کنشک
کنشک اول | |||||
---|---|---|---|---|---|
کشان سلطنت دا بادشاہ | |||||
کنشک دا Gold coin، برٹش میوزیم وچ | |||||
معیاد عہدہ | کشان سلطنت: 78 عیسوی | ||||
پیشرو | Vima Kadphises | ||||
جانشین | Huvishka | ||||
| |||||
وفات | 151ء | ||||
مذہب | بدھ مت |
کنشک (53 - 126) کشن سلطنت دا اک بادشاہ سی جیہنے گندھارہ تے دوالے دے دیساں تے راج کیتا۔ اوہدے بارے کچ زیادھ نہیں پتہ تے اوہدے ویلے دے سکیاں توں ای اوہدے بارے پتہ لگدا اے۔ پشاور اوہدا راجگڑھ سی۔
کنشک کڈفائسس دوم دے بعد 78ء وچ اس خاندان دا سب توں نامور حکمران کنشک، کشن یا کشان سلطنت دا بادشاہ ہويا۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ کنشک دا یوہژی قوم دے کشان نال تعلق سی تے اس طرح دونے کڈ فائسس توں دا اس نال تعلق سی ۔ اس دے باپ دا ناں وجہشک یا وجہشت دسیا جاندا اے۔ کڈ فائسس دوم تے کنشک دے سکے جو اکثر اک جگہ پائے گئے نيں تے اک ہی قسم دے نشانات نيں تے الٹی طرف تے بہت ساریاں مشابہتاں دے علاوہ وزن تے دھات دے خالص ہونے وچ بالکل اکوجہے نيں۔ انہاں گلاں توں ایہ نتیجہ اخذ کیتا جاسکدا اے کہ دونے بادشاہ اک دوسرے توں بہت نیڑے یا اک دوسرے دے جانشین سن ۔ ایہ گل یقینی اے کہ کڈفائسس دوم کڈفائسس اول دا جانشین بلکہ بیٹا وی سی ۔ کڈفائسس دوم اک طویل عرصہ حکومت کرنے دے بعد اسی برس دی عمر وچ فوت ہويا۔ اس لئی جے کنشک دا تعلق کڈ فائسس دوم سی تاں یقیناً اس دا جانشین ہوئے گا۔ اس دے زمانے دیاں روایتاں تے آثار تے کتبات توں ثابت ہُندا اے اوہدی سلطنت تمام شمالی مغربی برصغیر اُتے اک طرف جنوب وچ سلسلہ کوہستان بندھیا چل تک تے دوسری طرف پامیر دی سطح مرتفع دے دور افتاوہ دریاں تک پھیل گئی سی۔ ہیونگ سانگ نے اپنی سیاحت دے دوران کپس وچ اس نے اس تاریخ یا روایات نوں جو اس نے سنیاں سن قلمبند کیتا اے۔ اس دے مطابق جدوں کنشک گندھارا وچ حکمران سی تاں اوہدی طاقت آلے دوالے دیاں ریاستاں وچ پھیلی ہوئی سی تے اس دا اثر دور افتادہ علاقےآں علاقےآں اُتے چھایا سی، اوہ اک وسیع علاقے اُتے جو تسنگ لنگ دے پہاڑاں دے مشرق تک پھیلا ہويا سی جتھے اوہ حکومت کردا سی ۔ یعنی اوہ جنوبی علاقہ جو مشرق دی طرف پامیر دی حد اے تے اسنوں تاریم دے علاقہ توں جدا کردا اے۔ برصغیر وچ اس دے سکے کڈفائسس دی معیت وچ کابل توں لے کے غازی پور دے شہر تک برابر پائے جاندے نيں تے نال ہی تعداد وچ کثرت تے اختلافات دی وجہ توں معلوم ہُندا اے اس دا عہد حکومت خاصہ طویل سی ۔ سندھ دا بالائی علاقہ اوہدی سلطنت وچ شامل سی ۔ مگر فاتح دی حثیت توں جو شہرت اسنوں حاصل ہوئی اے اس توں اغلب اے اوہدی فتوحات دا سلسلہ دریائے سندھ دے دھانیاں تک ودھا ہويا سی تے جے اس دے وقت وچ اوہ لوگ موجود سن تاں انہاں نے پارتھیاں دا بالکل صفایا کر دتا سی، جو اس علاقہ وچ پہلی صدی توں حکومت کر رہے سن، مگر اس دے بعد انہاں دا ناں سننے وچ نئيں آندا اے۔
