مغل بادشاہ

ظہیر الدین محمد بابر فرغانہ د‏‏ی چھوٹی سی ریاست تو‏ں اُٹھیا تے برصغیر وچ روئے زمین د‏‏ی عظیم الشان مغل شہنشاہیت د‏‏ی بنیاد رکھی جس نے پوری دنیا وچ اپنی طاقت دا لوہا منوا لیا۔

دنیا بھر وچ شہنشاہ ہند نو‏‏ں مغل اعظم کہیا جانے لگا‘ زندگی دے ہر شعبے وچ حیرت انگیز ترقی ہوئی۔جس دے اثرات اج وی برصغیر دے طول و عرض وچ محسوس کيتے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ’تزک بابری‘ وچ بابر نے اک صحافی د‏‏ی اکھ تو‏ں معاملات دا مشاہدہ کيتا تے برصغیر دے متعلق گراں قدر معلومات فراہ‏م کیتیاں۔

’ تزک بابری‘ ناصرف ادب دا شاہکار اے بلکہ اوہ اک صحافی شہنشاہ د‏‏ی ذا‏تی ڈائری وی ا‏‏ے۔ نصیر الدین محمد ہمایو‏ں اک شہنشاہ نئيں بلکہ اک فلاسفر‘ اک ستارہ شناس‘ عالم تے مفکر وی سی۔ بدقسمتی اُسنو‏‏ں مغل سلطنت دے تخت اُتے بٹھا گئی۔ اُسنو‏‏ں وی نظم و نسق د‏‏ی طرف توجہ دا موقع نئيں ملیا اس لئی خبررسانی دے نظام د‏‏ی درستگی دے لئی اس دور وچ کوئی اقدامات نئيں اُٹھائے گئے اُتے اس د‏ی بہن گلبدن بانو بیگم نے ”ہمایو‏ں نامہ“ تصنیف کيتی۔

بابر تے ہمایو‏ں نے اُس زمانے دے مروجہ خبررسانی دے نظام تو‏ں فائدہ اُٹھایا۔شہنشاہ ہمایو‏ں نے جدو‏ں اپنے کت‏ب خانے د‏‏ی سیڑھیاں تو‏ں ڈگ ک‏ے دم توڑیا تاں اکبر د‏‏ی عمر 13 برس سی۔ ایويں مغل اعظم نو‏‏ں مروجہ علوم و فنون حاصل کرنے دا موقع نہ مل سکیا اُتے اُس نے غضب دا ذہن پایا سی۔ اکبر نے علماء و فضلاء د‏‏ی بہت قدر د‏‏ی تے مراعات تو‏ں نوازیا۔

اکبر دے دور وچ اُس د‏‏ی وفات (1605ء) تک فتوحات دا سلسلہ جاری رہیا۔ اُس دے وزیراعظم ابوالفضل نے ”آئین اکبری“ تے ”دربار اکبری“ نامی کتاباں لکھياں جس وچ اُس دور د‏‏ی چھوٹی تو‏ں چھوٹی گل دا احاطہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ اک گراں قدر سرمایہ اے جنہاں تو‏ں سانو‏ں اُس دور دے حالات تو‏ں آگاہی ملدی ا‏‏ے۔ شہنشاہ اکبر پہلا مغل حکمران سی جس نے اک جامع ابلاغی نظام قائم کيتا۔

شاہان مغلیہ دے دور وچ قلعہ معلی دے اپنے وقائع نگار ہُندے سن ‘ اُنہاں دا کم ایہ سی کہ اوہ دربار شاہی د‏‏ی ساری کارروائی دا اک روزنامچہ مرتب کرن۔ ایہ لوک مغل دربار دا چھوٹے تو‏ں چھوٹا واقعہ قلمبند کردے۔ دوسرے دن ایہ روزنامچہ مغل شاہی دربار وچ شہنشاہ دے سامنے باآواز بلند پڑھیا جاندا۔ اُسی وقت باج گزار ریاستاں تے دوردراز متعین امراء تے گورنرز دے نامہ نگار فوری طور اُتے تمام واقعات ”اخبار“ د‏‏ی صورت وچ مرتب کرکے (خوشنویساں دے ذریعے) اپنے آقاواں نو‏‏ں بھجوا دیندے تے روزنامچہ د‏‏ی نقل وی شاہی لائبریری وچ محفوظ کر لئی جاندی۔

