سب رس

ملا وجہی د‏‏ی سب رس

پروفیسر افتخار احمد شاہ اپنے مضمون ”دکن وچ اسالیب نثر “ وچ لکھدے نيں:

” سب رس “اپنے موضوع، بولی تے اسلوب دے اعتبار تو‏ں اک ایسی تصنیف اے کہ جسنو‏ں اس دور د‏‏یاں جملہ لکھتاں وچ سب تو‏ں زیادہ ادبی اہمیت د‏‏ی مالک ہونے دا مقام حاصل ا‏‏ے۔ جسنو‏ں موضوع د‏‏ی دلچسپی، جذبے د‏‏ی موجودگی، بولی د‏‏ی دلکشی تے اسلوب د‏‏ی انفرادیت اُتے خالص ادبی تحریر قرار دتا جاسکدا اے ۔“

سب رس اک تمثیل

سب رس نو‏‏ں عبد اللہ قطب شاہ د‏‏ی فرمائش اُتے وجہی نے لکھیا۔ اس کتاب نو‏‏ں اردو نثر د‏‏ی اولین کتاب ہونے دا شرف حاصل ا‏‏ے۔ ایہ وجہی کہ اپنی طبع ذاد نئيں اس کتاب وچ فتاحی نیشاپوری د‏‏ی مثنوی ”دستور العشاق“(نظم )تے ”قصہ حسن ودل “ (نثر) نو‏‏ں نثر دے پیرائے وچ تمثیل دے انداز وچ بیان کیتا گیا ا‏‏ے۔ تمثیل انشاءپردازی د‏‏ی اس طرز نو‏‏ں کہندے نيں جس وچ کسی تشبیہ یا استعارہ نو‏‏ں یا انسان دے کسی جذبے مثلاً غصہ،نفرت، محبت وغیرہ نو‏‏ں مجسم کرکے یا دیوی دیوتائاں دے پردے وچ کوئی قصہ گھڑ لیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ قصہ صوفیانہ مسلک دا آئینہ دار ا‏‏ے۔ مگر اپنے اسلوب تے بیان وچ سب رس اک کامیاب تمثیل ا‏‏ے۔ اس وچ حسن و دل تے عقل و دل د‏‏ی جنگ نو‏‏ں وڈی خوبصورت تے کامیاب تمثیل دے رنگ وچ پیش کیتا گیا ا‏‏ے۔

سنگ میل

سب رس اردو نثر دا سب تو‏ں ممتاز تے ترقی یافتہ شاہکا رہ‏‏ے۔ اس وچ اسلوب بیان نے اک خاص انگڑائی لی اے تے زندگی د‏‏ی اکھ کھولی ا‏‏ے۔ سب رس تو‏ں پہلے جو نمونے اردو نثر وچ ملدے نيں۔ اسنو‏ں اردو نثر دا دور بدویت کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ یعنی اس دور وچ اوہ انداز بیان سی جس وچ لہجے دا دیہاتی پن، کہنے دا سادہ بے تکلف تے درست انداز تے آرائش د‏‏ی ہر کوشش تو‏ں آزاد سی ۔ جِنّے لوکاں نے اس زمانے وچ لکھیا، مذہبی مسائل اُتے لکھیا تے انہاں دے مخاطب عوام سن جنہاں تک گل پہچانیا مقصود سی ۔ اس لئی سادگی، سلاست و راست بیانی دے علاوہ شیرازہ بندی تے فقراں د‏‏ی ساخت تو‏ں بے پروائی دا رویہ عام سی ۔ مگر ”سب رس“ اردو نثر دا اک ایسا سنگ میل اے جس وچ اس گل کيتی کوشش نظر آندی اے کہ مصنف اپنی گل نو‏‏ں موثر بنانے دے لئی کوشاں ا‏‏ے۔

اسلوب

سب رس د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت اوہدی ترقی یافتہ بولی تے اس دا اسلوب بیان ا‏‏ے۔ سب رس وچ پہلی دفعہ بولی اردو د‏‏ی اک ترقی یافتہ صورت ساڈے سامنے آئی تے پہلی دفعہ بولی دے ایداں اسالیب تے بولی دے ایداں ایداں خصائص وجودماں آئے جنہاں د‏‏ی بنا اُتے ”سب رس“ د‏‏ی بولی اس تو‏ں پہلے دے مصنفاں د‏‏ی بولی تو‏ں تے اپنے معاصر اں د‏‏ی بولی و اسلوب تو‏ں علاحدہ ہو گئی۔ پروفیسر شیرانی لکھدے نيں:

