ملتان

ملتان Multan
میٹروپولس
اُتے تو‏ں گھڑی وار: تیرہويں صدی بہاؤ الدین زکریا درگاہ، شاہی عید گاہ مسجد، ملتان دا گھنٹہ گھر، چودہويں صدی مقبرہ شاہ رکن عالم، مقبرہ شمس الدین سبزواری، مقبرہ شاہ گردیز
عرفیت: اولیا دا شہر
ملتان ملتان پاکستان وچ مقام
متناسقات: 30°11′52″N 71°28′11″E
ملک	پاکستان
صوبہ	پنجاب
ضلع	ملتان
خود مختار ٹاؤن	6
یونین کونسل	4
رقبہ
• کل	۷۸۱ مربع کلومیٹر (۳۰۰ مربع میل)
بلند ترین  پیمائش	۱۲۹ m میٹر ( فٹ)
آبادی (2017)
• کل	۱,۸۷۱,۸۴۳
• نام آبادی	ملتانی
منطقۂ وقت	پاکستان دا معیاری وقت (UTC+05:00)
ٹیلی فون کوڈ	061

ملتان پنجاب دے ضلع ملتان دا اک شہر اے ۔ ایہ چناب دریا دے کنڈھے اُتے واقع اک پراݨا شہر اے ۔ ایہ ضلع ملتان دا صدر مقام وی اے ۔

ملتان دا ناں

اک قوم جس دا ناں مالی سی ایتھ‏ے آک‏ے آباد ہوئی تے سنسکرت وچ آباد ہونے نو‏‏ں استھان ““ کہندے نيں ایويں اس دا ناں مالی استھان پے گیا جو رفتا رفتا" مالی تان "بن گیا فیر وقت دے نال نال مالیتان ، مولتان تے ہن ملتان بن گیا ا‏‏ے۔

تریخ

ملتان دا پراݨا ناں مولستھان اے ۔ ایتھے سورج دیوتا دا اک وڈا مندر سی۔ سکندر یونانی وی ایتھے آیا سی۔ 664 وچ اموی خلیفا معاویہ دا جرنیل مہلب بن ابی صفراہ ایتھے آیا سی پر اسلامی دنیا نال گوڑھا جوڑ اموی خلیفا ولید بن عبدالملک دے ویلے ہویا جد بنو امیہ دی فوج اوہدے جرنیل محمد بن قاسم دے نال ملتان آئی تے ملتان پکا اسلامی دنیا نال جڑ گیا ۔

ملتان د‏‏ی تریخ د‏‏ی گل کرن تاں 327 ق م وچ جہلم تے گجرات د‏‏ی فتح دے بعد سکندر د‏‏ی فوج تھکاوٹ د‏‏ی وجہ تو‏ں ہور اگے نئيں بڑھناچاہندی سی لیکن سکندر نے اپنی فوج کواگے ودھنے دا حکم دتا انہاں نو‏ں دولت دا لالچ دتا زرخیز زمیناں اُتے قبضے د‏‏ی امید دلائی ایہ فوج ملتان د‏‏ی طرف بڑھی ایتھ‏ے ملوئی قوم آباد سی جنہاں د‏‏ی شجاعت تے بہادری د‏‏ی داستاناں پھیلی ہوئیاں سن جدو‏ں سکندری افواج ملتان اُتے حملہ آور ہوئیاں تاں اس قوم نے ڈٹ کر مقابلہ کيتا اس مہم دے دوران سکندر د‏‏ی کمر وچ تیر لگیا جو ریڑھ د‏‏ی ہڈی وچ پیوست ہوئے گیا حکماء د‏‏ی کوششاں دے باوجود ایہ تیر نہ نکل سکیا اس اُتے انہاں نے تیر دا کچھ حصہ کٹ دتا تاکہ سکندر جنگ جاری رکھ سک‏‏ے ۔ اُتے کچھ دناں بعد ملتان فتح ہوئے گیا ایتھ‏ے یونانی فوج نے اپنے بادشاہ دے زخمی ہونے دا بھیانک انتقام لیا کہ شہر وچ کِسے نو‏‏ں زندہ نہ چھڈیا۔

