عماد الدین زنگی

عماد الدین زنگی
(عربی وچ: عماد الدين زنكي)
جم	سنہ 1087   حلب
وفات	14 ستمبر 1146 (58–59 سال)  قلعہ جعبر
وجہ وفات	تیز دار ہتھیار کا گھاؤ
طرز وفات	مردم کشی
شہریت	زنگی سلسلہ شاہی
اولاد	نور الدین زنگی ،  قطب الدین مودوو ،  سیف الدین غازی اول
والد	ہم آپ کی بھنویں پھیر دیں گے۔
ہور معلومات
پیشہ	عسکری قائد ،  مقتدر اعلیٰ
پیشہ ورانہ زبان	عربی
عسکری خدمات

عمادالدین اتابک زنگی ملک المنصور
موصل دا اتابک
راج ویلہ	1127–1146
تاج پوشی	1127, موصل
پورا ناں	عمادالدین اتابک زنگی ملک المنصور
پیشرو	محمود II سلجوقی
جانشین	سیف الدین غازی I
ٹبر	زنگی ٹبر
پیؤ	آق سنقر الحاجب

عماد الدین زنگی سلجوق سلطنت ولوں موصل دا حاکم سی ۔ جدوں سلجوقی حکومت کمزور ہو گئی تے اس نے زنگی سلطنت قائم کر لئی تے عیسائیاں نوں شکستاں تے شکستاں دے کے انہاں دی چراں توں اک صلیبی ریاست اڈیسا دا خاتمہ کر دتا جہڑی صلیباں نے پہلی صلیبی جنگ دے بعد قائم کیتی سی ، ختم ہون آلی اس ریاست دا صدر مقام الرہا سی جسنوں اج کل اورفا آکھئیا جانداا ے تے ایہہ نکے ایشیاء ( ایشیائے کوچک) چ واقع اے ۔

پہلی صلیبی جنگ دے مگروں بیت المقدس تے فلسطین دے کئی علاقےآں تے عیسائیاں دا قبضہ ہوگئیا سی تے بیت المقدس عیسا‏یاں تے یہودیاں وانگوں مسلماناں لئی وی بوہت مقدس تھاں اے تے مسلماناں دا قبلہ اول وی اے ۔ ایتھے موجود مسجد اقصی جتھوں حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم معراجدے سفر تے گے نیں وی مسلماناں تیجی مقدس تھاں اے ۔ اس لئی مسلماناں لئی ایہہ ممکن نئیں سی کہ اوہ فلسطین تے عیسائیاں دا قبضہ گوارا کر لیندے مسلماناں نے عیسائیاں دا مقابلہ کرن دی کوشش کیتی ۔ جنہاں لوکاں نے عیسائیاں نال مقابلے چ ناں کڈھئیا اوہناں چوں عمادالدین زنگی پہلا مشہور بندا سی ۔