روم نال تعلقات
سودھواوہ ہندی سفارت جس نے 99ء وچ روم دے شہنشاہ ٹراجن Tarajen دے روم توں آنے دے بعد اوہدی خدمت وچ غالباً اسنوں کنشک نے اپنی فتوحات نوں مشتہر کرنے دے روانہ کیتا ہوئے گا۔
ٹراجن دے 116ء وچ دریائے دجلہ تے فرات دے درمیان دے علاقہ الجریرہ اُتے عارضی قبضہ کرنے توں روما لکبریٰ دی سرحد تے یوچی مملکت دے درمیان صرف 600 میل دا فاصلہ رہ گیا سی تے اگرچہ دریائے فرات دے مشرقی صوبے نوں اوہدی فتح دے دوسرے سال ہی ہڈرین نے واگزشت کر دتا سی ۔ مگر اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ اس زمانے وچ شمالی تے مغربی برصغیر دے اس راجا تے اس مغربی سلطنت دی عظمت تے شہرت توں بخوبی واقف سن ۔
کشمیر دی فتح
سودھوایہ غالباً کنشک دا کم ہی سی کہ اس نے کشمیر دی دور افتادہ وادی نوں زیر نگین تے سلطنت دے نال ملحق کیتا۔ ایہ یقینی اے کہ اس نے اس خوشگوار علاقے نوں اپنے تے تمام مقبوضات وچ ہمیشہ مرجح سمجھیا تے ایتھے اس نے بہت ساریاں عمارتاں تعمیر کرائیاں تے اک شہر وی بسایا جو ہن محض اک ہی پنڈ رہ گیا اے، مگر کنشک دا ناں ہن وی باقی اے۔ اس نے کشمیر وی فتح کیتا تے عمارتاں دے علاوہ کنشک پورہ شہر تعمیر کرایا۔
روایت دے مطابق بیان کیتا جاندا اے کہ کنشک اندرون ملک بہت دور تک چلا گیا سی تے اس نے اس راجا اُتے حملہ کیتا سی جو اس وقت پاٹلی پتر اُتے حکمران سی ۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اس شہر توں اس نے اک بزرگ اشواگہوش Asvaghoch نوں ہمراہ لیایا سی ۔
دارلسلطنت
سودھوکنشک دا پایہ تخت پرش پور Purshapura موجودہ پشاور سی ۔ جدوں کنشک بدھ مت دا پرجوش حامی تے پیرو ہو گیا تاں ایتھے اس نے اک وڈا مینار جو تیرہ منزلہ سی، جو بلندی وچ 400 فٹ بند سی جس اُتے لوہے دا اک زبردست کلس سی ۔ جدوں چینی یاتری ہیون سانگ چھیويں صدی وچ ایتھے آیا تاں ایہ مینار تن دفعہ جل کے خاکستر ہوچکيا سی تے ہر دفعہ کوئی نہ کوئی زاہد تے عابد راجا فیر اسنوں قائم کردیندا سی تے اک شاندار خانقاہ تعمیر کروائی سی جو نويں صدی تک بدھ مت دے علوم دے مرکز دی حثیت توں مشہور سی۔ آخر زمانے وچ مشہور بدھ عالم دیر دیو وی ایتھے آیا سی ۔ اس مشہور عمارت دی آخری بربادی محمود غزنوی تے اس دے جانشیناں دے ہتھوں ہوئی۔