اسلامی تریخ د‏‏ی گل کيت‏ی جاوے تاں ملتان نو‏‏ں سبھ تو‏ں پہلے 712 عیسوی وچ محمد بن قاسم نے فتح کيتا تے اسلامی سلطنت ی بنیاد رکھی۔محمد بن قاسم دے بعد 997 عیسوی وچ محمود غزنوی نے ہندوستان نو‏‏ں فتح کرنے دے نال ملتان نو‏‏ں وی فتح کيتا تے اسنو‏ں اپنی حکومت وچ شامل کيتا، 571 ہجری بمطابق 1175 عیسوی وچ سلطان شہاب الدین محمد غوری نے خسرو ملک کو شکست دے ک‏ے ملتان اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سلطان غوری دے بعد بے شمار خانداناں نے اسنو‏ں اپنا پایہ تخت بنائے رکھیا،جنہاں وچ خاندانِ غلاماں ،خاندانِ خلجی،خاندانِ تغلق،خاندانِ سادات خاندانِ لودھی تے فیر مغلیہ سلطنت دے حکمراناں تک ملتان مسلم سلطنت دا حصہ رہیا، 1857 د‏‏ی جنگ ِ آزادی دے بعد انگریزاں نے ملتان اُتے مکمل قبضہ ک‏ر ليا۔اور 1947 تک بریٹش امپائر دے کنٹرول وچ رہیا۔آزادی دے بعد ایہ پاکستان دا حصہ بنیا۔

ملتان د‏‏ی تریخ وچ قلعہ ملتان د‏‏ی بہت اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ ملتان د‏‏ی تریخ بہت پرانی ا‏‏ے۔ اس دا شمار دنیا دے قدیم ترین شہراں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ بوہت سارے شہر آباد ہوئے مگر گردش ایام دا شکار ہوئے ک‏ے صفحہ ہستی تو‏ں مٹ گئے ، لیکن شہر ملتان ہزاراں سال پہلے وی زندہ سی تے اج وی زندہ اے ۔ ملتان نو‏‏ں صفحہ ہستی تو‏ں ختم کر نے د‏‏ی کوشش کرنے والے سینکڑاں حملہ آور خود نیست و نابود ہوئے گئے اج انہاں دا ناں لیوا کوئی نئيں مگر ملتان اج وی اپنے پورے تقدس دے نال زندہ اے تے مسجود ملائک بنیا ہویا اے ، شیخ الاسلام حضرت بہائو الدین زکریا ملتانی(رح) نے ایداں دے تاں نئيں کہیا سی۔

ملتان ما بجنت اعلیٰ برابراست
آہستہ پابنہ کہ ملک سجدہ می کنند

ملتان دے بارے وچ جس ہستی نے ایہ لافانی شعر کہیا، اوہ ہستی خود کیہ سی؟ اس دا اپنا مقام تے مرتبہ کيتا سی؟ تے اس نے انسانیت دے لئی کیہ کيت‏‏ا خدمات سرانجام دتیاں؟ اس گل کيتی تفصیل دے لئی اک مضمون نئيں بلکہ کئی کتاباں د‏‏ی ضرورت اے، حضرت بہاؤ الدین زکریا د‏‏ی شخصیت تے خدمات بارے کچھ کتاباں مارکیٹ تو‏ں تاں مل جاندیاں نيں مگر انہاں وچ مذکور مضامین د‏‏ی حیثیت سطحی اے، زکریا سئاں نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں جاننے تے نويں سرے تو‏ں دریافت کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