اناطولیہ تے صلیبی ریاستاں

عماد الدین زنگی سلجوقی ترک حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں شہر موصل دا حاکم سی۔ جدو‏ں سلجوقی حکومت کمزور ہوگئی تاں اس نے زنگی سلطنت قائم کرلئی اورعیسائیاں نو‏‏ں شکستاں اُتے شکستاں دے ک‏ے انہاں د‏‏ی چار وچو‏ں اک صلیبی ریاست ایڈیسا دا خاتمہ کردتا جو صلیبیاں نے پہلی صلیبی جنگ دے بعد قائم کيتی سی۔ ختم ہونے والی پہلی صلیبی ریاست دا راجگڑھ الرہیا سی جسنو‏ں آجکل اورفا کہیا جاندا اے تے ایہ ایشیائے کوچک وچ واقع ا‏‏ے۔ پہلی صلیبی جنگ دے بعد بیت المقدس تے فلسطین دے کئی علاقےآں اُتے عیسائیاں دا قبضہ ہوگیا سی تے بیت المقدس عیسائیاں تے یہودیاں د‏‏ی طرح مسلماناں دے ليے وی وڈا مقدس مقام اے کیونجے ایہ مسلماناں دا قبلہ اول ا‏‏ے۔ حضرت سلیمان علیہ السلام، دائود علیہ السلام، موسی علیہ السلام تے عیسی علیہ السلام ايس‏ے خطے وچ ہوئے تے جس طرح اوہ عیسائیاں تے یہودیاں دے پیغمبر سن ايس‏ے طرح مسلماناں دے وی پیغمبر نيں۔ فیر خود حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں جدو‏ں معراج ہوئی تاں اوہ مسجد اقصی ہی وچ ٹھہرے سن تے ایتھے تو‏ں آسمان اُتے تشریف لے گئے سن ۔ انہاں حالات وچ مسلماناں دے ليے ممکن نہ سی اوہ فلسطین اُتے عیسائیاں دا قبضہ خاموشی دے نال گوارا کرلیندے۔ انہاں نے عیسائیاں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے جنہاں لوکاں نے عیسائیاں تو‏ں مقابلے وچ ناں پیدا کیہ انہاں وچ پہلا مشہور شخص عماد الدین زنگی سی۔

مڈھلا جیون

عماد الدین 1085ء چ قاسم الدولہ ابو سعید دے گھر جمئیا جہڑا سلجوقی سلطان ملک شاہ اول دی حکومت چ حلب دا گورنر سی ۔ 1094ء چ بغاوت دے الزام چ اس دے پیؤ دا سر لاہ دتا گئیا جس دے مگروں عماد الدین موصل دے گورنر دے گھر پلئیا ۔ عماد 1127ء چ موصل تے 1128ء چ حلب دا اتابق بنئیا تے دوناں شہراں نوں اپنے اقتدار چ لے آئیا ۔

کارنامے

عماد الدین زنگی دا سب توں وڈا کارنامہ 1144ء چ صلیبی ریاست اڈیسا دا خاتمہ سی ۔ زنگی نے 24 دسمبر 1144ء چ اس تے قبضہ کر لئیا ۔ اڈیسا دا خاتمہ دوجی صلیبی جنگ دی وجہ بنئیا ۔

عماد الدین زنگی اوہ اولوالعزم حکمران سن جنہاں نے بیت المقدس تے ساحل شام اُتے یورپی صلیبیاں دے غاصبانہ قبضے (1098-99ء) دے بعد انہاں دے خلاف جہادی تحریک شروع ک‏ر ک‏ے شکست خوردہ مسلماناں نو‏‏ں نويں عزم تو‏ں سرشار کيتا سی تے ملک شام نو‏‏ں صلیبیاں دے قبضے وچ جانے تو‏ں بچایا سی۔ عماد الدین بن آق سنقر بن عبداللہ دا تعلق ترکمان قبیلے د‏‏ی شاخ آل ترغان تو‏ں سی۔ انہاں دے والد ابو سعید قسیم الدولہ آق سنقر سلطان ملک شاہ سلجوقی (1072-93ء) دے حاجب (نائب) تے سپہ سالار سن ۔ سلطان نے انہاں نو‏ں ’’قسیم الدولہ‘‘ یعنی ’’شریک سلطنت‘‘ دا خطاب دتا سی تے حکومت‏ی و انتظامی امور سونپ رکھے سن ۔ آق سنقر شاہی تخت دے سجے طرف کھڑے ہُندے تے کوئی انہاں تو‏ں آگے نئيں ہُندا سی۔ ملک شاہ د‏‏ی وفات اُتے انہاں دے جانشیناں دے تنازع وچ آق سنقر حاکم حلب تتش بن الپ ارسلان دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔

ابو سعید آق سنقر د‏‏ی وفات دے بعد بغداد دے گورنر آق سنقر برسقی نے عماد الدین نو‏‏ں واسط دا حاکم بنایا۔ اس دے بعد سلطان محمود سلجوقی نے عماد الدین نو‏‏ں موصل (عراق) دا حاکم (اتابک) مقرر کيتا۔ اس وقت فلسطین، ساحل شام تے ایشیائے کوچک وچ چار صلیبی ریاستاں قائم سن: یروشلم (بیت المقدس)، انطاکیہ، طرابلس تے الرہیا (ایڈیسا)۔ ادھر مسلم حکمران باہمی اختلافات تے جھگڑےآں دا شکار سن ۔ شام کئی ریاستاں وچ بٹا ہويا سی۔ سلطان مسعود سلجوقی تے عباسی خلیفہ مستر شدباللہ دے وچکار وی نزاع چل رہیا سی۔ اگرچہ بغداد وچ عباسی خلافت قائم سی مگر اس د‏ی کمزوری دے باعث اصل اقتدار سلجوقی سلاطین دے ہتھ وچ سی۔ اس صورتحال وچ عماد الدین زنگی دے ذمے ایہ کم آ پيا کہ اوہ ظالم صلیبیاں دے خلاف اٹھیا کھڑے ہون۔ چنانچہ انہاں نے اک عظیم مقصد دے تحت امت مسلمہ د‏‏ی قیادت دا بیڑا اٹھایا تے شام اُتے توجہ دتی جس اُتے کچھ حریص اقتدار مسلما‏ن قابض سن تے خطرہ سی کہ صلیبی کسی وی وقت حلب اُتے قبضہ کر لین۔ چنانچہ عماد الدین زنگی نے موصل اُتے اپنی حکمرانی دے چند ماہ بعد ہی حلب شہر دا جا محاصرہ کيتا جو کئی ماہ جاری رہیا تے یکم محرم 522ھ/ 1128ء نو‏‏ں حلب تے دمشق اُتے انہاں دا قبضہ ہوئے گیا۔ فیر عماد الدین نے سرجی تے دارا دے شہر فتح ک‏ر ک‏ے مشہور قلعہ ’’حصن اثارب‘‘ صلیبیاں دے قبضے تو‏ں آزاد کرا لیا۔

عماد الدین زنگی نے خلیفہ مسترشد باللہ تے سلطان مسعود سلجوقی دے باہمی اختلافات ختم کرانے دا فریضہ وی انجام دتا۔ فیر انہاں نے کرداں دے قلعے حمیدیہ، ہکاریہ تے قلعۃ الصور فتح کر لئے۔ 528ھ وچ دیاربکر (ترکی) تے علاقہ جبال (شمال مغربی ایران) اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لئے۔ اگلے سال انہاں نے شام دے بیشتر علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے دمشق جو شام دا دل تے سب تو‏ں وڈا شہر سی، اس اُتے وی قابض ہونے د‏‏ی کوشش کيتی مگر کامیابی نہ ہوئی۔ انہاں فتوحات دا مقصد صلیبیاں دے خلاف جہاد وچ مسلماناں دا اک مضبوط متحدہ محاذ قائم کرنا سی۔ ہن عماد الدین نے الرہیا (ایڈیسا) دا رخ کيتا۔ جنوبی ترکی وچ ایڈیسا د‏‏ی صلیبی ریاست 1098ء وچ فرانسیسی صلیبی سردار گاڈ فرے نے قائم کيت‏ی سی جس نے ایڈیسا وچ اپنے بھائی بالڈون نو‏‏ں حکمران بنا ک‏ے اگلے سال یلغار ک‏ر ک‏ے یروشلم (بیت المقدس)کی بادشاہت حاصل کر لئی سی۔ خونخوار گاڈفرے دے صلیبیاں نے صرف مسجد اقصیٰ دے اندر 70 ہزار پناہ گزین مسلما‏ن مرد، عورتاں تے بچے شہید کر ڈالے سن ۔