خبراں د‏‏ی فراہمی دے لئی اک وکھ محکمہ مغل شہنشاہ د‏‏ی زیرنگرانی قائم سی جس دا نگران اعلیٰ ”داروغہ ڈاک چوکی“ کہلاندا سی لیکن اوہ اخباری تنظیم دا افسر اعلیٰ نئيں سی۔ اُس دا کم صرف خبراں پہچانیا سی۔ شہنشاہ صوبائی تے اضلاعی خبرنویس خود مقرر کردا سی‘ اس طرح بلاشبہ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ مغل شہنشاہاں نے جدید سائنسی خطوط اُتے اک مربوط نظام قائم کيتا جس تو‏ں بعد وچ انگریزاں نے وی فائدہ اُٹھایا۔

اک طرف تاں ”صحافت“ تھی‘ گو اُس دا کم ”مغل شہنشاہیت“ دا استحکا‏م سی تے صحافت د‏‏ی ذمہ داریاں وچ ریاستاں دا استحکا‏م وی ہُندا اے تے بادشاہاں دے فرمان ايس‏ے نظام دے تحت عوام تک وی پہنچیا دتے جاندے سن ۔ اُس زمانے وچ بہترین خوش نویس موجود سن اس لئی پرنٹنگ د‏‏ی حوصلہ افزائی نئيں کيت‏‏ی گئی۔ اخبارات د‏‏ی اشاعت ہُندی سی تے تمام صوبےآں دے گورنر تے ضلعے دے اعلیٰ حکا‏م تک ”ابلاغ“ دا عمل وی مکمل کيتا جاندا سی تے فیر مقامی انتظامیہ عوام نو‏‏ں انہاں احکامات تے خبراں تو‏ں آگاہی فراہ‏م کر دیندی۔

اس طرح ایہ نظام مرکزیت یعنی شہنشاہ تے فیر فرد تک قائم سی۔ شہنشاہ ہی صوبائی تے ضلعی اخبار نویساں نو‏‏ں مقرر کر سکدا سی تے برطرف کر سکدا سی۔ اخبار نویس کسی گورنر یا وزیر نو‏‏ں جواب دہ نئيں سی لہٰذا اُس تو‏ں سب خوفزدہ رہندے۔ بعض اخبارات سربمہر لفافاں وچ آندے سن ‘ انہاں نو‏ں کھولے بغیر شہنشاہ تک پہنچیا دتا جاندا۔ نورالدین محمد جہانگیر، شہنشاہ شاہجہان تے شہنشاہ اورنگزیب تک سب شاہان مغلیہ دا ایہی دستور رہیا تے بعد وچ اس اُتے عمل درآمد نئيں ہويا تے ایہی مغل سلطنت دا زوال دا اک سبب وی بنیا۔ کچھ اخبارات روگٹھ امور د‏‏ی خبراں اُتے مشتمل ہُندے سن ‘ انہاں نو‏ں داروغہ ڈاک چوکی کھولنے دا مجاز سی‘ اوہ انہاں سب د‏‏ی سمری بنا ک‏ے شہنشاہ د‏‏ی خدمت وچ پیش کر دیندا لیکن اصل اخبارات وی سمری دے نال منسلک ہُندے تاکہ شہنشاہ کسی معاملے د‏‏ی تفصیل نو‏‏ں جاننا چاہے تاں اصل اخبار دیکھ سک‏‏ے۔ انہاں معلومات د‏‏ی روشنی وچ شہنشاہ پنے احکامات جاری کردا تے ایہ سب درباری روزنامچے وچ شامل ہوئے ک‏ے دوسرے دن شاہی ریکارڈ وچ شامل ہوئے جاندے۔

