رحمان بابا
 | |
|---|---|
| مقامی ناں | رحمان بابا |
| جم | 1653 عیسوی (1064 ہجری) بہادر کلے، ہزارخوانی، پشاور، مغلیہ سلطنت (اس وقت خیبر پختونخوا، پاکستان) |
| موت | 1711 عیسوی (1123 ہجری) (عمر 57–58) پشاور |
| دفن تھاں | پشاور، پاکستان |
| نسل | پشتون |
پشتو دے عظیم صوفی شاعر عبد الرحمن(1632-1711ء) مہمند قبیلے دی اک شاخ غوریہ خیل توں تعلق رکھدے سن ۔ پشاور دے قریب بہادر کلی وچ پیدا ہوئے۔ اپنے زمانے دے معتبر علما توں فقہ تے تصوف دی تعلیم حاصل کيتی۔ پشتون شاعری دے حافظ شیرازیسانچہ:ؒ کہلاندے نيں۔ آ پ دا کلام تصوف دے رموز و عوامض توں مملو اے۔ مجموعہ کلام دیوان دے ناں توں شائع ہو چکيا اے۔ اس وچ پنج ہزار دے قریب اشعار نيں۔ مزار پشاور دے جنوب وچ ہزار خوانی دے مقام اُتے واقع اے۔
ابتدائی حالات
سودھوپشتو دے عظیم صوفی شاعر رحمان باباؒ اک غریب گھرانے وچ پیداہوئے سن ۔ آپ ؒکے ابتدائی حالات دی زیادہ تفصیل نئيں ملدی۔ البتہ کہیا جاندا اے کہ آپ خوشحال خٹک دے ہمعصر سن ۔ آپ ؒکا اصل ناں عبد الرحمن سی لیکن رحمان باباؒ دے ناں توں مشہور ہوئے۔ آپ ؒنسلاً مہمند قبیلے دی اک شاخ غوریہ خیل توں تعلق رکھدے سن، آپؒ دے والد دا اسم گرامی عبد الستار سی جو اک روایت دے مطابق اپنے علاقے دے اک متمول خان سن جو بہادر کلی وچ رہندے سن ۔ ایہ پنڈ پشاور توں جنوب دی طرف پنج میل دے فاصلے اُتے اُس سڑک اُتے واقع اے جو نوں ہاٹ نوں جاندی اے۔ رحمان باباؒ دی ولادت لگ بھگ 1042ہجری بمطابق 1632ء وچ پشاور دے قریب بہادر کلی وچ ہوئی۔ آپؒ نے ملّامحمد یوسف زئی توں تصوف وفقہ دی تعلیم حاصل کيتی فیر کوہاٹ تشریف لے گئے تے اوتھے دے مختلف علما توں تعلیم حاصل کيتی۔ آپ ؒجوانی ہی توں زہدوریاضت دی طرف مائل سن تے دنیا تے اہل دنیا توں ابتداہی توں بے نیاز سن ۔ عبد الرحمان نوجوانی ہی وچ فقیری تے تصوف دی طرف مائل سن ۔ علم دین حاصل کيتی۔ اس لئی وڈے خان دا ایہ بیٹا ملیا تے صوفی کہلیایا۔ آپ اسلامی تعلیمات دے وڈے عالم تے متقی انسان سن ایہی وجہ اے کہ پشتوناں وچ انہاں دا بہت احترام رہیا اے تے اسی احترام دی وجہ توں انہاں نوں ’’بابا‘‘ دے ناں توں یاد کیتا جاندا اے ۔اس آرٹیکل دے ابتداٸ سطر وچ لکھیا اے کہ بابا ” اک غریب گھرانے وچ پیداہوئے سن “ فیر اگ لکھیا اے ”آپؒ دے والد دا اسم گرامی عبد الستار سی جو اک روایت دے مطابق اپنے علاقے دے اک متمول خان سن “ تاں متمول خان غریب گھرانے توں ہُندا اے کیا?
