاور وچ تجارت کردے تے اوتھے اکیلے زندگی گذاردے رہے جدوں کہ بیوی بچے ملسیان وچ سکونت پذیر سن ۔جوش دی مڈھلا جیون اُتے باپ دا کوئی اثر نئيں ملدا بلکہ اوہ اس گل کيتی جانب اشارہ کردے نيں کہ باپ نے کس طرح انھاں تے انہاں دی ماں نوں بے یار و مددگار چھڈ رکھیا سی۔ پیسا خرچ دی خاطر گھلدے تاں کدی بھُل جاندے۔ اک دفعہ والد دے پاس رہنے وی گئے لیکن طبعیت دی گرانی دے باعث ملسیان واپس پرت آئے14 سال دے ہوئے تاں والد دا انتقال ہوئے گیا۔ وراثت وچ کچھ نہ ملا۔ والدہ تے خود دی کفالت دا ذمہ انھاں خود اٹھانا پئی۔ رشتے دے چاچا سن جو اکثر مدد کر دتا کردے سن لیکن ایہ ناکافی تھا۔خاندان نوں جاں تاں سنبھالیا تے تعلیم جاری رکھی۔
ابتدائی تعلیم تے زندگی سودھو
ابتدائی تعلیم ملسیان ہی توں حاصل کيتی ۔ حافظہ بہت چنگا سی ۔اٹھويں جماعت وچ سن تبھی توں اشعار کہنا شروع کر دتا۔ کچھ عرصے بعد لاہور جاکے ٹیچر ٹرینگ حاصل کيتی تے جالندھر دے اک اسکول وچ اردو تے فارسی دے مدرس مقرر ہوئے۔ان دی زندگی دا بیشتر حصہ جالندھر دے نکودر علاقہ وچ معلمی کردے گذرا۔
18 سال دی عمر وچ شادی کيتی۔لیکن بیوی چل بسی اس دے بعد 22 سال دی عمر وچ دوبارہ شادی کيتی جنہاں توں 4 اولاداں ہوئیاں۔ جنہاں وچ اک لڑکے” عرش ملسیانی “( جو کہ شاعر ہوئے )کے علاوہ تے تن لڑکیاں ہوئیاں۔ (عرش ملسیانی اک اچھے شاعر تے رسالہ اج کل دے ایڈیٹر وی رہ چکے نيں۔)داغ دہلوی جو کہ زمانہ وقت دے وڈے استاد رہے انہاں توں شاعری دی اصلاح دے لئی رجوع کيتا تے انہاں دے انتقال تک انہاں توں اصلاح لیندے رہے۔حالانکہ اس وقت انہاں دی عمر محض 15 توں 18 سال دے درمیان سی۔
جوش نے اپنی خودنوشت وی لکھی اے۔ ”غبار ِ کارواں “ وچ جوش نے اپنی زندگی دے بیشتر حالات دا ذکر مفصل درج کيتا اے ۔ان دا انتقال 1976ءماں ہويا۔ ان دی تحریروںماں ” منشورات ِ جوش ملسیانی، لوح و قلم، اقبال دی خامیاں، شرح دیوان ِ غالب، دستور قواعدفارسی“نثری جدوں کہ ”سیل ماتم ، آئینہ اصلاح،بادۂ سر جوش، جنون ہوش،فردوس گوش،نغمہ سروش“ انہاں دی شعری کلام دے مجموعے نيں۔
جوش ملسیانی دی زندگی دا عرصہ کافی طویل اے۔ اس شاعر نے اردو ادب نوں کئی اتار چڑھاؤسے گذردے دیکھیا۔ حالی، آزاد، جداں ناقدین توں لےکے منشی پریم چند تے ترقی پسند تحریک سبھی نوں نہ صرف اپنی اکھاں توں دیکھیا بلکہ انہاں دا تجزیہ وی کيتا اے ۔ انہاں دی شاعری انہاں تمام محرکات توں وکھ تھلگ اک نويں زاویہ دی امین نظر آندی اے۔ شاعری وچ داخلیت تے ذاتی عقائد دا حسین امتزاج موجود اے ۔استوں علاوہ قوم و ملّت توں چاہت تے قومی رہنماﺅں دی عزت تے انہاں دی پیروی انہاں دے ایتھے بطور خاص ملدی اے ۔اہل فرنگ دی چالاکیوں تے انہاں دی معلم فرومایہ کاری دا اظہار شاعر دی شعریت وچ نمایاں دکھادی دیندا اے۔
جوش ملسیانی نوں قواعد شعر اُتے جس قدرملکہ حاصل سی اس دی مثال اوہ آپ نيں۔ جوش دے مکتوبات اس توں بھرے پئے نيں جنہاں وچ شاعری دے اصول تے انہاں دی افادیت دا اظہار تھاں تھاں کيتا گیا اے۔