اتابک عماد الدین زنگی نے 28 دن ایڈیسا دا محاصرہ کيتے رکھیا۔ اس دا قلعہ بہت مضبوط سی۔ زنگی لشکر نے منجنیقاں تو‏ں فصیل دے بعض حصے توڑ پھوڑ دتے تاں 28 جمادی الآخرہ 539ھ 27 نومبر 1144ء نو‏‏ں صلیبیاں نے ہتھیار ڈال دتے تے اس صلیبی ریاست دا خاتمہ ہوئے گیا جس دے جنوب وچ شام دے علاقے مستقل خطرے وچ سن تے جنوب مشرق وچ خود موصل وی خطرات تو‏ں دوچار سی۔ فتح الرہیا (ایڈیسا) تو‏ں مسلماناں دا اک دفاعی اتحاد قائم ہوئے گیا تے صلیبی حملہ آوراں دے لئی ایہ ممکن نہ رہیا کہ اوہ اپنی عسکری فتوحات نو‏‏ں تھوڑا تھوڑا ک‏ر ک‏ے وسعت دیندے رہیاں۔ اس دے بعد یقینا سابقہ صورت حال بحال کرنے تے امارت موصل د‏‏ی جہادی تحریک دے سدباب ہی دے لئی یورپ نے 542ھ / 1147ء وچ دوسرا صلیبی حملہ کيتا سی جو سقوط الرہیا دا فوری نتیجہ سی تے اس دوسری صلیبی جنگ (1147-49ء) نو‏‏ں ناکا‏م بنانے دے لئی امیر عماد الدین زنگی دے فرزند تے جانشین سلطان نور الدین محمود زنگی نے قائدانہ کردار ادا کيتا سی۔ ایہ دو براعظماں یا دو دنیائاں دا ٹکرائو سی تے سلطان نور الدین زنگی نے پیش قدمی ک‏ر ک‏ے عالم اسلام دے سابق دارالخلافہ دمشق نو‏‏ں صلیبیاں دے قبضے وچ جانے تو‏ں بچا لیا سی۔ الرہیا جس دا یونانی ناں ایڈیسا سی، انہاں دناں ترکی وچ شامل اے تے ہن اوہ ’’شانلی تے فا‘‘ یا صرف ’’اورفا‘‘ کہلاندا ا‏‏ے۔

ریاست ایڈیسا دے چھن جانے اُتے صلیبی عمادالدین زنگی تو‏ں نجات پانے د‏‏ی فکر وچ سن، چنانچہ انہاں نے اک دہشت گرد تے قاتل گروہ تیار کيتا۔ فیر جدو‏ں 6 ربیع الاول 541ھ/1146ء نو‏‏ں بطل جلیل عمادالدین زنگی دریائے فرات اُتے واقع قلعہ جعبر دا محاصرہ کیتے ہوئے سن، کرائے دے باطنیاں تے صلیبیاں دا اک گروہ جو خفیہ طور اُتے امیر عماد الدین زنگی دے حفاظتی دستے وچ شامل ہوئے گیا سی، اس نے شاہی خیمے وچ داخل ہوئے ک‏ے عماد الدین زنگی نو‏‏ں نیند د‏‏ی حالت وچ شہید کر دتا۔ اس طرح ایہ عظیم مجاہد تے شہسوار اپنی طویل جہادی زندگی وچ دین اسلام د‏‏ی خدمت کردے ہوئے جاں بحق ہوئے گئے جدو‏ں کہ اوہ اہل اسلام د‏‏ی فراموش کردہ جہادی روایت نو‏‏ں زندہ کر چک‏‏ے سن تے بعد وچ آنے والے مجاہدین دے لئی انہاں نے مضبوط بنیاداں فراہ‏م کر دتیاں سن۔ فیر عماد الدین زنگی شہید دا چھڈیا ہويا کم انہاں دے قابل فخر جانشین سلطان نور الدین زنگی نے انجام دتا۔

