سب رس
پروفیسر افتخار احمد شاہ اپنے مضمون ”دکن وچ اسالیب نثر “ وچ لکھدے نيں:
” سب رس “اپنے موضوع، بولی تے اسلوب دے اعتبار توں اک ایسی تصنیف اے کہ جسنوں اس دور دیاں جملہ لکھتاں وچ سب توں زیادہ ادبی اہمیت دی مالک ہونے دا مقام حاصل اے۔ جسنوں موضوع دی دلچسپی، جذبے دی موجودگی، بولی دی دلکشی تے اسلوب دی انفرادیت اُتے خالص ادبی تحریر قرار دتا جاسکدا اے ۔“
سب رس اک تمثیل
سودھوسب رس نوں عبد اللہ قطب شاہ دی فرمائش اُتے وجہی نے لکھیا۔ اس کتاب نوں اردو نثر دی اولین کتاب ہونے دا شرف حاصل اے۔ ایہ وجہی کہ اپنی طبع ذاد نئيں اس کتاب وچ فتاحی نیشاپوری دی مثنوی ”دستور العشاق“(نظم )تے ”قصہ حسن ودل “ (نثر) نوں نثر دے پیرائے وچ تمثیل دے انداز وچ بیان کیتا گیا اے۔ تمثیل انشاءپردازی دی اس طرز نوں کہندے نيں جس وچ کسی تشبیہ یا استعارہ نوں یا انسان دے کسی جذبے مثلاً غصہ،نفرت، محبت وغیرہ نوں مجسم کرکے یا دیوی دیوتائاں دے پردے وچ کوئی قصہ گھڑ لیا جاندا اے۔ ایہ قصہ صوفیانہ مسلک دا آئینہ دار اے۔ مگر اپنے اسلوب تے بیان وچ سب رس اک کامیاب تمثیل اے۔ اس وچ حسن و دل تے عقل و دل دی جنگ نوں وڈی خوبصورت تے کامیاب تمثیل دے رنگ وچ پیش کیتا گیا اے۔
سنگ میل
سودھوسب رس اردو نثر دا سب توں ممتاز تے ترقی یافتہ شاہکا رہے۔ اس وچ اسلوب بیان نے اک خاص انگڑائی لی اے تے زندگی دی اکھ کھولی اے۔ سب رس توں پہلے جو نمونے اردو نثر وچ ملدے نيں۔ اسنوں اردو نثر دا دور بدویت کہیا جاسکدا اے۔ یعنی اس دور وچ اوہ انداز بیان سی جس وچ لہجے دا دیہاتی پن، کہنے دا سادہ بے تکلف تے درست انداز تے آرائش دی ہر کوشش توں آزاد سی ۔ جِنّے لوکاں نے اس زمانے وچ لکھیا، مذہبی مسائل اُتے لکھیا تے انہاں دے مخاطب عوام سن جنہاں تک گل پہچانیا مقصود سی ۔ اس لئی سادگی، سلاست و راست بیانی دے علاوہ شیرازہ بندی تے فقراں دی ساخت توں بے پروائی دا رویہ عام سی ۔ مگر ”سب رس“ اردو نثر دا اک ایسا سنگ میل اے جس وچ اس گل کيتی کوشش نظر آندی اے کہ مصنف اپنی گل نوں موثر بنانے دے لئی کوشاں اے۔
اسلوب
سودھوسب رس دی سب توں وڈی خصوصیت اوہدی ترقی یافتہ بولی تے اس دا اسلوب بیان اے۔ سب رس وچ پہلی دفعہ بولی اردو دی اک ترقی یافتہ صورت ساڈے سامنے آئی تے پہلی دفعہ بولی دے ایداں اسالیب تے بولی دے ایداں ایداں خصائص وجودماں آئے جنہاں دی بنا اُتے ”سب رس“ دی بولی اس توں پہلے دے مصنفاں دی بولی توں تے اپنے معاصر اں دی بولی و اسلوب توں علاحدہ ہو گئی۔ پروفیسر شیرانی لکھدے نيں:
” جو چیز ”سب رس “ نوں ساڈی نگاہ وچ سب توں زیادہ قیمتی بناندی اے۔ اوہ اس دے اسالیب نيں۔ جدوں اسيں انہاں اسالیب دا موجودہ بولی توں مقابلہ کردے نيں تواج دی بولی وچ تے اس بولی وچ خفیف سا فرق معلوم ہُندا اے ۔“ اسلوب دی خصوصیات
- قصہ دی دلچسپی
- جذگل کيتی فراوانی
- زبان دی دلکشی
- اسلوب دی ندرت
- مقفی و مسجع
قافیہ بندی
سودھووجہی نے اپنے ترقی یافتہ اسلوب بیان وچ قافیہ بندی دا وڈا خیال رکھیا اے۔ وجہی دی عبارتاں وچ دو دو تن تین جملے عام طور اُتے باہم قافیہ دار ہُندے نيں۔ اسنوں مسجع تے مقفٰی نثر دا وڈا شوق اے۔ ایہ شوق شاید قران پاک دی تلاوت توں پیدا ہويا۔ فارسی دے تتبع وچ وی وجہی نے مقفٰی او ر مسجع عبارت لکھی ۔”سب رس“ وچ تقریباً ہر فقرہ دوسرے فقرے دے نال اسيں قافیہ نظرآندا اے۔ مثلاً
” یو کتاب سب کتاباں دا سرتاج، سب باتاں دا راج، ہر گل وچ سو سو معراج، اس دا سواد سمجے نا کوئی عاشق باج، اس کتاب دی لذت پانے عالم سب محتاج۔“
نثر وچ شاعری
سودھوسب رس پڑھ کر ایويں محسوس ہُندا اے گویا غزل دے مصرعاں دی نثر بنادتی گئی ہو تے اصل کتاب دیکھو تاں اس وچ مقفی تے مسجع عبارت دی بنا اُتے شاعری دا گماں ہُندا اے۔ اردو نثر وچ جے رنگین نگاری دا سراغ لگانا مقصود ہو تاں نیاز فتح پوری تے یلدرم دی بجائے ملاوجہی تک جانا ہوئے گا۔ مثال دے طور پر:
” قدرت دا دھنی سہی جو کردا سو سب اوہی۔ خدا وڈا، خداکی صفت کرے کوئی کدوں تک، وحدہ لاشریک، ماں نہ باپ “
فارسی تے عربی دا اثر
سودھووجہی دی عبارتاں وچ عربی فارسی ضرب الامثال بکثرت موجود نيں بلکہ ا س نے عربی فارسی ترکیباں نوں اردو وچ جذب کرکے بولی دا ڈھانچہ تیار کیتا تے فیر ہندوستان بھر دی زباناں دے مطالعے دی وجہ توں ہر خطے دی بولی اورخصوصاً شمالی ہند دے محاورے نوں اپنے ہاں جگہ دتی تے اک وسیع تر بولی دی بنیاد رکھی۔ وجہی نے اس تجربے توں ثابت کر دتا کہ اردو بولی دوسری زباناں دے الفاظ نوں اپنے اندر سمو لینے دی صلاحیت رکھدی اے۔ وجہی نے اردو بولی دے بارے وچ ایہ وی ثابت کر دکھایا کہ اک ہور آہنگ وی تیار ہو سکدا اے۔ وجہی دی بولی اج کل دی بولی دے بہت قریب اے۔ اس لئی اس وچ عربی فارسی دے الفاظ کثرت توں ملدے نيں۔
” دانایاں وچ ایويں چل اے بات، المعقل نصف الکرمات“
صرفی نحوی خصوصیات
سودھو”سب رس“ دے متن وچ صرفی نحوی نکات جس مہارت توں استعمال ہوئے نيں انہاں توں ”سب رس“ دی صرفی و نحوی خصوصیات دا بخوبی پتہ چلدا اے۔ مثلا اک طرف جے عربی الفاظ دے املا نوں سادہ کر دتا گیا اے تاں دوسری طرف فارسی وچ ”گی “کا لاحقہ استعمال کرکے بعض الفاظ بنائے گئے نيں۔ مثلاً بندہ توں بندگی وغیرہ۔ بقول حافظ محمود شیرانی :
