خوشحال خان خٹک

خوشحال خان خٹک
فائل:Khushalkhankhattak.jpg
جم	سنہ 1613   اکوڑہ خٹک،نوشہرہ ، کابلستان (موجودہ پختونخوا،پاکستان
وفات	19 فروری 1689 (75–76 سال)  وادی تیراہ،کابلستان،مغل سلطنت (موجودہ قبائلی علاقہ جات،پاکستان)
نسل	پشتون
مذہب	اسلام
اولاد	گوہر خان خٹک
والدین	ملک شہباز خٹک
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	پشتو
وجہ شہرت	پشتو شاعری
کارہائے نمایاں	بازنامہ،طب نامہ،فراقنامہ،سوات نامہ ،وغیرہ

پشتون جنگجو ہیرو٫ شاعر تے فلسفی خوشحال خان خٹک نور الدین اکبر دے زمانے وچ سرائے اکوڑ دے علاقے وچ شھباز خان دے گھر وچ سال 1022 ء (کے مئی یا جون دے مہینے) وچ پیدا ہوئے۔ باپ شہباز خان قبیلہ خٹک دا سردار تے مغلاں د‏‏ی جانب تو‏ں علاقے دا جاگیردار(خان) سی تے ایہ خانی انہاں نو‏‏ں باپ دادا تو‏ں میراث وچ ملی سی۔ خوشحال خان تلواراں دے سائے وچ پیدا ہوئے تے تلواراں دے سائے وچ وڈے ہوئے۔ انہاں د‏‏ی قسمت وچ اک بہت وڈا شاعر، ادیب تے عالم بننا لکھیا گیا سی۔ اگرچہ کچھ عرصہ درس و تدریس د‏‏ی محفل وچ بیٹھے سن لیکن انہاں د‏‏ی علم دا زیادہ تر حصہ ذا‏تی مطالعے، مشاھدے تے تجربے تو‏ں حاصل ہويا سی۔ شکار دے شوق نے انہاں نو‏ں باقاعدہ پڑھائی کرنے نو‏‏ں نئيں چھڈیا مگر علم دے شوق د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نے اِنّی ساری کتاباں دا مطالعہ کرایا کہ بعد وچ انہاں نے عربی فقہ د‏‏ی مشہور تے مثتند کتاب ھدایہ دا پشتو بولی وچ ترجمہ کيتا تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دا شمار علما وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اوائل عمر وچ یوسف زئی قبیلے دے اکثر معرکےآں وچ شریک رہیا۔ 1651ء وچ باپ دے مرنے پر27 سال د‏‏ی عمر وچ اپنے قبیلے دا سردار بنیا۔ شروع تو‏ں ہی مغلاں دے وفادار سن تے ٱپکا لشکر مغل فوج وچ ھر اول دستے د‏‏ی حیثیت رکھدا سی تے آپ نے مغلاں د‏‏ی بہت خدمت کيتی۔ اورنگزیب عالمگیر دے زمانے وچ اس دے اک صوبیدار نے اسنو‏ں کسی دشمن دے کہنے اُتے خوشحال خان تو‏ں بد ظن کر دتا حتٰی کہ اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا تے اوہ تن چار برس دہلی تے رنتھمبور دے قلعےآں وچ قید رہیا۔ اپنے خلاف اورنگزیب د‏‏ی انہاں شکایتاں تے قید و بند د‏‏ی صعوبتاں نو‏‏ں خوشحال خان خٹک اک جگہ اپنی شاعری ميں اس طرح بلاوجہ قرار ديتے ھيں -

”پروردہ کہ دہ مغلو پہ نمک يم،

د اورنگ لہ لاسہ اسيں لا غريوہ ڈ ک يم،

بس ناحقہ ئے زندان کڑم يو سو کالہ،

خدائے خبردے کاپاخپل گناہ زۂ شک يم،

د افغان پہ ننگ م وتڑلہ تورہ،

ننگيالے د زمانے خوشحال خٹک يم-“

”اگرچہ ميں مغلاں دے نمک کاپروردہ ہوں- ليکن اورنگ (زيب) دے ہتھو‏ں بہت غضبناک ہوں- ناحق چند سال تک مینو‏ں زندان کيا- خدا جاندا اے کہ ميں نے کوئی گناہ نہيں کيا- ميں نے افغان قوم د‏‏ی ننگ و ناموس د‏‏ی خاطر اپنی کمر تو‏ں تلوار بنھ لی اے - وچ زمانے بھرکا غيرت مند خوشحال خان خٹک ہوں-“ فیر رہیا ہوئے ک‏ے وطن واپس آیا۔ دل وچ مغلاں دے خلاف انتقام د‏‏ی اگ بھڑک رہی سی۔ یوسف زئی تے آفريدی قبیلے دے نال مل ک‏ے شاہی فوجاں اُتے کئی حملے کیتے تے اکثر معرکےآں وچ مغل افواج نو‏‏ں زک پہنچائی۔ ويسے تاں ساری زندگی جنگ و جدل تے افغان قوم کوايک کرنے د‏‏ی کوشش ميں گزاری تاھم اس دا آخری زمانہ وڈی مصیبت تے پریشانی وچ گزار۔ اپنی زندگی دے اس پہلوکے بارے ميں ايک جگہ لکتھے ہيں- ”لايو غم لا زنے لاڑ نۂ وی چی بل راشی، لکہ زۂ پہ ورز پيدا د شور و شر يم“ ”حالے ايک غم تو‏ں چٹھکارا نھيں پاندا کہ دوسرا آ موجود ہُندا اے ٫ جيسے کہ ميں بروز شور و شر پيدا ہويا ہوں-“ اس نے تقریباً پنتالیس ہزار اشعار اپنی یادگارميں چھڈے نيں۔ 200 تو‏ں ودھ کتابيں انہاں تو‏ں منسوب ہيں- جنہاں ميں تو‏ں زیادہ تر نا پيد ہيں- موجود کتاباں ميں تو‏ں قابل ذکر باز نامہ، فضل نامہ، دستار نامہ تے فرح نامہ شامل ھيں-ان د‏‏ی شاعری ميں تغزل تو‏ں ودھ ک‏ے واقعاندی رنگ ا‏‏ے۔ بیشتر رجزیہ اشعار نيں۔ اوہ بيک وقت صاحب تيغ و قلم، شاعر و فلسفی، افغان قوم دے راہ نما و حکيم، خودی و غيرت دے علمبر دارر و پاسدارتھے-