کنشک دی اولولعزمی برصغیر دی سرحد تک نہ محدود نہ سی۔ اس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اس نے پارتھیاں دے مقابلے وچ اک کامیاب جنگ کيتی سی۔ ایہ پارتھی بادشاہ ممکن اے کہ خسرو یا اس دے رقیب شہزادےآں وچوں کوئی ہوئے۔ کنشک دی سب توں تعجب خیز تے حیرت انگیز فوجی مہم کاشغر، یارقند تے ختن دی فتح سی۔ ایہ چینی ترکستان دے نہایت وسیع صوبے نيں جو تبت دے شمال تے پامیر دے مشرق وچ واقع نيں۔ جدوں چینی جنرل پن چو دا انتقال ہو گیا تاں تے اس نے ہندوستان دے مقبوصات نوں مستحکم کر ليا تاں اس نے اک زبر دست فوج نوں پامیر دے دشوار گزار پہاڑاں دے پار روانہ کیتا۔ ایہ اک ایسا کارنامہ اے جو برصغیر دا کوئی وی حکمران انجام دینے دی ہمت نئيں کرسکیا۔ کنشک اس مہم وچ کامیاب ہویا تے اس نے نہ صرف خراج دی ادائیگی توں گلو خلاصی کرلئی بلکہ اک ایسی ریاست توں یرغمال حاصل کیتے جو چین دی سلطنت دی باج گزار سی۔
انہاں یرغمالیاں دے نال ایسا سلوک کیتا گیا جو انہاں دے شایان دی شان دے مطابق سی ۔ انہاں دی بہت کچھ خاطر مدارت کيتی گئی تے تِناں موسماں وچ انہاں دے لائق مختلف بدھ خانقاہاں وچ انہاں نوں رہنے دی جگہ دتی گئی۔ گرمی دے موسم وچ جدوں کہ برصغیر دے میدان ذوزخ دا نمونہ ہُندے تاں اوہ ہنیان دی اک خانقاء شالودا ميں ٹھنڈی ہواواں کھاندے۔ ایہ کپس یعنی کابل دے اس طرف موجودہ کافرستان وچ واقع سی تے خاص کر انہاں دے لئی تعمیر کيتی گئی سی۔ موسم بہار تے خزاں دے دوران جس وچ برسات دا موسم وی شامل سی، ایہ لوگ گندھارا خاص دارلسطنت وچ زندگی بسر کردے سن ۔ موسم سرما وچ انہاں دا قیام مشرقی پنجاب دے کسی نامعلوم مقام اُتے ہُندا سی ۔ جس دا ناں اوہدی نسبت توں چینی بھگتی پڑھ گیا سی ۔ انہاں وچ اک نے وطن جانے توں پہلے سونے تے جوہرات دا اک وڈا ذخیرہ کپس دی خانقاء نوں بطور عطیہ دتا سی تے وطن جانے دے بعد ہر اک نے اس اس نیک سلوک نوں یاد رکھیا تے ہمیشہ اوتھے توں خانقاء دے پجاریاں دے ناں رقوم بیجھدے رہے۔ اس خزانے نوں خانقا وچ بدھ دے قدماں دے قریب دفن کرا دتا۔ بیان کیتا جاندا اے کہ کسی راجا نے تے بعض راہباں نے خزانہ اُتے قبضہ کرنے دیاں کوششاں کيتیاں، مگر انہاں نوں کامیابی نئيں ہوئی، لیکن ہونگ سانگ دی موجودگی وچ تے اس دے تقدس دی بدولت مزدوراں نوں اس دے کھودنے وچ کامیابی ہوئی تے انہاں نے اک برتن کڈیا جو سونے تے موتیاں نال بھریا ہويا سی تے بعد وچ اس دولت نوں خانقا دی مرمت دے لئی استعمال کیتا گیا۔
مذہب