- "ادبی پہلو توں قطع نظر تے اوصاف وچ جنہاں دی بناءپر ایہ کتاب گونا گاں دلچسپیاں دا مرکز بن جاندی اے۔ لغت و لسان اورقدیم صرف و نحو دے محقق اسنوں نعمت غیر متبرقہ سمجھاں گے۔ بالخصوص اس دا اوہ حصہ جو قدیم محاورات تے ضرب الامثال توں تعلق رکھدا اے۔۔۔"
اردو دے نقوش
سودھو”سب رس “ دی بولی نوں اس دا مصنف ہندی زبان دے ناں توں یاد کردا اے۔ جس دا مطلب ایہ ہويا کہ اس زمانے وچ ہندی بولی (شمالی ہند دی زبان، دا دکن والےآں اُتے اِنّا اثر پڑ چکيا سی کہ دکن دا مصنف اس بولی نوں گجری، گجراتی یا دکنی بولی کہنے دی بجائے ہندی بولی کہندا اے۔ بظاہر تاں ایہ معمولی گل اے لیکن دراصل ایہ اس حقیقت دی داعی اے کہ ”اردویت “ نے سب توں پہلے نمایاں طور اُتے اس کتاب دے زمانے وچ تے اس دے زیر اثر ہی دکن وچ زور پھڑیا۔ شمالی ہندماں مغلاں توں پہلے دے سلاطین دے دور وچ جو بولی رائج سی۔ اس وچ عربی فارسی دے الفاظ تاں مل جاندے نيں لیکن اس دا نقش مسلمانی نئيں اے تے اردو بولی دی روح تے اسپرٹ مسلمانی اے۔ وجہی نے اپنے زمانہ دی بامحاورہ تے فصیح ترین بولی لکھی تے اس دا اسنوں احساس وی سی ۔ اوہ خود لکھدا اے:
” اج لگن کوئی اس جتھے وچ ہندوستان وچ ہندی بولی ساں اس لطافت تے اس چھنداں ساں نظم ہور نثر ملیا کے گھلیا کے نئيں بولیا۔“
سب رس دی بولی
سودھوسب رس دی بولی تقریبا چار سو سال پرانی تے اوہ وی دکن دی اے۔ اس وچ بوہت سارے الفاظ ایداں وی نيں جو ہن بالکل متروک نيں تے خود اہل دکن وی نئيں بولدے۔ اس پرانی تے قدیم بولی دے بعض پرانے الفاظ خود اہل دکن وی نئيں بولدے تے پرانی تے قدیم بولی دے بعض پرانے الفاظ و محاورات اج کل سمجھ وچ نئيں آندے۔ لیکن ایہ حقیقت اے کہ وجہی نے اپنے زمانے دی بامحاورہ تے فصیح ترین بولی لکھی تے اس گل دا خود اسنوں وی احساس سی ۔ وجہی نے عربی فارسی الفاظ دے نال ہندی الفاظ بکثرت استعمال کیتے نيں۔ لطف دی گل ایہ اے کہ چارسو سال پہلے وی بالکل اسی طرح استعمال کیتے جس طرح اج کل ہو رہے نيں۔
شان نہ گمان، خالہ دا گھر، کتھے گنگا تیلی کتھے راجا بھوج، شرم حضوری تے دیکھیا دیکھی، گھر دا بھیدی تے لنکا جائے، دھو دا جلیا چھاچھ پھونک پیندا وغیرہ وغیرہ
لسانی اہمیت