جوش نے غزلاں نوں مقدم جانا جدوں کہ آپنے نظماں تے رباعیات وی کہی جو بہت شاندار نيں۔ ہر شعر توں جھلکتا اے کہ اوہ غزل دے شاعر نيں۔آپ دی شاعر وچ اعتدال پسندی ضرور اے لیکن آپ نے اسنوں خود اُتے لازم نئيں ٹھہرایا جتھے جس کیفیت دی ضرورت محسوس ہوئی بلا جھجھک استعمال کردے رہے۔ جوش نے ملک دے حالات توں متاثر ہوکے کئی نظماں کہی ۔ قومی بیداری،آزادی دی جدوجہد ، قحط بنگال، حکومت دے مظالم، اپنے رہبراں دی عظمت،غربت و مفلسی تے ملکی محبت توں لبریز انہاں دیاں نظماں ابتلاءفکر دی عمدہ مثالیاں نيں۔
” جمہوریت، اک نواں کشمیر، جشن آزادی منانے دی خواہش، انقلاب زمانہ ، وطن تے شام، مفلس دی عید، قومی پرچم، مہاتما گاندھی دی عظمت“ ورگی نظماں لکھ کے شاعر نے اپنی حبّ الوطنی دا ثبوت دتا۔ انہاں دے ایتھے ملکی نا موافقت دے بیچ پل رہی عوام تے اس دے مسائل دے علاوہ فرقہ پرستی تے آزادی دے بعد دی آپسی رنجشاں تے متعصب تاریک خیالی دا ذکر وی ملدا اے ۔مثلاً تقسیم ہند اُتے کہندے نيں۔
سازِ آزادی نے چھیڑا تھا جو نغمہ بزم میں
ہر زباں پر نوحہ پنجاب ہوکر رہ گیا
جوش نے داغ توں بہت کچھ حاصل کيتا سی لیکن انہاں دی طرز زندگی توں کدی متاثر نہ ہوئے۔ان دی شاعری اُتے وی ےہی گل لازم ہوئی۔ جوش دے پاس داغ دی اُس شاعری دے جراثیم پائے جاندے نيں جنہاں وچ حقیقت پسندتی، جذباتیت، عمومیت، مضمرات قلبی، لطیف مفہومات، مبہم و ذو معنےآں دی ساختی تشکیل، سخن اصل ، منشا ءمفہوم اورغمزہ و عشوہ طرازیاں دی کیفیات موجود نيں ۔چند اشعار ملاحظہ کیجئے۔
بحث میں دونوں کو لطف آتا رہا
مجھ کو دل، دل کو میں سمجھاتا رہا
جنھیں تجھ سے ملنے کی تھی لگن وہ بڑھ گئے تری راہ میں
جنھیں دل لگی کا خیال تھا وہ بہشت ہی میں ٹھہر گئے
صیاد نے پر نوچ کے دی مجھ کو رہائی
چھوڑا بھی تو ظالم نے ، نہیں چھوڑا کسی کا
ڈوب جاتے ہیں امیدوں کے سفینے اس میں
میں نہ مانوں گا کہ آنسو ہے ذرا سا پانی
بھر رکھی ہے کیوں اتنی کدورت دل میں
ہوجائے نہ میلا رخ زیبا تیرا
جوش ملسیانی نے ترقی پسنداں نوں وی دیکھیا تے اس توں پہلے و بعد وی، انہاں دے ایتھے تمام دی شعری افکار اُتے ذاتی مشاہدہ دی روش موجود اے۔ اوہ تمام نوں قبول کردے نيں لیکن رد دی گنجائش دے نال۔ انہاں دے نزدیک ہر تحریک ادب دے لئی کار آمد تے ہر فکر نويں جہتاں دی امین دکھادی دیندی اے ۔ اس سلسلے وچ بجائے قلم اٹھا کے مضامین کہنے کے آپنے اپنے اشعار وچ انہاں افکار نوں ثبت کيتا۔مثلاً اصلاح معاشرہ تے ادب برائے زندگی دے تحت کہندے نيں۔
ہر حال میں نیک و بد کی پہچان رہے
انسان بڑا بن کے بھی انسان رہے
دانا ہی سے امید یہ ہو سکتی ہے
نادن کو الٹو بھی تو نادان رہے
موت آکے تجھے جھنجھوڑ دے گی اک دن
رشتے جتنے ہیں توڑ دے گی ایک دن
دنیا کو نہ چھوڑے گا اگر اے ناداں
دنیا تجھے خود چھوڑ دے گی ایک دن
ترقی پسندی انہاں دے ایتھے شدت دا ناں نئيں۔وہ موقع دی مناسبت توں اشعار کہیا کردے سن ۔ انہاں دے ایتھے حدود تے پابندی والا معاملہ نئيں ملدا۔ جدوں جس طرح دا شعر ہويا انہاں نے اسنوں پیش کر دتا۔ترقی پسنداں دے زمانے وچ ملک دا تمام ادبی سرمایہ انہاں دے زیر اثر آچکيا سی۔ جوش ملسیانی دے پاس وی اس دے اثرات دکھادی دئے۔
ہے جنگ میں بھی جان کے نقصان کا خوف
دریا کے سفر میں بھی ہے طوفان کا خوف
لیکن سب سے بڑی مشکل ہے تو یہ
انسان کو کھا رہا ہے انسان کا خوف