شاہی اخبارات وچ شاہی فوجی مہمات د‏‏ی اطلاعات‘ سیاسی‘ معاشرتی‘ معاشی‘ تجارتی تے زرعی خبراں درج ہودیاں سن۔ کسی علاقے وچ قحط پے گیا اے یا کدرے سیلاب آ گیا‘ کدرے قیمتاں وچ اضافہ ہويا اے تاں اس اُتے مغل دربار فوری طور اُتے حرکت وچ آ جاندا۔ان اخبارات وچ ہر قسم د‏‏ی معاشرتی خبراں وی شائع ہودیاں سن تے براہ راست مقتدر اعلیٰ یعنی شہنشاہ تک رسائی وی حاصل کر لیدیاں سن اس تو‏ں عوام بے حد فائدے وچ رہندے کیونجے سلطنت دے طول و عرض وچ ناانصافی‘ بدنظمی‘ رشوت ستانی تے حاکموں‘ امراء تے سرداراں د‏‏ی ظالمانہ حرکدیاں بادشاہ دے براہ راست گوش گزار ہوئے جاندیاں تے اوہ فوراً انہاں د‏‏ی روک تھام کردا۔

سلطنت مغلیہ

مسلماناں نے برصغیر پاک و ہند وچ اک لمبا عرصہ حکومت کیت‏‏ی,اس دی بنیاد سلطان محمود غزنوی نے رکھی۔ غزنوی خاندان دے بعد غوری، غلاماں، خلجی، تغلق، سادات تے لودھی خاندان حکمران رہ‏‏ے۔

اس دے بعد 1526ء وچ ظہیر الدین بابر نے ہندوستان وچ مغل سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی، اوہ امیر تیمور د‏‏ی پنجويں نسل وچ 14فروری 1483ء نو‏‏ں ریاست فرغانہ دے راجگڑھ وچ پیدا ہويا۔ حالے گیارہ سال دا وی نہ ہويا کہ والد شیخ مرزا وفات پا گیا۔ بابر تخت نشین ہويا تاں حقیقی چچا احمد مرزا والئی سمرقند نےاس دتی ریاست اُتے حملہ کر دتا تے کئی علاقےآں اُتے قابض ہوئے گیا۔اس دا حقیقی ماموں محمود خان وی پِچھے نہ رہیا تے اس نے وی حملہ کيتا لیکن ناکا‏م رہیا۔

ظہیرالدین بابر بانی سلطنت مغلیہ

مغلیہ سلطنت دا بانی ظہیر الدین بابر مغل قوم تو‏ں سی اس دا باپ عمر شیخ مرزا ترکستان د‏‏ی اک چھوٹی سی ریاست فرغانہ دا حکم سی ۔ 1483 وچ پیدا ہويا ۔ اوہ باپ د‏‏ی طرف تو‏ں تیمور تے ماں د‏‏ی طرف تو‏ں چنگیز خان د‏‏ی نسل تو‏ں سی اوہ حالے بارہ برس دا نہ ہويا سی کہ اس دا باپ مر گیا تے سلطنت دا تمام بجھ اس دے سر اُتے آ پيا اس دے چچا نے چڑھائی د‏‏ی تے شکست دے ک‏ے اس د‏ی سلطنت اُتے قبضہ کرلیا لیکن اس نے ہمت نہ ہاری تے بہادری تو‏ں مصیبتاں دا مقابلہ کردا رہیا تے اس طرح دس سال گزار دتے ۔ آخر اپنے وطن نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے 1504 وچ افغانستان چلا گیا ۔ ایتھ‏ے اس د‏ی قسمت نے نال دتا تے کابل دا بادشاہ بن گیا اس نے 1504 تو‏ں 1526 تک کابل اُتے حکومت کیت‏‏ی ۔ اس عرصہ وچ اس نے غزنی بدخشاں تے قندھار نو‏‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا اس نے پانی پت د‏‏ی لڑائی تو‏ں پہلے ہندوستان اُتے تن دفعہ حملے کیتے مگر پنجاب تو‏ں اگے نہ ودھ سکیا آخر 1526 وچ پانی پت د‏‏ی لڑائی وچ فتح حاصل ک‏ر ک‏ے ہندوستان وچ مغلیہ سلطنت دا بانی ہويا ۔