سودھو”سب رس“ تے وجہی دے معاصرین دے ذریعے ساڈی اردو نے جڑ پھڑي۔ سب رس دا لسانی دائرہ وی کافی وسیع اے۔ اس وچ شمالی ہند دی زباناں برج بھاشا، گوالیاری، راجستھانی تے دوسری زباناں دے محاورے، ضرب الامثال تے اثرات وی پائے جاندے نيں۔ وجہی نے شمالی ہند تے جنوبی ہند دی زباناں دی خلیج مٹانے دی کوشش کيتی اے۔ اگرچہ میر تقی میر نے دکنی زباناں نوں توجہ دے قابل نئيں سمجھیا تے اسنوں ”نثر بے رتبہ “ کہہ کے نظرانداز کر دتا۔ لیکن ”سب رس“ دی لسانی حیثیت مسلم اے۔ اس نے باب مراتب تے فرق مراتب ختم کرکے اک نويں بولی دتی اے۔ وجہی دی نثر نوں جے اج وی غور توں پڑھا جائے توہم تقریباً تمام دی تمام بولی نوں سمجھ سکدے نيں۔
کردار نگاری
سودھوکہانی وچ کل 76 کردار نيں جو غیر مجسم کیفیتِ انسانی نيں جنہاں نوں مجسم کرکے پیش کیتا گیااے۔ ایويں ایہ کہانی انسانی زندگی دا روگٹھ تماشا اے تے اسی تماشے نوں وجہی نے تمثیل دے روپ وچ پیش کیتا اے۔ کسی دیومالا دا سہارا لئی بغیر اپنی کیفیات نوں کردار بنا کے پیش کرنے وچ ایہ خامی ضرور اے کہ کردار نوں اسم بامسمٰی ہونے دی وجہ توں اسيں اس دے کردار تے سیرت توں آگاہ ہو جاندے نيں تے کسی مختلف عمل دی توقع نئيں رکھ سکدے۔ وجہی نے اس قصے نوں جاندار بنانے دی حتی الوسع کوشش کيتی اے تے اس وچ اوہ کدرے کدرے کامیاب وی نظر آندے نيں۔ جتھے کدرے اس نے اپنے کسی کردار دی کردار نگاری دی اے یا کدرے مکالمہ نگاری دی اے اوہ اس دا اپنا کمال اے تے اس دا تخلیقی عمل اے۔ مثلاً حسن کاروپ اس طرح پیش کیتا اے:
”حسن ناز، اوتار، خوش گفتار، خوش رفتار، ویدیاں دا سنگار، دل دا آدھار، پھُل پائی تے خوب لٹکدی، چلنے وچ ہنس کاں ہٹ کئی،روااں تے میٹھی بولی بات، آواز تے قمری نوں کر ے مات، کنول پھو ل دے پنکھڑیاں جداں ہات، چمن وچ پھُل شرم حضور، لاج تے آسمان اُتے چڑھے۔۔۔“
معاشرت دی عکاسی
سودھو”سب رس “ وچ جابجا اس زمانے دی معاشرت او ر تہذیبی و تمدنی زندگی دی جھلکیاں ملدیاں نيں۔ اس زمانے دے طرز و بود باش، خوراک، لباس، وضع قطع، ظروف، زیورات، حکومت و حکمت ،تجارت و معیشت غرض کہ ہر پہلو توں اس زمانے دی معاشرتی زندگی دے آثار دی تصویر نظر آندی اے۔ جس توں معلوم ہُندا اے کہ مصنف اک زندہ معاشرے دا اک نکتہ دان ادیب اے جس نے اپنے عہد دی معاشرتی زندگی نوں وڈی گہری نظر توں دیکھیا اے تے اس دے خدوخال نوں وڈی چابکدستی توں احاطہ تحریر وچ لیایا اے ۔”سب رس“ اگرچہ اک تمثیل اے مگر اس دے مطالعے توں اس عہد دی معاشرتی زندگی، افکار تے رجحانات دی اک مکمل تصویر اکھاں دے سامنے آجاندی اے۔
سیاسی حالات