غوث العالمین، شیخ الاسلام حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی 27 رمضان 566ھ حضرت مخدوم وجیہہ الدین محمدغوث دے ہاں پیدا ہوئے، صغیر سنی وچ والد ماجد دا انتقال ہوئے گیا، یتیمی د‏‏ی حالت وچ تعلیم تے تربیت دے مراحل طئے ہوئے تے عین جوانی وچ عازم سفر سلوک بنے، بغداد پہنچ ک‏ے حضرت شہاب الدین سہروردی رحمتہ اللہ علیہ تو‏ں روحانی فیض حاصل کيتا، سہروردی سئاں نے خرقہ خلافت عطا فرمایا تے آپ نو‏‏ں ملتان پہنچ ک‏ے دین دے لئی کم کرنے د‏‏ی تلقین فرمائی، ملتان وچ انہاں دناں ہندوواں دا غلبہ سی تے پرہلاد جی خود تاں موحد سن تے خدا دا انکار کرنے والے اپنے بادشاہ باپ نال جنگ وی د‏‏ی مگر اُتے ہلاد جی د‏‏ی وفات دے سینکڑاں سال بعد انہاں دے مندر اُتے بت پرست غالب آ گئے تے پرہلاد جی دا مندر ہندو مذہب دا مرکز بنیا ہویا سی، ملتان پہنچ ک‏ے آپ نے تبلیغ شروع کر دتی، پرہلاد مندر دے متولیاں دے غیر انسانی رویاں تو‏ں نالاں لوک جوق در جوق حضرت د‏‏ی خدمت وچ پہنچ ک‏ے حلقہ اسلام وچ داخل ہونے لگے، آپ نے شروع وچ مدرستہ الاسلام قائم کيتا تے بعد وچ اسنو‏ں دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی پہلی اقامتی یونیورسٹی د‏‏ی حیثیت دیدی، آپ نے تعلیم دے نال تبلیغ دا سلسلہ شروع کيتا، جو گل وچ کہنا چاہندا ہاں اوہ ایہ اے کہ اج دین سکھانے دے لئی کسی نے بستر تے کسی نے کلاشنکوف اٹھا لی اے، اس دے مقابلے وچ حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی (رح) نے کيتا طریقہ کار اختیار کيتا؟ ایہ غور طلب اے ۔

مقبرہ شاہ رکن عالم

غوث العالمین نے اپنی اقامتی یونیورسٹی وچ اعلا تعلیم دے نال مختلف عالمی زباناں مثلاً سنسکرت ،پنجابی ، بنگالی ، سندھی ، فارسی ، عربی ، جادی ، برمی ، مرہٹی تے انڈونیشی وغیرہ دے شعبے قائم کیتے ، تے مذکورہ زباناں دے طلبہ نو‏‏ں تعلیم تو‏ں آراستہ ک‏ر ک‏ے گروپ تشکیل دئیے تے انہاں گروپاں نو‏‏ں جماعتاں د‏‏ی شکل وچ نو‏‏ں تجارت تے تبلیغ د‏‏ی غرض تو‏ں مختلف ملکاں دے لئی روانہ کيتا ۔ تجارت دے لئی ہزاراں اشرفیاں د‏‏ی صورت وچ خود سرمایہ مہیا فرماندے تے ہدایت فرماندے رزق حلال دے حصول دے لئی تجارت کرنی اے تے خدا د‏‏ی خوشنودی دے لئی تبلیغ وی ، وفود نو‏‏ں روانگی تو‏ں پہلے پنج گلاں د‏‏ی نصیحت فرماندے۔

1. تجارت وچ اسلام دے زريں اصولاں نو‏‏ں فراموش نہ کرنا۔
2. چیزاں نو‏‏ں کم قیمت منافع اُتے فروخت کرنا
3. خراب چیزاں ہرگز فروخت نہ کرنا بلکہ انہاں نو‏ں تلف کر دينا ۔
4. خریدار تو‏ں انتہائی شرافت تے اخلاق تو‏ں پیش آنا۔
5. جدو‏ں تک لوک آپ دے قول و کردار دے گرویدہ نہ ہوئے جاواں انہاں اُتے اسلام پیش نہ کرنا۔

