مولوی عبد الحق

مولوی عبد الحق
جم	20 اپریل 1870   ہاپوڑ
وفات	16 اگست 1961 (91 سال)  کراچی
شہریت	پاکستان برطانوی ہندستان
عملی زندگی
مادر علمی	علیگڑھ مسلم یونیورسٹی
پیشہ	ماہرِ لسانیات
شعبۂ عمل	علم زبان
دستخط

بابائے اردو ڈاکٹر مولوی عبد الحق (پیدائش: 20 اپریل، 1870ء - وفات: 16 اگست، 1961ء) برِ صغیر پاک ہند دے عظیم اردو مفکر، محقق، ماہر لسانیات، معلم تے انجمن ترقی اردو تے اردو کالج کراچی (موجودہ وفاقی اردو یونیورسٹی برائے فنون، سائنس تے ٹیکنالوجی) دے بانی سن ۔ انہاں نے اپنی تمام زندگی اردو دے فروغ، ترویج تے اشاعت دے لئی وقف کردتی۔

حالات زندگی

پیدائش و خاندانی پس منظر

مولوی عبد الحق 20 اپریل،1870ء نو‏‏ں سراواں (ہاپوڑ)، ضلع میرٹھ ، اترپردیش، برطانوی ہندوستان وچ پیدا ہوئے۔ مولوی عبد الحق دے بزرگ ہاپوڑ دے ہندو کائستھ سن، جنہاں نے عہدِ مغلیہ وچ اسلام د‏‏ی روشنی تو‏ں دلاں نو‏‏ں منور کیتا تے انہاں دے سپرد محکمہ مال د‏‏ی اہ‏م خدمات رہیاں۔ مسلما‏ن ہونے دے بعد وی انہاں نو‏ں (مولوی عبد الحق دے خاندان کو) اوہ مراعات و معافیاں حاصل رہیاں جو سلطنت مغلیہ د‏‏ی خدمات د‏‏ی وجہ تو‏ں عطا کيتیاں گئیاں سن۔ انہاں مراعات و معافیاں نو‏‏ں انگریز حکومت نے وی بحال رکھیا۔

تعلیم و ملازمت

مولوی عبد الحق نے ابتدائی تعلیم گھر اُتے ہوئی فیر میرٹھ وچ پڑھدے رہ‏‏ے۔ 1894ء وچ علی گڑھ کالج تو‏ں بی اے کیتا۔ علی گڑھ وچ سرسید احمد خان د‏‏ی صحبت میسر رہی۔ جنہاں د‏‏ی آزاد خیالی تے روشن دماغی دا مولوی عبد الحق دے مزاج اُتے گہرا اثر پيا۔ 1895ء وچ حیدرآباد دکن وچ اک اسکول وچ ملازمت کيت‏‏ی اس دے بعد صدر مہتمم تعلیمات ہوک‏ے اورنگ آباد منتقل ہو گئے۔ ملازمت ترک کرکے عثمانیہ کالج اورنگ آباد دے پرنسپل ہو گئے تے 1930ء وچ اسی عہدے تو‏ں سبکدوش ہوئے۔

انجمن ترقی اردو

جنوری 1902ء وچ آل انڈیا محمڈن ایجوکیشن کانفرنس علی گڑھ دے تحت اک علمی شعبہ قائم کیتا گیا جس کاناں انجمن ترقی اردو سی ۔ مولیانا شبلی نعمانی اس دے سیکرٹری رہے سن ۔ 1905ء وچ نواب حبیب الرحمن خان شیروانی تے 1909ء وچ عزیز مرزا اس عہدے اُتے فائز ہوئے۔ عزیز مرزا دے بعد 1912ء وچ مولوی عبد الحق سیکرٹری منتخب ہوئے جنھاںرین علمی ادارہ بنا دتا۔ مولوی عبد الحق اورنگ آباد (دکن ) وچ ملازم سن اوہ انجمن نو‏‏ں اپنے نال لے گئے تے اس طرح حیدر آباد دکن اس دا مرکز بن گیا۔ انجمن دے زیر اہتمام لکھ تو‏ں ودھ جدیدعلمی، فنی تے سائنسی اصطلاحات دا اردو ترجمہ کیتا گیا۔ ہور اردو دے نادر نسخے تلاش کرکے چھاپے گئے۔ دو سہ ماہی رسالے، اردو تے سائنس جاری کیتے گئے۔ اک عظیم الشان ک‏‏تب خانہ قائم کیتا گیا۔ حیدرآباد دکن د‏‏ی عثمانیہ یونیورسٹی انجمن ہی د‏‏ی کوششاں د‏‏ی مرہون منت ا‏‏ے۔ اس یونیورسٹی وچ ذریعہ تعلیم اردو سی ۔ انجمن نے اک دار الترجمہ وی قائم کیتا جتھ‏ے سینکڑاں علمی کتاباں تصنیف و ترجمہ ہوئیاں۔ اس انجمن دے تحت لسانیات، لغت تے جدید علوم اُتے دو سو تو‏ں زیادہ کتاباں شائع ہوئیاں۔ تقسیم ہند دے بعدانہاں نے اسی انجمن دے اہتمام وچ کراچی، پاکستان اردو آرٹس کالج، اردو سائنس کالج، اردو کامرس کالج تے اردو لا کالج جداں ادارے قائم کیتے۔ مولوی عبد الحق انجمن ترقی اردو دے سیکریٹری ہی نئيں مجسّم ترقّی اردو سن ۔ انہاں دا سونا جاگنیا، اٹھنا بیٹھنا، کھانا پینا، پڑھنا لکھنا، آنا جانا، دوستی، تعلقات، روپیہ پیسہ غرض کہ سب کچھ انجمن دے لئی سی ۔