سودھووجہی عبد اللہ قلی قطب شاہ دا درباری شاعر تے ادیب اے۔ اوہ دربا ر توں وابستہ سی تے اس سیاسی عمل دا حصہ اے۔ اس لئی اوہدی نظر درباری معاملات اُتے وڈی گہری اے۔ اوہ قدیم ایشائی حکومتاں دے رنگ ڈھنگ تے انہاں دی سیاسی حکمت عملی توں خوب آگاہ اے۔ اوہ انہاں قدیم مطلق العنان حکومتاں دے درباراں وچ ہر قسم دی سیاسی سازشاں تے جوڑ توڑ توں واقف اے ایہی وجہ اے کہ جدوں قصے وچ کدی دربار سجتا یا سیاسی مسائل پید ا ہُندے نيں تاں وجہی دا قلم اس تمثیل دی آڑ وچ اپنے دربارکی تمام تر سیاسی حکمت عملیاں دا ذکر کرنے بیٹھ جاندا اے۔ اوہ شہزادے دے عام اخلاقی رویاں دا ذکر وی کردا اے تے شہزادی دی شراب نوشی دا جواز وی تلاش کردا اے۔ اوہ دربار سرکار دے معاملات توں خوب واقف اے۔ اس واقفیت توں اس نے اپنی کتاب وچ خوب کم لیا اے۔
صوفیانہ خیالات، اخلاقی تعلیمات
سودھووجہی نے اس فرضی داستان وچ جگہ جگہ صوفیانہ خیالات، موضوعات، مذہبی روایات تے اخلاقی تعلیمات دی تبلیغ دی اے تے ایہی روش اس زمانے دے معاشرتی رجحانات دے مطابق سی۔ چنانچہ عشقیہ واردات دے بیان وچ وجہی نے نہایت حزم و احتیاط توں کم لیا اے۔ کدرے وی پست خیالات تے عریانی دا مرتکب نئيں ہويا۔ وجہی عالم دین صوفی سی تے مسلم معاشرے کافرد سی جس وچ نیکی او راخلاق دے مثبت پہلوئاں نوں ہمیشہ قدر دی نگاہ توں دیکھیا جاندا اے تے منفی پہلوآں دی حوصلہ شکنی کيتی جاندی اے۔ چنانچہ وجہی نے اپنی کتاب وچ اخلاق دے اچھے پہلوآں دی تعلیم و ترویج اُتے زور دتا اے۔ تے اخلاق دے برے پہلوآں دی برائی دی اے۔
وجہی پہلا انشائیہ نگار
سودھوبھارت وچ ڈاکٹر جاوید شسٹ نے ”ملاوجہی نوں ”اردو انشائیہ دا باوا آدم قرار دتا اے۔ تے اسنوں مونتین دا اسيں پلہ ثبات کیتا اے۔ انہاں نے سب رس وچ ایداں 21 حصےآں دی نشان دہی دی اے۔ جنہاں دی بنا اُتے انہاں نے ایہ لکھیا: ” وچ ملیا وجہی نوں اردو انشائیہ دا موجد تے باوا آدم قرار دیندا ہاں تے اس دے انہاں اکسٹھ انشائیاں نوں اردو دے پہلے انشائیے ۔۔۔ اردو دے ایہ پہلے ایداں انشائیے نيں جو عالمی انشائیہ دے معیار اُتے پورے اترتے نيں۔“
مجموعی جائزہ
سودھوزباناں مقام عروج تک پہنچنے وچ بہت زیادہ وقت لیندی نيں۔ اردو نثر نے تاں بہت تیزی توں ارتقائی مسافتاں نوں طے کیتا اے۔ الغرض اس طویل ارتقائی سفر دا نقطہ آغاز”سب رس“ اے۔ اردو نثر دا خوش رنگ او ر خوش آہنگ نقشہ او ر ہیئت جو اج سانوں نظر آ رہیا اے اس وچ ابتدائی رنگ بھرنے دا اعزاز وجہی نوں حاصل اے تے اردو دی نثری ادب وچ ”سب رس “ دا درجہ نہایت بلند و بالا تے وقیع اے۔ ”سب رس “ اگرچہ اولین کوشش اے مگر بہترین کوشش اے۔