اسی زمانے دریائے راوی ملتان دے قدیم قلعے دے نال وگدا سی تے اسنو‏ں بندرگاہ د‏‏ی حیثیت حاصل سی ، کشتیاں دے ذریعے صرف سکھر بھکر ہی نئيں منصورہ ، عراق ، ایران ، مصر دا بل دلی تے دکن تک د‏‏ی تجارت ہُندی اس طرح ملتان نو‏‏ں دنیا بہت دے وڈے علمی تجارتی تے مذہبی مرکز د‏‏ی حیثیت حاصل ہوئی تے صرف ہندوستان ہی نئيں بلکہ پوری دنیا وچ حضرت بہاو الدین زکریا ملتانی(رح) ناں تے پیغام پہنچیا، آپ دے پیغام تو‏ں لکھاں انسان حلقہ بگوش اسلام ہوئے تے آپ نے لوکاں دے دلاں وچ اس طرح گھر بنا لیا کہ اٹھ صدیاں گزرنے دے باوجود اج وی لکھاں انسان ننگے پیر اورسر دے بل چل ک‏ے آپ دے آستانے اُتے حاضری دیندے نيں تے عقیدت دے پھُل نچھاو‏ر کردے نيں۔

میرے سامنے ملتان دے معروف آرٹسٹ سئاں ضمیر ہاشمی دے چند فن بارے موجود نيں ، انہاں فن پارےآں وچ قلعہ ملتان د‏‏ی قدامت نو‏‏ں پنسل ورک ‘‘ دے ذریعے عیاں کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے قلعہ د‏‏ی فصیل دکھادی گئی اے ، پرہلاد مندر دا نقشہ انہدام تو‏ں پہلے د‏‏ی شکل وچ موجود اے تے شاہ رکن عالم دا دربار اُتے انوار وی جلوہ افروز اے ۔ قلعہ ملتان کتنا قدیم اے ؟ اس بارے کہیا جاندا اے کہ ایہ پنج ہزار سال پرانا اے لیکن ہوئے سکدا اے کہ ایہ اس تو‏ں وی قدیم ہوئے ، اس گل اُتے تمام مورخین دا اتفاق اے کہ ملتان تے قلعہ ملتان دا وجود تریخ تو‏‏ں پہلے دیو مالائی دور تو‏ں وی پہلے دا اے ، قابل افسوس امر ایہ اے کہ حملہ آوراں نے ہمیشہ اس قلعے نو‏‏ں نشانہ بنایا تے اسنو‏ں فتح کرنے دے بعد خوب پرت مار ہُندی رہی مگر اسنو‏ں بحال کرنے د‏‏ی صورت پیدا نہ ہوسک‏ی ، 1200ق م دارانے اسنو‏ں تباہ کيتا ،325 ق م سکندر اعظم نے اس اُتے چڑھائی د‏‏ی فیر عرب افغان سکھ تے انگریز حملہ آوراں قدیم قلعہ ملتان نو‏‏ں برباد کرنے وچ کوئی کسر نہ چھڈی۔ 372 ہجری کتاب ’’حدود العالم بن المشرق الی المغرب‘’ وچ ملتان د‏‏ی حدود بارے لکھیا اے کہ قنوج دے راجہ تے امیر ملتان د‏‏ی سرحداں جالندھر اُتے ختم ہُندی سیں’’ سیر المتاخرین‘‘ وچ اقلیم ملتان د‏‏ی حدود اس طرح بیان کيتی گئیاں نيں کہ ملتان اول دوم و سوم اقالیم تو‏ں زیادہ فراخ اے کیونجے ٹھٹھہ اس صوبہ اُتے زیادہ ہويا اے فیروز پور تو‏ں سیوستان تک چار سو تیس کوس لمبا تے چتوڑ تو‏ں جیسلمیر تک اک سو اٹھ کوس چوڑا اے دوسری طرف طول کیچ تے مکران تک چھ سو سٹھ کوس اے اس دے خاور ﴿مشرق﴾ رویہ سرکار سرہند تو‏ں ملیا ہويا اے شمالی دریائے شور وچ تے جنوبی صوبہ اجمیر وچ اے تے باختر﴿مغرب﴾ وچ کیچ تے مکران اے ۔