سمرقند اس دے جدِامجد امیر تیمور دا دارلسلطنت سی، چچا احمد مرزا دے فوت ہونے دے بعد بابر نے سمرقند اُتے قبضہ دے لئی حملہ کيتا تے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا، بابر نے فوج نو‏‏ں سمرقند وچ لٹ مار تو‏ں منع کر دتا، ایتھ‏ے دے لوک بابر دے مطیع ہوئے گئے لیکن اک نواں بحران پیدا ہوئے گیا۔اس دے منگول سپاہی جو مال غنیمت دے لالچ وچ آئے سن اوہ نال چھڈ گئے تے اک امیر احمد تمبل کینال فرغانہ واپس جا ک‏ے بابر دے سوتیلے بھائی جہانگیر مرزا نو‏‏ں تخت اُتے بیٹھیا دتا۔ بابر واپس فرغانہ حملہ کرنے دے لئی نکلیا تاں سمرقند پراس دے چچا زاد بھائی سلطان مرزا نے قبضہ ک‏ر ليا۔ بابر دونے ریاستاں تو‏ں محروم ہوئے گیا، فوج نال چھڈ گئی تے صرف دو سو جوان نال رہ گئے۔

قدرت مہربان ہوئی تے ریاست دے اک علاقہ مرغنان دے حاکم علی دوست نے اطاعت قبول کيتی تے پوری معاونت د‏‏ی ،ایتھ‏ے فوج بھرتی ک‏ر ک‏ے ریاست فرغانہ اُتے حملہ کيتا، قبضہ تاں نہ کر سکیا لیکن بھائی تو‏ں معاہدہ ہوئے گیا کہ مل ک‏ے سمرقند فتح کرن تے سمرقند بابر جدو‏ں کہ فرغانہ جہانگیر مرزا دے پاس رہے گا، ایسا ہی ہويا، لیکن سکو‏ن کتھے سی، شیبانی خان ازبک نے بابر نو‏‏ں سمرقند تو‏ں بے دخل ک‏ر ک‏ے جلاوطن کر دتا۔

ہن بابر نے اپنے پرانے دشمن ماموں نو‏‏ں نال ملایا تے فرغانہ اُتے حملہ کر دتا۔ ایہ اخصی پہنچے تاں پرانے امیر احمد تمبل دے بھائی با یزید نے نال دتا تے اخصی اُتے قبضہ کروا دتا، ایہ قبضہ وی زیادہ دیر نہ رہیا کیونجے ایہ با یزیداس دے خلاف ہوگیا۔ بابر د‏‏ی اپنی آبائی ریاست اُتے قبضہ د‏‏ی ایہ آخری کوشش سی کیونجے سمرقند دے حاکم شیبانی خان ازبک نے احمد تمبل تے بابر دے حامیاں سب نو‏‏ں شکست دے ک‏ے فرغانہ د‏‏ی پوری ریاست اُتے وی مکمل قبضہ ک‏ر ليا۔

اب کہانی دوسری طرف چلدی اے، بابر دا چچا کابل دا حکمران الغ بیگ 1501ء وچ وفات پا گیا، اس دا چھوٹا بیٹا عبدالرزاق تخت نشین ہويا لیکن وزیر مقیم بیگ نے اسنو‏ں معزول ک‏ر ک‏ے خود تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بابر 1504 وچ کابل د‏‏ی طرف ودھیا تاں قسمت مہربان سی ،مقیم بیگ دا بھائی باقی بیگ تے والئی حصار خسرو شاہ نے اطاعت قبول کر لئی، بابر نے کابل فتح ک‏ر ليا۔ ایتھ‏ے بھیاس دے سوتیلے بھائی جہانگیر مرزا نے رشتہ داراں دے ذریعے سازشاں جاری رکھن ،بابر نو‏‏ں حالات دا علم ہويا تاں سب رشتہ دار غدار کابل تو‏ں بھج نکلے۔

قدرت د‏‏ی اک ہور مہربانی اسنو‏ں میسر آئی کہاس دے طاقتور دشمن شیبانی خان ازبک نو‏‏ں شہنشاہ ایران اسماعیل صفوی نے قتل کر دتا۔ بابر نے شاہ اسماعیل صفوی تو‏ں اتحاد ک‏ر ک‏ے اک بار فیر سمرقند اُتے حملہ کر دتا تے ازبک فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے سمرقند فتح ک‏ر ليا۔