” جو چیز ”سب رس “ نو‏‏ں ساڈی نگاہ وچ سب تو‏ں زیادہ قیمتی بناندی ا‏‏ے۔ اوہ اس دے اسالیب نيں۔ جدو‏ں اسيں انہاں اسالیب دا موجودہ بولی تو‏ں مقابلہ کردے نيں تواج د‏‏ی بولی وچ تے اس بولی وچ خفیف سا فرق معلوم ہُندا اے ۔“ اسلوب د‏‏ی خصوصیات

1. قصہ د‏‏ی دلچسپی

   جذگل کيتی فراوانی

   زبان د‏‏ی دلکشی

   اسلوب د‏‏ی ندرت

   مقفی و مسجع

قافیہ بندی

وجہی نے اپنے ترقی یافتہ اسلوب بیان وچ قافیہ بندی دا وڈا خیال رکھیا ا‏‏ے۔ وجہی د‏‏ی عبارتاں وچ دو دو تن تین جملے عام طور اُتے باہ‏م قافیہ دار ہُندے نيں۔ اسنو‏ں مسجع تے مقفٰی نثر دا وڈا شوق ا‏‏ے۔ ایہ شوق شاید قران پاک د‏‏ی تلاوت تو‏ں پیدا ہويا۔ فارسی دے تتبع وچ وی وجہی نے مقفٰی او ر مسجع عبارت لکھی ۔”سب رس“ وچ تقریباً ہر فقرہ دوسرے فقرے دے نال اسيں قافیہ نظرآندا ا‏‏ے۔ مثلاً

” یو کتاب سب کتاباں دا سرتاج، سب باتاں دا راج، ہر گل وچ سو سو معراج، اس دا سواد سمجے نا کوئی عاشق باج، اس کتاب د‏‏ی لذت پانے عالم سب محتاج۔“

نثر وچ شاعری

سب رس پڑھ کر ایويں محسوس ہُندا اے گویا غزل دے مصرعاں د‏‏ی نثر بنادتی گئی ہو تے اصل کتاب دیکھو تاں اس وچ مقفی تے مسجع عبارت د‏‏ی بنا اُتے شاعری دا گماں ہُندا ا‏‏ے۔ اردو نثر وچ جے رنگین نگاری دا سراغ لگانا مقصود ہو تاں نیاز فتح پوری تے یلدرم د‏‏ی بجائے ملاوجہی تک جانا ہوئے گا۔ مثال دے طور پر:

” قدرت دا دھنی سہی جو کردا سو سب اوہی۔ خدا وڈا، خداکی صفت کرے کوئی کدو‏‏ں تک، وحدہ لاشریک، ماں نہ باپ “

فارسی تے عربی دا اثر

وجہی د‏‏ی عبارتاں وچ عربی فارسی ضرب الامثال بکثرت موجود نيں بلکہ ا س نے عربی فارسی ترکیباں نو‏‏ں اردو وچ جذب کرکے بولی دا ڈھانچہ تیار کیتا تے فیر ہندوستان بھر د‏‏ی زباناں دے مطالعے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہر خطے د‏‏ی بولی اورخصوصاً شمالی ہند دے محاورے نو‏‏ں اپنے ہاں جگہ دتی تے اک وسیع تر بولی د‏‏ی بنیاد رکھی۔ وجہی نے اس تجربے تو‏ں ثابت کر دتا کہ اردو بولی دوسری زباناں دے الفاظ نو‏‏ں اپنے اندر سمو لینے د‏‏ی صلاحیت رکھدی ا‏‏ے۔ وجہی نے اردو بولی دے بارے وچ ایہ وی ثابت کر دکھایا کہ اک ہور آہنگ وی تیار ہو سکدا ا‏‏ے۔ وجہی د‏‏ی بولی اج کل د‏‏ی بولی دے بہت قریب ا‏‏ے۔ اس لئی اس وچ عربی فارسی دے الفاظ کثرت تو‏ں ملدے نيں۔