شاعری
سودھو
آپ دی شاعری نوں پشتو دی اعلیٰ شاعری وچ شمار کیتا جاندا اے۔ آپ مشہور پشتون شاعر تے بہادر جنگجو خوشحال خان خٹک دے هم عصر نيں۔ تے آپ نے ہر قسم دے فلسفہ تے علم نوں اپنی شاعری وچ بیان کرنے دی کوشش کيتی اے۔ آپ دا اک شعر:
| ؎کہ رڼا دہ پیروی د محمدﷺدہ | ||
| ګڼہ نشتہ پہ جہان بلہ رنڑا |
یعنی جے اس جہان وچ جے کوئی ہدایت تے پیروی دے لائق روشنی اے تاں اوہ صرف محمد صلی اللہ علیہ وسلم دی ذات اقدس دی راہ اے۔ ورنہ اس جتھے وچ اس دے علاوہ کوئی روشنی والا راستہ نئيں اے۔
اپنے ناں دی مناسبت توں شعر
سودھورحمان بابا لوکاں وچ رحمان دے ناں دے ناں توں مشہور سن تے اے اس لیۓوہ کہندے نيں
- ما رحمان تہ چی رحمان وائی کافر دی
- زہ رحمان دخپل رحمان عبد الرحمان یم
مجھ رحمان نوں جے کوئی رحمان کہے تووہ کافر اے وچ رحمان تاں اپنے رب دا عبد الرحمان(اللہ دا بندہ)ہو ں-
رحمان بابا دی شاعری
سودھورحمان بابا فرماندے نيں کہ
؎ انسانيت سه په دولت نه دے رحمانه
بت که سرو زرو نه جوړ کړے انسان نه دے
انسانیت دولت توں پیدا نئيں ہُندی اے رحمان بت سونے دا ہو توبھی انسان نئيں بن جاندا
؎ کر د ګلو ګړه چي سيمه دے ګلزار شي
اغزي مه کره په پښو کي به دے خار شي
پھُلاں دی فصل اگاؤ کہ راستے گلزار ہو جان کانٹے مت بوؤ کہ پیراں وچ چبھاں
؎ دمکې په بزرګۍ کي هیڅ شک نشته
ولي خر به حاجي نشي په طواف
کعبہ دی بزرگی وچ مینوں کوئی شک نئيں لیکن گدھا طواف توں حاجی نئيں بن جاندا
؎ عقل مه غواړه رحمانه بخت دي خه وي
عقل منده ده بختاورو غلامان وى
الله توں بخت منگو عقل مت منگو اے رحماؔن کیونکہ عقلمند اکثر بخت والےآں دے غلام ہُندے نيں
؎ د زړه راز به یار ته نه وایی رحمانه
هغه یار به یار لری تا به رسوا کړی
رحماؔن اپنے دل دا راز اپنے یار نوں نئيں دسنیا اس یار دا وی کوئی یار ہوئے گا جو توانوں رسوا کر دے گا
؎ کوهے مه کنه دبل سړي په لار کښې
چې هم ستابه دکوهي په غاړه
کسی دے راستےماں گڑھا مت کھودو!! کدرے اس وچ خود ہی نہ گر جاؤ
؎ که ته نه کړې په بل چا باندې غرض
بل به نه کاندي په تا باندې غرض
؎ خلوتيان په خپل خلوت کې فراغت دتی
د رسوا دتی په رسوا باندې غرض
؎ دا دنیا په احمقانو ده ودانه
دانا نه دا په دنیا باندې غرض
؎ زه رحمان د عشق په درد دی هسې خوښ یم
چې مې نشته په دوا باندې غرض
نہ رکھ کوئی دنیا توں بے جا غرض کوئی تیرے توں رکھے گا فیر کیتا غرض
ایتھے ترکِ دنیا وچ اے عافیت کہ رُسوا توں رکھدا اے رُسوا ہی غرض
یہ دنیا تاں اے احمقاں توں بھری کتھے اس توں رکھدا اے دانا کچھ غرض
وہ آسودہ اے لذتِ درد سے رحماؔن نوں دواواں توں اے کیتا غرض
؎ ته چه ماته وایی چه په څه کوې ژړا
نه درمعلومیږې دغه خپل جور و جفا
؎ ته چه جور و جفا کړې زه ژړه کوم دلبر
ستا که دغه نه وی دا به هم نه وه ځما
تم میرے توں پُچھدے ہو میرے آنسوواں دے متعلق لیکن میرے دل نوں نئيں دیکھیا، جو بے وفا نئيں
اس نے محبت وچ تگ و تاز دتی کایہ کیہ وحشتاں سنیاں بس اس غم توں میرے آنسو بہنے ہی والے نيں
؎ ساقي جام د باده راوړه چه بيخود شم