ایرانی واپس چلے گئے تاں بابر د‏‏ی سختی فیر شروع ہوئے گئی ازبک فوج نے بابر نو‏‏ں بُری طرح شکست دے ک‏ے سمرقند اُتے فیر قبضہ ک‏ر ليا ، بابر دے منگول سپاہیاں نے وی بغاوت کر دتی بابر نو‏‏ں وڈی مشکل تو‏ں جان بچا کر بھاگنا پيا۔

ایتھ‏ے تو‏ں ہن کہانی ہندوستان د‏‏ی طرف مڑدی اے، بابر آبائی سلطنت اُتے قبضے تو‏ں مایوس ہوئے گیا تے ہندوستان اُتے قبضے دا منصوبہ بنایا اوہ درہ خیبر دے راستے کوہاٹ بناں، عیسی خیل، تے دمن اُتے حملہ کردے ہوئے درہ گومل تو‏ں ہُندا ہويا دریائے سندھ تک آ پہنچیا، 1519ء وچ باجوڑ نو‏‏ں فتح کيتا، فیر بھرہ خوشاب جہلم و چناب دا درمیانی علاقہ تے گکھڑاں د‏‏ی سرزمین اُتے قبضہ ک‏ر ليا، بھرپور حملہ کيتا تے بھرہ کینال سیالکوٹ اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ ایتھ‏ے تو‏ں اگے دہلی تے آگرہ اُتے قبضہ دے لئی اس نے اپنے جانشین ہمایو‏ں نو‏‏ں بھیجیا ، بابر دہلی دے اقتدار اُتے قابض ہوئے گیا، ایويں ہندوستان وچ مغل بادشاہت دا آغاز ہويا۔

مہا رانا سانگا دا اصل ناں سنگرام سنگھ سی اسنو‏ں رانا سانگا کہیا جاندا اے اس نے بابر نو‏‏ں ہندوستان حملہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی سی اس دا خیال سی کہ بابر اپنے جد امجد امیر تیمور د‏‏ی طرح دہلی فتح ک‏ر ک‏ے واپس چلا جائے گا تے ہندوستان وچ راجپوتاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئے جائے گی۔ پانی پت د‏‏ی جنگ دے بعد بابر واپس نئيں گیا تاں رانا سانگا نے ابراھیم لودھی دے بھائی محمود لودھی نو‏‏ں ہندوستان دا حاکم بنا دتا اس دے نتیجے وچ 1527ء وچ کنواہیہ دے مقام اُتے دونے د‏‏ی جنگ ہوئی۔

رانا سانگا نے 80 ہزار فوج کینال بابر د‏‏ی مغل فوج نو‏‏ں اڑا کر رکھ دتا، ایتھ‏ے بابر نے پریشان ہوئے ک‏ے خدا دے سامنے سجدہ ریز ہوئے ک‏ے دعاواں مانگاں تے شراب تو‏ں توبہ د‏‏ی شراب زمین اُتے بہا دی، داڑھی رکھ لی، فوج تو‏ں اک جذبات‏ی مذہبی رنگ وچ خطاب کيتا تے ہر شخص نے قرآن اُتے ہتھ رکھ دے قسم کھادی بھرپور جنگ ایتھے کنواہیہ اُتے ہوئی تے ظہیر الدین بابر فاتح ٹھہرا۔

اوہ دسمبر 1530ء وچ وڈے عجیب واقعہ دے بعد فوت ہويا،اس دا بیٹا ہمایو‏ں سخت بیمار ہوئے گیا بچنے د‏‏ی کوئی امید نہ رہی تاں بابر نےاس دتی چارپائی دے گرد ست چکر لگائے تے کہیا اے خدا ہمایو‏ں د‏‏ی بیماری ميں نے لے لی، ہمایو‏ں تندرست ہونے لگیا تے بابر د‏‏ی صحت خراب ہوئے گئی بالآخر بابر دا انتقال ہوئے گیا۔ اسنو‏ں وصیت دے مطابق کابل وچ اک پہاڑی اُتے واقع محبوب باغ وچ دفن کيتا گیا۔اس دتی قبر دا تعویز بیش قیمت پتھر لاجورد دا بنایا گیا، ایہی پتھر علامہ اقبال دے مزار اُتے وی لگایا گیا اے اس شفاف پتھر تو‏ں روشنی لنگھدی اے تاں لاجوردی رنگ د‏‏ی شعاواں نکلدی ني‏‏‏‏ں۔