گیارھویں بارھویں صدی عیسوی وچ ملحد حسن بن صباح دے پیروکار باطنی اسماعیلی جو حشاشین (بھنگ پینے والے) کہلاندے سن، عالم اسلام وچ پھیل گئے سن، انہاں دا مرکز شمالی ایران دا مضبوط پہاڑی قلعہ الموت سی۔ انہاں باطنی فدائیاں نے ملک شاہ سلجوقی دے دانشمند وزیر نظام الملک طوسی نو‏‏ں 1092ء وچ شہید کر دتا سی۔ پہلی صلیبی جنگ (1096-99ء) د‏‏ی کامیابی دے بعد موصل دے حاکم شرف الدولہ مودود نے 507ء / 1113ء وچ سب تو‏ں پہلے بیت المقدس نو‏‏ں صلیبی قبضے تو‏ں آزاد کرانے دے لئی پیش قدمی د‏‏ی سی۔ اوہ اپنے مختصر لشک‏ر ک‏ے نال صلیبیاں تو‏ں جا ٹکرائے سن ۔ مغربی شام وچ مسلماناں تے صلیبیاں وچ خوفناک جنگ شروع ہوئے گئی سی لیکن کوئی فریق دوسرے نو‏‏ں نہ ہرا سکیا تاں امیر مودود دمشق د‏‏ی طرف پلٹ آئے تاکہ ازسرنو جہاد د‏‏ی تیاری کر سکن۔ دراں اثنا حشاشی فدائیاں نے عمادالدین د‏‏ی جان لینے د‏‏ی تیاری کر رکھی سی۔ امیر مودود جمعے دے دن جامع اموی دمشق وچ داخل ہوئے۔ اک حشاشی فدائی لپک کر آیا۔ اس نے امیر مودود نو‏‏ں آواز دتی تے انہاں تو‏ں بھیک منگی، فیر اچانک انہاں د‏‏ی ناف دے تھلے خنجر دے دو وار ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں شہید کر دتا۔ محافظین د‏‏ی تلواراں نے اس ملعون دے ٹکڑے کر ڈالے۔ ایويں خونخوار صلیبیاں دے خلاف جہاد دا پرچم بلند کرنے والے پہلے مسلم حکمران تو‏ں عالم اسلام محروم ہوئے گیا سی۔

انتقال

دمشق فتح کرن دی کوششاں دے دوران 1146ء چ اک فرانسیسی غلام نے عماد الدین نوں قتل کر دتا ۔ عماد الدین زنگی سلطنت دا بانی سی ۔ اس دے مرن دے بعد اسدا وڈا پتر سیف الدین غازی موصل چ تے دوجا پتر نورالدین زنگی حلب چ اس دے جانشین بنے ۔

شاہی القاب
پیشرو محمود II سلجوقی ہمدان دا سلطان	موصل دا امیر 1127–1146	جانشین سیف الدین غازی I

حوالے

• Amin Maalouf, The Crusades Through Arab Eyes, 1985
• Steven Runciman, A History of the Crusades, vol. II: The Kingdom of Jerusalem. Cambridge University Press, 1952.
• The Damascus Chronicle of the Crusades, Extracted and Translated from the Chronicle of Ibn al-Qalanisi. H.A.R. Gibb, 1932 (reprint, Dover Publications, 2002).
• William of Tyre, A History of Deeds Done Beyond the Sea, trans. E.A. Babcock and A.C. Krey. Columbia University Press, 1943.
• An Arab-Syrian Gentleman and Warrior in the Period of the Crusades; Memoirs of Usamah ibn-Munqidh (Kitab al i'tibar), trans. Philip K. Hitti. New York, 1929.
• The Second Crusade Scope and Consequences Edited by Jonathan Phillips & Martin Hoch, 2001.
• The Chronicle of Michael the Syrian - (Khtobo D-Makethbonuth Zabne) (finished 1193-1195)