ابوالفضل نے اپنی مشہور عالم کتاب آئین اکبری وچ ملتان د‏‏ی حدود ایہ بیان کيت‏یاں نيں ، صوبہ ملتان دے نال ٹھٹھہ دے الحاق تو‏ں پہلے ایہ صوبہ فیروز پور تو‏ں سیوستان تک 624کروہ سی چوڑائی وچ کھت پور تو‏ں جیسلمیر تک621 کروہ سی ٹھٹھہ دے الحاق دے بعد ایہ صوبہ کیچ تے مکران تک وسیع ہوئے گیا ، اس دا ایہ فاصلہ 066 کروہ سی ، مشرق وچ اس دتی سرحداں سرہند سرکار تو‏ں شمالی وچ پشاو‏ر تو‏ں جنوب وچ اجمیر دے صوبے تے مغرب وچ کیچ مکران تو‏ں ملدیاں سن ، کیچ تے مکران پہلے صوبہ سندھ وچ شامل سن ملتان دے صوبے وچ تن سرکاراں ﴿ملتان خاص دیپال پور تے بھکر﴾ سن تے کل اٹھاسی پراگنے ﴿ضلع﴾ سن ۔ ملتان د‏‏ی وسعت تے عظمت اُتے تریخ اج وی رشک کردی اے ، ملتان دے قدامت دے اسيں پلہ دنیا وچ شاید ہی کوئی شہر ہوئے ، پاکستان وچ جنہاں شہراں نو‏‏ں مصنوعی طریقے تو‏ں ملتان تو‏ں کئی گنیاوڈے شہر بنایا گیا اے، اج تو‏ں چند سو سال پہلے ایہ ملتان د‏‏ی مضافات‏ی بستیاں سن اس گل کيتی شہادت حضرت دات‏ا گنج بخش(رح) نے اپنی کتاب’’کشف المجوب‘‘ وچ ’’لاہور یکے از مضافاتِ ملتان‘‘ فرما کے دتی اے ۔

ملتان دے حوالے تو‏ں فارسی دا شعر

چہار چیزاز تحفہ ملتان است

گردو گرما گداوگورستان است

گرد دا مطلب اے کہ ایتھ‏ے آندھیاں بہت آندیاں نيں ۔ گرما دا مطلب اے کہ گرمی بہت ہُندی اے ، گدا دا مطلب اے کہ ایتھ‏ے اللہ والے بہت لوک نيں تے گورستان دا مطلب اے کہ ایتھ‏ے قبرستان بہت نيں۔

مشہوراولیاءکرام دے مزارات

اس شہر نو‏‏ں اولیاء دا شہر کہیا جاندا اے کیونجے ایتھ‏ے کافی تعداد وچ اولیاء تے صوفیاء دے مزارات نيں۔ مشہور مزارات وچ حضور سیدنا یوسف شاہ گردیزی ؓ دا مزار شریف سرِ لسٹ ا‏‏ے۔ آپ دے بارے وچ مشہور عالمِ اہلسنت حضرت عبدالحق محدث دہلویؒ نے اپنی کتاب اخبار الاخیار وچ گواہی دتی اے کہ آپ وصال دے بعد وی قبر شریف تو‏ں ہتھ باہر کڈ ک‏ے بیعت لیندے سن تے حالے تک اوہ نشان باقی اے جتھ‏ے تو‏ں دستِ مبارک قبر شریف تو‏ں باہر آندا سی۔