خداي ځوك مه كږه په خودۍ كښي محبوس
؎ رحمان حسن د يار وينم په پرده كښي
نه پټيږي نور د شمع په قانوس
خودی دے ہوش اُڑ جان اوہ مے پلا اے ساقی ماں اک عمر توں اپنی خودی وچ ہاں محبوس
غیب وچ وی حضوری اے یار دی رحمان کہ روک سکدا نئيں نورِ شمع نوں فانوس
رحمان باباتے اخلاص
سودھواخلاص دے حوالے توں عبد الرحمن بابا دے دیوان وچ اک پوری نظم موجود اے۔ اس نظم نوں پڑھ کر اندازہ ہُندا اے رحمان بابا نے نبی کریم ۖ دی مشہور حدیث اعمال دا دارومدار نیت اُتے ہُندا اے دے مفہوم اُتے بیان اخلاص دے بغیر ہر قسم دے عمل نوں بے کار قرار دتا اے کوئی عمل کتنا ہی چنگا کیوں نہ ہو لیکن نیت درست نہ ہو تاں بیکار چلا جاندا اے۔ جو عمل خالص اللہ پاک دی رضا تے اوہدی خوشنودی دے لئی کیتا جائے اوہ مبنی بر اخلاص اے :
؎ ګوره څه بلند مقام دي د اخلاص
چه جهان واړه غلام دي د اخلاص
؎ که له زمکي و آسمان ته خاته ګران دي
دا سفر په یوه ګام دي د اخلاص
؎ څه عجب دي له هما ئې په دام نښلي
هر صیاد څخه چه دام دي د اخلاص
؎ د رحمان کلام په دا سبب شیرین دي
چه ئې هر کلام کلام دي د اخلاص
ہم دوشِ ثریا اے بلند مقامِ اخلاص لیکن جتھے وچ کم ملدے نيں غلامِ اخلاص
بے وقوف اے جو جنت نوں آسمان وچ لبھدا اے اس دا سفر تاں اخلاص دے چند قدماں توں ہُندا اے
عجب نئيں کہ صیاد نوں ہما ہتھ لگ جائے گر اوہ وی پھیلائے محبت توں دامِ اخلاص
میری شیرنی گفتار اُتے حیرت کیسی ہے گفتہء رحمان کلامِ اخلاص
رحمان بابا تے مجاز
سودھورحمان بابا فرماندے نيں کہ
؎ زہ رحمن چې يار ووينم وايم خدايہ خېرکړې
گډہ ښاپېرۍ دہ د بني آدم لـہ زاتـه
؎ زہ رحمـن پـہ خلـقـو د زلـفـو بـنـد يـم
لا د پاسہ سور پېـزوان او بلـہ نتـه
؎ معشـوقـہ ک د خپـل سـر پـہ بهـا مـومـي
و رحمـن و تـہ وړيـا دہ بهـانـہ ده
؎ هم نغمې کانـدي هـم رقـص او هـم خـانـدي
د رحمـن پہ شعـر تُـرکـی د بـاگـرام
؎ سهل کار دتی کـہ رحـمـن پـہ زړہ ازار شـي
چـې خاطرر د هغې مستې آزار نـہ شـه
؎ ارغـوانـي جـامـې چـې اغونـدي رحـمـانـہ
بيا ئې جوړ کړہ ستا د قتل اسبابونه
رحمان بابا تے دنیا
سودھو ؎ هوښيار مہ گڼہ هوښيار ددې دُنيا
بې وقوف دتی وقوف دار د دې دُنيا
؎ روښنائي پہ هغو زړونو دہ حرام
چې پرې کښېني گرد غُبار د دې دُنيا
رحمان بابا عشق رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچ گُم رہندے سن انہاں نوں دنیا دی کوئی فکر نئيں ہُندی سی انہاں نے دنیا دے متعلق ہور کہیا اے کہ :
؎ څوک دې راکاندي قسم پہ کردگار
ک درهم لرم پہ کور کې يا دينار
رحمان بابا نے دنیاوی مال و دولت دے بارے وچ کہیا اے کہ:
؎ زہ دينار او درهم نہ لرم پہ کور کې
ولې نور عالم مې بولي دُنيا دار
؎ هم پہ دا چې نہ لہ ځايہ چېرتہ خوځم
نہ د هېڅ يوہ مخلوق يم منت بار
رحمان بابا دی شاعری دنیا نوں ترک کرنے تے مکمل تسلی بخش شاعری اے:
؎ دا دُنـــيــا دہ بــې وفــا
بـې وفـا دہ بـې وفـا
؎ نہ ئې مـخ شتہ نہ ئې څټ شتہ
لـکـہ لـوټـہ د صحـرا
؎ پـہ يـوہ گــړۍ ئـې مــخ وي
پہ يـوہ گـړۍ ئـې شـا
؎ خدائ څوک پېښ مہ کړہ رحمانہ
پـہ دا هـسـې رنـگ بلا