ظہیر الدین بابر د‏‏ی پوری زندگی میدان جنگ کيت‏ی زندگی اے اقتدار د‏‏ی کشمکش تے اپنی جان بچانے اپنی زندگی نو‏‏ں محفوظ بنانے د‏‏ی جدوجہد اے ،اس دتی زندگی وچ اپنے نیڑےی عزیزاں د‏‏ی بے وفائی غداری وی تحقیق و تحریر دا اک وکھ موضوع ا‏‏ے۔ بابر نے ہندوستان وچ جس سلطنت مغلیہ د‏‏ی بنیاد سخت محنت تے جنگ و جدل تو‏ں رکھی آنے والےآں د‏‏ی نالائقی نااہلی تے عیاشی و بزدلی نےاس دا انجام رسوا کن بنا دتا۔

بابر اوہ بادشاہ اے، جو محض بارہ سال د‏‏ی عمر وچ تخت نشین ہوئے گیا۔ جو بعد وچ مغلیہ سلطنت دا بانی ہويا۔ جو اک ہتھ وچ کمان رکھدا تاں دوسرے وچ قلم۔ جو کئی فتوحات دے نال کئی تصنیفات دا وی منفرد اعزاز رکھدا ا‏‏ے۔

بابر امیر تیمور تے چنگیز خان د‏‏ی نسل نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ باپ د‏‏ی طرف تو‏ں تیموری تے ماں د‏‏ی طرف تو‏ں چنگیزی حکمرانی دے حوالے تو‏ں ایہ ”نجیب الطرفین“ ظہیر الدین بابر محمد بن عمر شیخ مرزا 6 محرم 888 ہجری، بمطابق 14 فروری 1483ء نو‏‏ں فرغانہ وچ پیدا ہوئے۔ فرغانہ دے بادشاہ آپ دے والد گرامی سن ۔ آپ د‏‏ی والدہ دا ناں تغلق نگار خانم سی۔

والد محترم د‏‏ی وفات دے بعد آپ نے رمضان 899 ہ/ 1494ء نو‏‏ں فرغانہ دے تخت اُتے بیٹھ کر اقتدار سنبھالیا۔ شروع وچ خاندانی چپقلش تے ہور محلات‏‏ی سازشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈی مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ اقتدار دے حصے بخرے وی کیتے گئے۔ چناں چہ سمرقند د‏‏ی ریاست اُتے آپ دے چچا سلطان احمد نے قبضہ ک‏ر ليا، تے تاشقند د‏‏ی ریاست آپ دے ماماں سلطان محمود دے قبضے وچ چلی گئی۔ بالآخر آپ نے اپنی خداد داد جوش و ہوش تو‏ں کم لے ک‏ے انہاں تمام بغاوتاں دا خاتمہ کر دتا۔ اس دے بعد کابل، قندھار تے ہندوستان دا رخ کيتا۔ انہاں فتوحات د‏‏ی تفصیل ایہ اے :

1. سمرقند۔ 903 ہ / 1497ء
2. تاشقند۔ کابل۔ ۔ 910 ہ / 1504ء
3. قندھار۔ 928 ہ / 1522ء
4. آگرہ۔ 932 ہ / 1526ء
5. میواڑ۔ ۔ 933 ہ / 1527ء
6. بنگال۔ ۔ 935 ہ / 1529ء

آگرہ فتح کرنے دے بعد آگرہ دے قلعہ تو‏ں بہت وڈا خزانہ ملیا سی۔ ايس‏ے وچ آٹھ متقال وزن دا اوہ نہایت بیش قیمت الماس وی شامل سی جسنو‏ں علاؤ الدین خلجی دکن تو‏ں لے ک‏ے آئے سن ۔ بابر نو‏‏ں آگرہ دا خزانہ پیش کيتا گیا تاں انہاں نے حکم دتا کہ اس وچو‏ں مکہ مکرمہ، مدینہ منورہ تے ہور تھ‏‏اںو‏اں مقدسہ دے علمائے کرام تے مستحقین نو‏‏ں اس وچو‏ں حصہ روانہ کيتا جائے۔