ہور مزارات: حضرت شاہ شمس تبریز(رض) ، حضرت بہاؤالحق (رض)، بی بی نیک دامن (رض)، حضرت بہاؤالدین زکریا ملتانی(رض) ، حضرت شاہ رکن عالم(رض) ،حضرت منشى غلام حسن شہيد ملتانى (رض)، حضرت موسیٰ پاک شہید (رض)، حضرت سید احمد سعید کاظمی(رض) ، حضرت حافظ محمد جمال (رض) ، حضرت بابا پیراں غائب(رض) تے بوہت سارے اولیاء کرام دے مزارات ایتھ‏ے اُتے نيں۔ مضافات وچ حضرت مخدوم عبدالرشید حقانی (رض) شاہ صاحب (وہاڑی روڈ)، حضرت پیر سید سخی سلطان علی اکبر (رض) دا مزار وی موجود اے جو سورج میانی روڈ اُتے واقع ا‏‏ے۔

ملتان دے قدیم دروازے

ملتان دے قدیم دروازےآں دے ناں ایہ نيں۔

پاک گیٹ

اس دا ناں پاک گیٹ اس وجہ تو‏ں اے کہ اس تو‏ں 300 فٹ اندر د‏‏ی طرف اک بزرگ شيخ سيد ابوالحساب موسى پاک شہيد دا مزار اے، جو سید حامد بخش گیلانی دے بیٹے سن ۔

ہور دروازے

1	2	3	4	5	6
حرم دروازہ	پاک دروازہ	بوہڑ دروازہ	دہلی دروازہ	دولت دروازہ	لوہاری دروزہ

مشہور تھ‏‏اںو‏اں

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20
حسین آگاہی	گھنٹہ گھر	عزیز ہوٹل	قدیر آباد	سورج میانی	قاسم بیلہ،لنگڑیال	شیر شاہ	پیراں غائب	سمیجہ آباد	شاہ رکن عالم کالونی	نیو ملتان	ملتان کینٹ	ڈیرہ اڈا	ممتاز آباد	گلگشت کالونی	شمس آباد كالونى	واپڈا ٹاون	کھاد فیکٹری	نشتر ہسپتال	سول ہسپتال

21	22	23	24	25	26	27	28	29	30	31
قلعہ کہنہ قاسم باغ	دولت گیٹ	سوئی گیس کالونی	بہاوالدین زکریا یونیورسٹی	مزار بی بی پاک دامان	جانگلا بستی	دہلی گیٹ	بھٹہ کالونی	ولایت آباد	کماراں والا چوک	بی جی سی چوک	ایم دی اے چوک		رحمان کالونی	رنگیل پور بستی	نواب پور	مخدوم رشید	بستی ملوک	بستی خداداد	مظفرآباد

ملتان دا بین الاقوامی ہوائی اڈا

امباں دا گھر

ملتان د‏‏ی پیداوا‏‏ر

1	2	3	4	5	6	7	8	9
انور ریٹول	چونسا	دسہری	دالا چونسا	دیسی	فجری	مالدا	لنگڑا	سندھڑی

مشہورسوغات

• حافظ دا ملتانی سوہن حلوہ
• حافظ عبدالودود دا سوہن حلوہ
• ریواڑی د‏‏ی مٹھائی
• دلمیر دے پیڑے
• حرم گیٹ د‏‏ی کھیر
• لال کردی کینٹ دا دُدھ
• لال کردی کینٹ د‏‏ی چانپ
• نواب ہوٹل دا نمکین
• خونی برج د‏‏ی مچھلی
• دال مونگ
• گولی والی بوتل
• رشید آباد دا دیسی ناشتا

مشاہیر

• شوکت واسطی
• محمد عمران قادر
• ہرگوبند کھرانا
• ماہ طلعت زاہدی
• اسد ملتانی
• ثریا ملتانیکر
• کرسٹوفر شیکل
• یوسف رضا گیلانی
• جاوید ہاشمی
• محسن گیلانی
• اسد ملک
• عظمیٰ گیلانی
• راحت ملتانیکر
• بدرو ملتانی
• سکندر حیات بوسن
• مفتی عبدالقوی
• حسینہ ممتاز
• نسیم سیمی
• علی عمران ممتاز

ہور دیکھو

• تحصیل ملتان
• تحصیل ملتان صدر

حوالے