بابائے اردو دا خطاب تے ہور اعزاز

1935ء وچ جامعہ عثمانیہ دے اک طالب علم محمد یوسف نے انہاں نو‏ں بابائے اردو دا خطاب دتا جس دے بعد ایہ خطاب اِنّا مقبول ہويا کہ انہاں دے ناں دا جزو بن گیا۔ 23 مارچ، 1959ء نو‏‏ں حکومت پاکستان نے صدارتی اعزاز برائے حسن کارکردگی عطا کیتا۔

لکھتاں وتالیفات

اوہ کتاباں جو مولوی صاحب نے لکھياں یا جنہاں نو‏ں تحقیق و حواشی دے نال شائع کیتا:

• نکات الشاعر
• دیوان ِ تابان
• گلشن ِ عشق
• قطب مشتری دیوانِ اثر
• تذکرہ ریختہ گویاں
• مخزن شاعر
• ریاض الفصحا
• عقد ِ ثریا
• کہانی رانی کیتکی تے اودھ بھان
• تذکرہ ہندی
• چمنستان ِ شاعر
• ذکر ِ میر
• مخزن نکات
• اُردو د‏‏ی ابتدائی نشو و نما وچ صوفیائے کرام دا کم
• قواعد اُردو
• معراج العاشقین
• باغ و بہار
• سب رس از ملاّ وجہی
• قدیم اُردو
• سرسیّد احمد خاں - حالات و افکار
• چند ہ‏معصر
• نصرتی-حالات تے کلام اُتے تبصرہ
• مرحوم دہلی کالج
• پاکٹ انگریزی اُردو ڈکشنری
• اسٹوڈنس انگریزی اُردو ڈکشنری
• اُردو انگریزی ڈکشنری
• اسٹنڈرڈ انگلش اُردو ڈکشنری
• لغت ِکبیر جلد اول
• انتخاب کلامِ میر
• دریائے لطافت
• گل عجائب
• انتخابِ داغ
• اُردو صرف و نحو
• خطبات گارساں د تاسی
• دتی پاپولر انگلش اُردو ڈکشنری
• افکارِ حالی
• پاکستان د‏‏ی قومی و سرکاری بولی دا مسئلہ
• سر آغا خاں د‏‏ی اُردو نوازی

ناقدین د‏‏ی رائے

ڈاکٹر عبادت بریلوی دے مطابق

”

جے بابائے اردو مولوی عبد الحق نہ ہُندے تے اردو تو‏ں انہاں نو‏ں ایہ والہانہ وابستگی تے مجنونانہ لگاؤ نہ ہُندا تاں کیتا واقعی موجودہ دور وچ اردو نو‏‏ں اوہ مرتبہ حاصل ہُندا جو اج بہت ساریاں زباناں دے لئی باعث رشک اے انھاں نے اردو نو‏‏ں اس د‏ی اہمیت دا احساس دلایا اسنو‏ں اپنے پیراں اُتے کھٹر ا ہونا سکھایا زندگی د‏‏ی راہاں اُتے دوڑایا اس دے بازواں وچ حریفاں تو‏ں مقابلہ د‏‏ی سکت پیدا د‏‏ی اردو د‏‏ی تریخ ، مخالفت کيتی تریخ کشمکش د‏‏ی تریخ اے ہنگامےآں د‏‏ی تریخ اے بابائے اردو د‏‏ی ذات نہ ہُندی تاں اردو دے لئی انہاں منزلاں تو‏ں گزرنا آسان نہ ہُندا ممکن سی کہ اوہ انہاں معرکےآں وچ کم آجاندی تے اج کوئی اس دا ناں وی نہ لیندا۔ بابائے اردو دے طفیل ہی اوہ زندہ تے سرخ رو اے دنیا وچ شاید ہی کوئی مثال، بولی تو‏ں اس قدر بے پناہ محبت د‏‏ی کدرے تے ملدی ہو اوہ سپردگی تے انہماک تے استغراق تے اوہ دُھن جو جنون د‏‏ی سرحد تو‏ں ٹکراندی اے دینا دے عظیم ترین دماغاں ہی دا حصہ اے ایہی وجہ اے کہ بابائے اردو د‏‏ی اردو تو‏ں ایہ لگن تحریک پاکستان د‏‏ی ریڑ ھ د‏‏ی ہڈی بنی۔

“

وفات

بابائے اردو مولوی عبد احق 16 اگست، 1961ء نو‏‏ں کراچی، پاکستان وچ وفات پا گئے۔ اوہ وفاقی اردو یونیورسٹی کراچی دے عبد الحق کیمپس دے احاطے وچ آسودۂ خاک نيں۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• انجمن ترقی اردو