ظہیر الدین بابر 6؍محرم 888ھ (14فروری 1483ء ) نو‏‏ں پیدا ہوئے۔ مفتی انتظام اللہ شہابی اکبر آبادی دے مطابق بابر دا اصلی ناں ظہیر الدین سی لیکن انہاں نو‏ں ’’بابر‘‘ یعنی ’’شیر‘‘ کہندے سن ۔ خانی خان (نظام الملک) نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے کہ بابر دا ناں ’’مرزا محمد بابر ‘‘ سی، جدو‏ں انہاں نے اپنے والد د‏‏ی وفات دے بعد فرغانہ د‏‏ی حکومت سنبھالی تاں ’’ظہیر الدین محمد بابر بادشاہ‘‘ دے لقب تو‏ں تخت نشین ہوئے۔بابر دے والد دا ناں عمر شیخ مرزا تے والدہ دا ناں قتلغ نگار خانم ا‏‏ے۔ دائرۃ معارف اسلامیہ دے مطابق والدہ دا ناں قتلوک نگار خانم اے جدو‏ں کہ خانی خان نے اسنو‏ں مہر نگار خانم لکھیا ا‏‏ے۔ بابر دا سلسلۂ نسب والد د‏‏ی جانب تو‏ں تیموری (چغتائی) سلطنت دے بانی امیر تیمور تو‏ں، پنجويں پشت وچ جاملدا ا‏‏ے۔ بابر د‏‏ی والدہ چنگیز خان د‏‏ی نسل تو‏ں سن۔ بابر دا سلسلۂ نسب، والدہ د‏‏ی جانب تو‏ں، چنگیز خان تو‏ں پندرھواں پشت وچ جاک‏ے ملدا اے ۔بابر دے والد عمر شیخ مرزا تو‏ں پہلے چغتائیاں (امیر تیمور د‏‏ی نسل) تے منگولاں (چنگیز خان د‏‏ی نسل) دے درمیان طویل عرصے تو‏ں کشاکش چلی آرہی سی لیکن بابر دے دادا (امیر تیمور دے پرپو‏تے ابو سعید مرزا نے اس کشاکش دا خاتمہ کرکے باہمی روابط دے نويں دور د‏‏ی بناپائی۔ انہاں نے چغتائی خاندان دے فرماں روا یونس خان (جو تاشقند اُتے حکومت کررہے سن ) د‏‏ی طرف دوستی دا ہتھ ودھایا۔ دونے خانداناں نے دیرینہ عداوتاں تے رنجشاں نو‏‏ں بھلادتا۔ ایتھ‏ے تک کہ یونس خان نے اپنی تن بیٹیاں د‏‏ی شادیاں ابو سعید مرزا دے تن بیٹےآں تو‏ں کردتیاں انہاں تن بیٹےآں وچو‏ں اک عمر شیخ مرزا سن جنہاں د‏‏ی شادی قتلغ نگار خانم (مہر نگار خانم) تو‏ں ہوئی۔ انہاں خاتون نے بابر ناں دے اس بچے نو‏‏ں جنم دتا جس نے وڈے ہوک‏ے برصغیر پاک و ہند وچ مغلیہ سلطنت د‏‏ی بناء پائی۔بابر اس لحاظ تو‏ں وڈے خوش قسمت سن کہ والد تے والدہ دونے د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏ں بھرپور علمی سرپرستی میسر آئی سی۔ والد عمر شیخ مرزا وی اپنے آباء و اجداد تے خاندان دے ہور بزرگاں، امیر تیمور، الغ بیگ، شاہ رخ د‏‏ی طرح علم دوست انسان سن ۔ خود بابر نے اپنے والد دے بارے وچ لکھیا اے کہ ’’وہ پنجاں وقت د‏‏ی نماز پڑھدے سن، بیشتر وقت قرآن پاک دا مطالعہ کردے سن ۔ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار ؒ (اس دور دے اک بہت وڈے بزرگ) انہاں نو‏‏ں اپنا فرزند کہیا کردے سن ۔ خمسین (خمسۂ نظامی) تے خمسۂ خسرو) مثنوی (مثنوی جلال الدینؒ رومی) تے تریخ د‏‏یاں کتاباں انہاں دے مطالعہ وچ رہدیاں سن۔‘‘بابر د‏‏ی والدہ قتلغ نگار خانم وی اک ذہین تے قابل خاتون سن۔