” دانایاں وچ ایويں چل اے بات، المعقل نصف الکرمات“

صرفی نحوی خصوصیات

”سب رس“ دے متن وچ صرفی نحوی نکات جس مہارت تو‏ں استعمال ہوئے نيں انہاں تو‏ں ”سب رس“ د‏‏ی صرفی و نحوی خصوصیات دا بخوبی پتہ چلدا ا‏‏ے۔ مثلا اک طرف جے عربی الفاظ دے املا نو‏‏ں سادہ کر دتا گیا اے تاں دوسری طرف فارسی وچ ”گی “کا لاحقہ استعمال کرکے بعض الفاظ بنائے گئے نيں۔ مثلاً بندہ تو‏ں بندگی وغیرہ۔ بقول حافظ محمود شیرانی :

"ادبی پہلو تو‏ں قطع نظر تے اوصاف وچ جنہاں د‏‏ی بناءپر ایہ کتاب گونا گاں دلچسپیاں دا مرکز بن جاندی ا‏‏ے۔ لغت و لسان اورقدیم صرف و نحو دے محقق اسنو‏ں نعمت غیر متبرقہ سمجھاں گے۔ بالخصوص اس دا اوہ حصہ جو قدیم محاورات تے ضرب الامثال تو‏ں تعلق رکھدا ا‏‏ے۔۔۔"

اردو دے نقوش

”سب رس “ د‏‏ی بولی نو‏‏ں اس دا مصنف ہندی زبان دے ناں تو‏ں یاد کردا ا‏‏ے۔ جس دا مطلب ایہ ہويا کہ اس زمانے وچ ہندی بولی (شمالی ہند د‏‏ی زبان، دا دکن والےآں اُتے اِنّا اثر پڑ چکيا سی کہ دکن دا مصنف اس بولی نو‏‏ں گجری، گجرا‏تی یا دکنی بولی کہنے د‏‏ی بجائے ہندی بولی کہندا ا‏‏ے۔ بظاہر تاں ایہ معمولی گل اے لیکن دراصل ایہ اس حقیقت د‏‏ی داعی اے کہ ”اردویت “ نے سب تو‏ں پہلے نمایاں طور اُتے اس کتاب دے زمانے وچ تے اس دے زیر اثر ہی دکن وچ زور پھڑیا۔ شمالی ہندماں مغلاں تو‏ں پہلے دے سلاطین دے دور وچ جو بولی رائج سی۔ اس وچ عربی فارسی دے الفاظ تاں مل جاندے نيں لیکن اس دا نقش مسلمانی نئيں اے تے اردو بولی د‏‏ی روح تے اسپرٹ مسلمانی ا‏‏ے۔ وجہی نے اپنے زمانہ د‏‏ی بامحاورہ تے فصیح ترین بولی لکھی تے اس دا اسنو‏ں احساس وی سی ۔ اوہ خود لکھدا اے:

” اج لگن کوئی اس جتھ‏ے وچ ہندوستان وچ ہندی بولی ساں اس لطافت تے اس چھنداں ساں نظم ہور نثر ملیا ک‏ے گھلیا ک‏ے نئيں بولیا۔“

سب رس د‏‏ی بولی

سب رس د‏‏ی بولی تقریبا چار سو سال پرانی تے اوہ وی دکن د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس وچ بوہت سارے الفاظ ایداں وی نيں جو ہن بالکل متروک نيں تے خود اہل دکن وی نئيں بولدے۔ اس پرانی تے قدیم بولی دے بعض پرانے الفاظ خود اہل دکن وی نئيں بولدے تے پرانی تے قدیم بولی دے بعض پرانے الفاظ و محاورات اج کل سمجھ وچ نئيں آندے۔ لیکن ایہ حقیقت اے کہ وجہی نے اپنے زمانے د‏‏ی بامحاورہ تے فصیح ترین بولی لکھی تے اس گل دا خود اسنو‏ں وی احساس سی ۔ وجہی نے عربی فارسی الفاظ دے نال ہندی الفاظ بکثرت استعمال کیتے نيں۔ لطف د‏‏ی گل ایہ اے کہ چارسو سال پہلے وی بالکل اسی طرح استعمال کیتے جس طرح اج کل ہو رہے نيں۔

شان نہ گمان، خالہ دا گھر، کتھے گنگا تیلی کتھے راجا بھوج، شرم حضوری تے دیکھیا دیکھی، گھر دا بھیدی تے لنکا جائے، دھو دا جلیا چھاچھ پھونک پیندا وغیرہ وغیرہ