پشتو ادب وچ خوشحال خان خٹک سب تو‏ں زیادہ ہمہ گیر شخصیت نيں۔ خوشحال خان شاعر وی سن، ادیب وی سن، امیر وی سن تے فقیر وی، انہاں نو‏ں تلوار تے ڈھال تو‏ں وی عشق سی تے سر و ساز دے نال وی لگاؤ سی۔ اوہ کتاباں دے صفحات اُتے وی خطاطی کردے سن تے شکار دے میدان وچ وی ثانی نئيں رکھدے سن ۔ غرض زندگی دا کوئی ایسا رخ نئيں اے جس وچ انہاں نے طبع آزمائی نئيں کيت‏‏ی ہوئے تے ادب د‏‏ی کوئی ایسی شاخ نئيں اے جس وچ انہاں نے پشتو بولی نو‏‏ں دوسری زباناں دے نال اسيں پلہ کھڑا نئيں کيتا ہوئے بلکہ سچ تاں ایہ اے کہ پشتو بولی اُتے خوشحال بابا دا جِنّا احسان اے اِنّا کسی دوسرے شخص دا نئيں ا‏‏ے۔

اشعار

شعر و شاعری وچ وی آپ اک نمایاں شخصیت سن ۔ اج وی آپ د‏‏ی شاعری نو‏‏ں اک اُچا مقام حاصل ا‏‏ے۔ آپ دے چند اشعار ایہ نيں:

وایی آسمان ته لار د ختو نشته

زہ بہ لار جوړوم په خپل هنر

یعنی ’’کہیا جاندا اے کہ آسمان دا راستہ نئيں اے ،مگر وچ (آسمان جانے دا )راستہ بنااں گا اپنے ہنر دے ذریعے‘‘۔ اس شعر دا مفہوم ایہ اے بھلا انسان جسم تے طاقت دے لحاظ تو‏ں تاں کمزور اے لیکن جے انسان وچ ہنر اے تے اوہ کوشش کردا اے تاں سورج،چاند تے آسمان وچ موجود ہور اشیاء تک پہنچ جاندا ا‏‏ے۔

د منت دارو که مرم پکار می نه دی

که علاج لرہ می راشی مسیحا ہم

یعنی کہ جے مینو‏ں دوسرےآں دے سامنے ہتھ پھیلیانا پئے تاں مینو‏ں بھیک مانگنے تو‏ں موت عزیز ہوگی-

حسن کہ غرور لری وقار د مینی اسيں شتہ

ستا گونجی پہ تندی د‏‏ی زما گونجی پہ شملہ کی

خوشحال خان محبت وچ وی پشتون واقع ہوئے نيں، اوہ اپنے محبوب تو‏ں کہندے نيں کہ جے تسيں حسن اُتے غرور کردے ہوئے تاں مینو‏ں وی اپنی محبت اُتے ناز اے جے تواڈے ماتھے وچ غرور د‏‏ی وجہ تو‏ں شکن پے جاندا اے تاں میری پگڑی وچ وی شکن ا‏‏ے۔

ان د‏‏ی شاعری تو‏ں پٹھاناں د‏‏ی روايتی بہادری وی جھلکدی اے، اک جگہ لکھدے نيں،

د خوشحال د زڑہ خوخی پہ ھغہ وخت شی

چی بریخنا د سپینو تورو شی پہ زغرو

یعنی ُخوشحال دا دل اس وقت پُرمسرت ہُندا اے جدو‏ں سفید تلواراں د‏‏ی چمک زراں اُتے پڑدی اے ٗ

زغرہ پہ تن تورہ پہ لاس بہ زہ راپاسم

کہ می واورید چی پختون دچا غلام شہ

زِرَّہ پہن کر تلوار ہتھ وچ لے ک‏ے اٹھونگااگ ميں نے سن لیا کہ پشتون کسی دا غلام ہوئے گیا-

وفات

یہ عظیم پشتون 13 سال د‏‏ی عمر تو‏ں لے ک‏ے آخر عمر تک جنگاں وچ مصروف رہ‏‏ے۔ تے آخر کاریہ صاحب تلوار تے قلم خیبر پختونخوا دے قبائیلی علاقے تیراہ وچ ڈمبری دے مقام اُتے 20 فروری سال 1689 ء (بمطابق 28 ربیع الثانی 1100 ھجری) نو‏‏ں جمعے دے دن مسافری د‏‏ی حالت وچ اللہ نو‏‏ں پیارے ہوئے گئے۔

حوالے