مشکل کا یہ اصرار کہ اب کام نہ کر
مقصد کی یہ تائید کہ آرام نہ کر
اٹھ باندھ لے ہمت کی کمر اے ناداں
آغاز کو شرمندہ انجام نہ کر
فیض سے اس کے فقط میرا وطن محروم ہے
کس جگہ اے جوش ٹوٹا عہد و پیمانِ بہار
یہ شعر جوش ملسیانی نے انگریزی حکومت دے اُس وعدہ خلافی اُتے کہے سن جنہاں وچ انہاں نے پہلی جنگ عظیم دے بعد ملک چھڈ جانے دا اعلان کيتا سی۔ ترقی پسنداں دے پاس خداکے فیصلےآں اُتے اعتراض اس دی تقسیم اُتے اعتراض اس دے وجود اُتے سوال، اس دے قطعی اُتے امتیازی سلوک دا ٹھپّہ ،اپنی بے بسی دا اظہار بطور وصف ملدا اے ۔بعض حضرات دی نگاہ وچ ایہ وجود صانع دا قایل نہ ہونے دی اک شکل اے ۔ جوش کے پاس وی اس قسم دے اشعار ملدے نيں۔
دیر سے کعبہ کو جاتا ہوں یہ مقصد لے کر
دیکھ آؤں کہیں میرا بھی خدا ہے کہ نہیں
جب ظلم کا سیلاب رواں ہوتا ہے
جب کوئی غریب نوحہ خواں ہوتا ہے
مظلوم کی گردن پہ چھری چلتی ہے جب
یا رب اس وقت تو کہاں ہوتا ہے
کوئی زور دار کوئی بے زر کیوں ہے
کوئی کمتر تو کوئی برتر کیوں ہے
یا رب تری نعمتیں تو ہیں بیش بہا
لیکن تقسیم نا برابر کیوں ہے
ایہام دا عنصر آپ دے ہاں اپنے استاذ دے خیالی پیکر وچ ڈھل کر نويں لباس و نويں جسدماں پیش ہُندا اے۔ رومانیت تے اس توں متصل خیالات توں شاعر نے ایسا ربط قائم کر ليا اے جو شاندار تے تشکیکی پہلو توں بالاتر اے۔
آپ فکر توریہ دے قایل وی نيں تے ذہنی طورپر مائل بھی۔ اس طرز کوشاعری دے لئی لازم امر قرار دیندے نيں۔ حسن و عشق دے حوالے توں اوہ گلاں جنہاں نوں کہیا وی جائے تے سمجھحالے جائے لیکن انہاں دی بنیادی فکر توں اس دے ظاہر نوں دور رکھ دے اپنے لئے نويں راہاں ہموار کران بنیادی جزئیات کوہم آہنگ کر پیش کرنا ایہامی شاعری دا خاصہ ہويا۔ جوش ملسیانی ايسے عمل اُتے کار بند نيں۔ اوہ روايتی انداز نوں اپنانے وچ دقت نئيں محسوس کردے ۔
بلا سے کوئی ہاتھ ملتا رہے
ترا حسن سانچے میں ڈھلتا رہے
ان کو خوش رکھنے کے نکتے کون سوچے رات دن
اس طرح تو دل لگانا ایک فن ہو جائے گا
مرے دل کو اس کی تلاش ہے جسے وہم بھی نہ دکھا سکے
اسی بے نشاں کا خیال ہے ، جو خیال میں بھی نہ آسکے
نغمہ ہو کہ نالہ دونوں ہی یکساں ہیں ترے دیوانے کو
اتنا بھی نہیں ہے ہوش کیا چھیڑ دیا کیاچھوڑ دیا
جوش مسلیانی نے مزاحیہ اشعار وی کہے ۔ان دی مزاح وچ وی طنز تے روایت کم کردی اے ۔
جا بحث نہ کر مغز نہ کھا دور ہو ناصح
آیا مرے سمجھانے کو عیار کہیں کا
واعظ تری بے ربط کہانی کو سنے کون
یہ اینٹ کہیں کی ہے تو روڑا کہیں کا
حرام ہی سہی مذہب میں پھر بھی اے ناصح
ملے جو مفت کوئی چیز تو بری کیا ہے
یاد آئی کہ جگہ کہتے ہو یادیں آئیں
داد پاکر بھی یہ کہئے گا کہ دادیں پائیں
مختصر ایہ کہ داغ دہلوی دے اس شاگرد دے پاس نويں فکر تے بہترین طرز دے علاوہ روایت تے بغاوت، قدامت و جدت دی معیانہ روش تے تھاں تھاں نويں طرز دی اپنائیت دا عنصر پایا جاندا اے جس نے شاعر دی فکری اساسنوں نويں احوال و نويں زاویہ نظر توں نوازیا اے ۔ایہ شاعر ایسا ادبی سرمایہ رکھدا اے جواس دتی فکر تے مطمع نظر نوں ادب دے ضابطاں تے حقائق دی روشنی وچ مختلف تے جداگانہ روش دا بانی بنا کے پیش کردا اے۔