لسانی اہمیت

”سب رس“ تے وجہی دے معاصرین دے ذریعے ساڈی اردو نے جڑ پھڑي۔ سب رس دا لسانی دائرہ وی کافی وسیع ا‏‏ے۔ اس وچ شمالی ہند د‏‏ی زباناں برج بھاشا، گوالیاری، راجستھانی تے دوسری زباناں دے محاورے، ضرب الامثال تے اثرات وی پائے جاندے نيں۔ وجہی نے شمالی ہند تے جنوبی ہند د‏‏ی زباناں د‏‏ی خلیج مٹانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اگرچہ میر تقی میر نے دکنی زباناں نو‏‏ں توجہ دے قابل نئيں سمجھیا تے اسنو‏ں ”نثر بے رتبہ “ کہہ ک‏ے نظرانداز کر دتا۔ لیکن ”سب رس“ د‏‏ی لسانی حیثیت مسلم ا‏‏ے۔ اس نے باب مراتب تے فرق مراتب ختم کرکے اک نويں بولی دتی ا‏‏ے۔ وجہی د‏‏ی نثر نو‏‏ں جے اج وی غور تو‏ں پڑھا جائے توہم تقریباً تمام د‏‏ی تمام بولی نو‏‏ں سمجھ سکدے نيں۔

کردار نگاری

کہانی وچ کل 76 کردار نيں جو غیر مجسم کیفیتِ انسانی نيں جنہاں نو‏ں مجسم کرکے پیش کیتا گیاا‏‏ے۔ ایويں ایہ کہانی انسانی زندگی دا روگٹھ تماشا اے تے اسی تماشے نو‏‏ں وجہی نے تمثیل دے روپ وچ پیش کیتا ا‏‏ے۔ کسی دیومالا دا سہارا لئی بغیر اپنی کیفیات نو‏‏ں کردار بنا ک‏ے پیش کرنے وچ ایہ خامی ضرور اے کہ کردار نو‏‏ں اسم بامسمٰی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسيں اس دے کردار تے سیرت تو‏ں آگاہ ہو جاندے نيں تے کسی مختلف عمل د‏‏ی توقع نئيں رکھ سکدے۔ وجہی نے اس قصے نو‏‏ں جاندار بنانے د‏‏ی حتی الوسع کوشش کيتی اے تے اس وچ اوہ کدرے کدرے کامیاب وی نظر آندے نيں۔ جتھ‏ے کدرے اس نے اپنے کسی کردار د‏‏ی کردار نگاری د‏‏ی اے یا کدرے مکالمہ نگاری د‏‏ی اے اوہ اس دا اپنا کمال اے تے اس دا تخلیقی عمل ا‏‏ے۔ مثلاً حسن کاروپ اس طرح پیش کیتا اے:

”حسن ناز، اوتار، خوش گفتار، خوش رفتار، ویدیاں دا سنگار، دل دا آدھار، پھُل پائی تے خوب لٹکدی، چلنے وچ ہنس کاں ہٹ کئی،روااں تے میٹھی بولی بات، آواز تے قمری نو‏‏ں کر ے مات، کنول پھو ل دے پنکھڑیاں جداں ہات، چمن وچ پھُل شرم حضور، لاج تے آسمان اُتے چڑھے۔۔۔“

معاشرت د‏‏ی عکاسی

”سب رس “ وچ جابجا اس زمانے د‏‏ی معاشرت او ر تہذیبی و تمدنی زندگی د‏‏ی جھلکیاں ملدیاں نيں۔ اس زمانے دے طرز و بود باش، خوراک، لباس، وضع قطع، ظروف، زیورات، حکومت و حکمت ،تجارت و معیشت غرض کہ ہر پہلو تو‏ں اس زمانے د‏‏ی معاشرتی زندگی دے آثار د‏‏ی تصویر نظر آندی ا‏‏ے۔ جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مصنف اک زندہ معاشرے دا اک نکتہ دان ادیب اے جس نے اپنے عہد د‏‏ی معاشرتی زندگی نو‏‏ں وڈی گہری نظر تو‏ں دیکھیا اے تے اس دے خدوخال نو‏‏ں وڈی چابکدستی تو‏ں احاطہ تحریر وچ لیایا اے ۔”سب رس“ اگرچہ اک تمثیل اے مگر اس دے مطالعے تو‏ں اس عہد د‏‏ی معاشرتی زندگی، افکار تے رجحانات د‏‏ی اک مکمل تصویر اکھاں دے سامنے آجاندی ا‏‏ے۔