سودھوکنشک دے متعلق بیان کیتا جاندا اے کہ اوہ ابتدا وچ اسنوں بری یا بھلی کسی گل دا عقیدہ نئيں سی تے اوہ اوائل زندگی می بدھ مذہب نوں پوچ تے لچر سمجھدا سی تے بدھ روایات وچ کنشک نوں اشوک دی طرح بدھ مت قبول کرنے توں پہلے اک ظالم شخص دسیا گیا اے تے بیان کیتا جاندا اے کہ اس دے عقیدے وچ تبدیلی اس خیال توں پیدا ہوئی کہ ہزاراں آدمیاں دا خون اوہدی گردن اُتے اے، مگر دوسرے ذرائع اوہدی تصدیق نئيں کردے نيں۔ اس دے عقیدے دی تبدیلیاں دی سب توں اچھی سند اس دے کثیر التعداد تے مختلف سکیاں توں ملدی اے جو اکثر قدیم سکیاں دی طرح راجا دے مذہب اُتے روشنی ڈالدے نيں۔ جس نے کہ اوہ سکے مضروب کرائے بلکہ انہاں قوماں دے مذاہب اُتے وی جو اس دے زیر نگین سن۔ اس دے سب توں بہتر تے غالباً سب توں قدیم سکیاں اُتے یونانی تحریر کيتیاں عبارتاں نيں تے انہاں اُتے سورج تے چاند دی مورتیاں بنی ہوئیاں نيں، جنہاں اُتے یونانی وچ ہیلوس تے سیلینے کندہ نيں۔ بعد دے سکیاں اُتے یونانی تحریر تاں باقی اے مگر بولی یونانی نئيں فارسی اے تے نال ہی اوہ دیوتا جنہاں دیاں مورتاں انہاں اُتے نيں۔ انہاں وچ یونانی، ایرانی تے ہندی ہر قسم دے دیوتا ملدے نيں۔ اوہ نادر جنہاں اُتے ساکیہ منی دی مورت تے یونانی بولی وچ اس دا ناں منقوش اے، بالعموم قیاس اے اے اوہدی حکومت دے آخری دور دے ہون گے۔ لیکن انہاں دی ساخت وچ کمال صناعی نمایاں اے تے ایہ ممکن اے کہ کنشک دے مذہب دی صحیح تاریخ تعین کرنا ناممکن اے۔ لیکن غالباً اوہدی تبدیلی مذہب اس دے تخت نشین ہونے دے چند سال بعد ہوئی۔
قابل ذکر ایہ گل اے کہ کنشک دا مذہب مہایان Mahayana بدھ مت سی ۔ مہایانا وچ بدھ دے نال مختلف دیوتا وی شامل نيں۔ انہاں وچ اوہ دیوتا وی شامل نيں، جنہاں دے کان ایمان رکھنے والےآں دی دعا سندے نيں تے جنہاں دے ماتحت بہت بدھستواواں تے دوسرے کارکناں دا اک سلسلہ اے، جو انہاں دے تے گنہگاراں دے درمیان اک واسطہ اے۔ اس فرقہ وچ بتاں دی پرستش بہت ساریاں مفصل رسوم تے بذریعہ ایمان نجات پانے والےآں دا عقیدہ وی شامل اے۔ (ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی۔ 251) اصل وچ اس زمانے دا نواں مذہب جو مہایان دے ناں توں مشہور سی اک وڈی حد تک بیرونی اثرات توں متاثر سی تے اس دے ارتقا وچ ہندی، زرتشتی، مسیحی، ناسٹک تے یونانی عناصر دا عمل ہويا سی ۔ اس عمل نوں سکندر دی فتوحات، ہند وچ موریا سلطنت دے قیام تے سب توں ودھ چڑھ کے شروع دے قیاصرہ دے زمانے وچ رومتہ الکبریٰ دے سلطنت دے اتحاد توں بہت مدد ملی سی۔ اس نو خاستہ مذہب وچ گوتم بدھ اگرچہ نظری طور اُتے نئيں لیکن عملاً اک دیوتا بن گیا سی تے اس دے ماتحت بدھی ستو دی کم طاقت ور قوتاں سن جو گناہ گار لوگاں تے اس دے درمیان بیچ بچاؤ دا کم دیندی سن۔ اس قسم دا بدھ انہاں اقوام دے کے دیوتاواں وچ شامل ہو گیا سی جو کنشک دی وسیع سلطنت وچ اس دے زیر فرمان سن تے غالباً بعدکے زمانے وچ ہرش دی طرح جو شیو تے بدھ دونے دا پیرو سی، کنشک وی اپنے ناں نہاد دے تبدیل مذہب دے بعد پرانے تے نويں دیوتا دی پرستش کردا سی ۔ گندھارا دے مشہور تے معرف سنگ تراشی دے نمونے جو پشاور تے اس دے گرد تے نواہ دے علاقہ وچ بکثرت پائے جاندے نيں تے جس دے بہت اچھے نمونے کنشک تے اس دے جانشیناں دے زمانے دے ملدے نيں۔ اس نويں تے تغیر شدہ مذہب دی صورت نوں بہت اچھی طرح ظاہر کردے نيں۔ ایہ اک نواں مذہب سی جس وچ بوہت سارے دیوتا شامل سن ۔
بدھ مت دی مجلس
سودھوانہاں روایات وچ جو چینی تے تبتی لکھتاں وچ محفوط نيں کہ مطابق اشوک دی طرح کنشک نے بدھاں دی اک کونسل طلب کيتی، اس کونسل بلانے دا مقصد ایہ سی کہ بدھ مذہب دے اختلافات نوں ختم کیتا جائے تے بدھ مت دے صیح مطالب بیان کیتے جان۔ کیوں کہ کنشک بدھ مت دے مختلف فرقےآں دے اختلافات دی وجہ توں بہت پریشان سی ۔ چنانچہ کنشک نے کشمیر وچ بدھ مت دے پیشواواں دی مجلس منعقد کيتی۔ اس مجلس دا صدر واسومتر Vasumitra تے نائب صدر مشہور مصنف آسو گھوش Asvaghoch سی ۔ اس مجلس وچ اختلافات دور کرنے دی کوشش کيتی گئی ہور کنشک دے ایما اُتے اس مجلس نے قدیم ترین مذہبی علوم دیاں کتاباں توں لے کے اس دور دی حاضر کتاباں دی چھان بین کيتی گئی تے گوتم بدھ دی تعلیمات اُتے صخیم تفسیراں تانبے دیاں چادراں اُتے کندہ کرا دے اک خاص اسٹوپا جو اسی عرض توں تعمیر کیتا گیا سی، اس وچ محفوظ کيتیاں گئیاں۔ ایہ قیمتی خزانہ سری نگر دے قریب کسی ٹیلے دے تھلے دفن اے، شاید کدی ایہ مدفون مل جائے۔ خیال کیتا جاندا اے کہ ایہ مجلس 100ء دے قریب منقد ہوئی سی۔
کنشک دی موت
سودھوکنشک دی موت دے متعلق اک روایت وچ کہیا گیا اے کہ اس دے اپنے آدمی اوہدی جنگجویانا پالیسی توں اس قدر دل برداشتہ ہو گئے سن کہ تنگ آ کے خود انہاں نے ہی اسنوں قتل کر دتا۔ معلوم ہُندا اے کہ کنشک نے 54 سال حکومت کیتی تے ایہ فرض کیتا جاسکدا اے کہ اس زندگی دا خاتمہ 123ء دے لگ بھگ ہويا۔
کنشک دے جانشین
سودھوکنشک Kanshaka دے دو بیٹے واسشک Vasishka تے ہوشک Huvishka غالباََ اپنے باپ دی زندگی وچ شمالی صوبےآں دے گورنر سن ۔ واسشک دے ناں دے سکہ نئيں ملدے نيں، اس توں قیاس کیتا جاندا اے کہ اوہ اپنے باپ دی زندگی وچ مرگیا سی ۔ کنشک دا جانشین اس دا دوسرا بیٹا ہوشک ہويا سی ۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ اوہ طوہل عرصہ تک حکومت کردا رہیا۔ ہوشک دے بعد واسیودیو Vasudivaکا ناں ملدا اے، جو اس دا جانشین دسیا جاندا اے۔ چونکہ اس دا ناں خالص ہندی اے تے اس دے سکیاں اُتے شیو Shiva دی تصویر پائی جاندی اے، اس توں گمان کیتا جاندا اے کہ اس دا تعلق گو کشان خاندان توں ہی سی، مگر ایہ ہندمت دا پیرو سی ۔ واسیویو نے نے تقریباََ پچیس سال حکومت کیتی تے دوسری صدی عیسوی دے بعد ایہ فوت ہويا سی ۔ واسیو دیو دی موت دے بعد کشان سلطنت چھوٹے چھوٹے ٹکریاں وچ بٹ گئی۔ اک طرف وادی جمنا دے ناگآواں Nagas نے وسطہ ہند تک اپنی سلطنت نوں وسعت دی، دوسری طرف انہاں دی اک شاخ نوا ناگاہ Nava Nagas نے اک بہادر نوں جنم دتا، جس نے یوپی بہار دے متصل ضلعے اُتے اپنی حکومت قائم کيتی تے اک نويں خاندان بھرسیوا Bhrsiva دی بنیاد رکھی۔ اس طرح بالائی دکن اُتے اک خاندان وکٹک Vakataks نے قبضہ جمالیا، شاید واسیویو دے زمانے وچ ہی سوراشٹر دے شتریاں نے خود مختیاری دا اعلان کر دتا سی ۔ اس بٹوارے دے بعد کشن خاندان دے قبضہ وچ صرف افغانستان تے پاکستان دا شمالی علاقہ ہی رہے گیا سی ۔ جتھے اوہ سنبھلنے دی توقع کرسکدے سن، مگر انہاں دی بدنصیبی سی عین سی وقت ایران وچ اک نواں خاندان ابھر رہیا سی، جو ساسانی دے ناں توں مشہور ہويا تے اس دا نامور بادشاہ اردشیر اول اپنی حثیت نوں مستحکم کرنے دے لئی اپنی سلطنت وسیع کر رہیا سی ۔ کشان سلطنت دی کمزوری نے اسنوں ایہ موقع فراہم کیتا۔ چنانچہ اپنے ہمسایہ سلطنت دے انتشار توں فائدہ اٹھاندے ہوئے اس نے کشن سلطنت اُتے حملہ کر دتا تے کشان حکمراناں نوں ایران دی بالادستی اُتے مجبور کر دتا۔ اس واقع دے بعد کشان حکمران ستراپ دی حثیت توں انہاں علاقےآں وچ حکومت کردے رہے،ایتھے تک پنجويں صدی عیسوی وچ سفید ہناں With Huns نے انہاں دی حکومت دا ناں تے نشان مٹادتا۔ بعض مورخین دا خیال اے کہ کشن حکومت دے زوال دی رفتار 127ء دے پلیگ نے جو بابل وچ شروع ہويا سی تے جس نے سلطنت روم تے پارتھیا نوں کئی سال تک تباہ کیتا سی تے وی تیز کردتی سی۔
-
سکۂ کنشک۔
-
سکہ کنشک Ahin Posh توں دریافت شدہ۔
-
سکۂ کنشک۔
-
کانسی دا سکۂ کنشک۔
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی
- ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم
- ویسنٹ اے سمتھ۔ قدیم تاریخ ہند
باہرلے جوڑ
سودھووکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: کنشک |
- A rough guide to Kushana history. Archived 2004-09-25 at the وے بیک مشین
- Online Catalogue of Kanishka's Coins
- Coins of Kanishka
- Controversy regarding the beginning of the Kanishka Era. Archived 2004-10-09 at the وے بیک مشین
- Kanishka Buddhist coins
- Photograph of the Kanishka casket Archived 2009-01-09 at the وے بیک مشین
پیشرو: Vima Kadphises |
کشان حکمران | جانشین: Huvishka |