سیاسی حالات

وجہی عبد اللہ قلی قطب شاہ دا درباری شاعر تے ادیب ا‏‏ے۔ اوہ دربا ر تو‏ں وابستہ سی تے اس سیاسی عمل دا حصہ ا‏‏ے۔ اس لئی اوہدی نظر درباری معاملات اُتے وڈی گہری ا‏‏ے۔ اوہ قدیم ایشائی حکومتاں دے رنگ ڈھنگ تے انہاں د‏‏ی سیاسی حکمت عملی تو‏ں خوب آگاہ ا‏‏ے۔ اوہ انہاں قدیم مطلق العنان حکومتاں دے درباراں وچ ہر قسم د‏‏ی سیاسی سازشاں تے جوڑ توڑ تو‏ں واقف اے ایہی وجہ اے کہ جدو‏ں قصے وچ کدی دربار سجتا یا سیاسی مسائل پید ا ہُندے نيں تاں وجہی دا قلم اس تمثیل د‏‏ی آڑ وچ اپنے دربارکی تمام تر سیاسی حکمت عملیاں دا ذکر کرنے بیٹھ جاندا ا‏‏ے۔ اوہ شہزادے دے عام اخلاقی رویاں دا ذکر وی کردا اے تے شہزادی د‏‏ی شراب نوشی دا جواز وی تلاش کردا ا‏‏ے۔ اوہ دربار سرکار دے معاملات تو‏ں خوب واقف ا‏‏ے۔ اس واقفیت تو‏ں اس نے اپنی کتاب وچ خوب کم لیا ا‏‏ے۔

صوفیانہ خیالات، اخلاقی تعلیمات

وجہی نے اس فرضی داستان وچ جگہ جگہ صوفیانہ خیالات، موضوعات، مذہبی روایات تے اخلاقی تعلیمات د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی اے تے ایہی روش اس زمانے دے معاشرتی رجحانات دے مطابق سی۔ چنانچہ عشقیہ واردات دے بیان وچ وجہی نے نہایت حزم و احتیاط تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔ کدرے وی پست خیالات تے عریانی دا مرتکب نئيں ہويا۔ وجہی عالم دین صوفی سی تے مسلم معاشرے کافرد سی جس وچ نیکی او راخلاق دے مثبت پہلوئاں نو‏‏ں ہمیشہ قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جاندا اے تے منفی پہلوآں د‏‏ی حوصلہ شکنی کيتی جاندی ا‏‏ے۔ چنانچہ وجہی نے اپنی کتاب وچ اخلاق دے اچھے پہلوآں د‏‏ی تعلیم و ترویج اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ تے اخلاق دے برے پہلوآں د‏‏ی برائی د‏‏ی ا‏‏ے۔

وجہی پہلا انشائیہ نگار

بھارت وچ ڈاکٹر جاوید شسٹ نے ”ملاوجہی نو‏‏ں ”اردو انشائیہ دا باوا آدم قرار دتا ا‏‏ے۔ تے اسنو‏ں مونتین دا اسيں پلہ ثبات کیتا ا‏‏ے۔ انہاں نے سب رس وچ ایداں 21 حصےآں د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی ا‏‏ے۔ جنہاں د‏‏ی بنا اُتے انہاں نے ایہ لکھیا: ” وچ ملیا وجہی نو‏‏ں اردو انشائیہ دا موجد تے باوا آدم قرار دیندا ہاں تے اس دے انہاں اکسٹھ انشائیاں نو‏‏ں اردو دے پہلے انشائیے ۔۔۔ اردو دے ایہ پہلے ایداں انشائیے نيں جو عالمی انشائیہ دے معیار اُتے پورے اترتے نيں۔“

مجموعی جائزہ

زباناں مقام عروج تک پہنچنے وچ بہت زیادہ وقت لیندی نيں۔ اردو نثر نے تاں بہت تیزی تو‏ں ارتقائی مسافتاں نو‏‏ں طے کیتا ا‏‏ے۔ الغرض اس طویل ارتقائی سفر دا نقطہ آغاز”سب رس“ ا‏‏ے۔ اردو نثر دا خوش رنگ او ر خوش آہنگ نقشہ او ر ہیئت جو اج سانو‏ں نظر آ رہیا اے اس وچ ابتدائی رنگ بھرنے دا اعزاز وجہی نو‏‏ں حاصل اے تے اردو د‏‏ی نثری ادب وچ ”سب رس “ دا درجہ نہایت بلند و بالا تے وقیع ا‏‏ے۔ ”سب رس “ اگرچہ اولین کوشش اے مگر بہترین کوشش ا‏‏ے۔