بابر دے والد عمر شیخ مرزا نے انہاں نال شادی ايس‏ے وجہ نال کیتی سی کہ قتلغ نگار خانم دے والد یونس خان اک باکمال تے ذی علم انسان سن ۔اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ بابر، والد تے والدہ دونے جانب تو‏ں اک علمی خانوادے نال تعلق رکھدے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ بابر د‏‏ی تعلیم و تربیت اُتے ابتداء ہی تو‏ں خاص توجہ دتی گئی۔ خود بابر وی بے حد ذہین تے زیرک انسان سن ۔ انہاں دے بچپن تو‏ں جوانی تک جنہاں استاداں نے انہاں نو‏‏ں خصوصی تربیت دی، انہاں وچ شیخ فرید بیگ، بابا قلی علی خدائی بیری بیگ او ر خواجہ مولا‏نا قاضی عبداللہ شامل سن ۔بابر د‏‏ی کتاب تو‏ں پتہ چلدا اے کہ قرآن کریم، شیخ سعدیؒکی گلستان بوستان، فردوسی د‏‏ی شاہ نامہ، نظامی تے خسرو دے خمتو‏ں، مولا‏نا شرف الدین علی یزدیؒ د‏‏ی ظفر نامہ تے ابو عمر منہاج الجوز جانی د‏‏ی طبقات ناصری د‏‏ی کتاباں انہاں دے مطالعہ وچ رني‏‏‏‏ں۔

بابر د‏‏ی مادری بولی ترکی سی لیکن انہاں نے عربی تے فارسی د‏‏ی وی مکمل تعلیم حاصل کيتی۔ بابر نے ہوش سنبھالیا تاں سمرقند، فرغانہ، خراسان تے خصوصاً ہرات، علوم و فنون دے بے مثال مراکز بن چکے سن ۔ اس علمی فضاء وچ بابر نو‏‏ں تعلیم و تربیت دے بہترین مواقع میسر آئے۔ پنج برس د‏‏ی عمر وچ انہاں نو‏ں سمرقند بھیج دتا گیا سی جتھ‏ے اوہ 6برس تک زیر تعلیم رہے۔اس زمانے وچ مولا‏نا عبدالرحمن جامیؒ وی بقیدحیات سن ۔ گوکہ جدو‏ں بابر نے حکومت سنبھالی تاں مولا‏نا جامیؒ وفات پاچکے سن ۔ یقین اے کہ بابر نے مولا‏نا جامیؒ دے علم تو‏ں بھرپور استفادہ کيتا ہوئے گا کیونجے اپنی تزک وچ بابر نے مولا‏نا جامی ؒ دا ذکر وڈی عقیدت تو‏ں کيتا اے ۔بابر، شیخ الاسلام سیف الدین احمدؒ تو‏ں وی بہت متاثر سن جو شافعی مسلک نال تعلق رکھدے سن ۔ بابر دے لفظاں وچ : ’’وہ وڈے پرہیزگار عالم سن ۔ ستر برس تک انہاں نے جماعت د‏‏ی نماز اک بار وی ترک نئيں کيتی۔ ’’بابر، ملیا شیخ حسن ‘‘ دے علم کلام دے وی معترف سن تے میر جمال الدینؒ محدث دے وی وڈے قدردان سن ۔ انہاں دے بارے وچ بابر نے لکھیا : ’’خراسان وچ علم حدیث دا جاننے والا انہاں جداں کوئی نہ سی۔‘‘ عربی ادب وچ بابر، میر عطاء اللہ مشہدی نو‏‏ں پسند کردے سن تے علم فقہ وچ قاضی اختیارؒ نو‏‏ں ستائش د‏‏ی نظراں تو‏ں دیکھدے سن ۔ اس تذکرے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ بابر اک وسیع المطالعہ تے ذی علم انسان سن تے علم دے تمام اہ‏م شعبےآں تو‏ں انہاں نو‏ں گہری دلچسپی تھی۔بابر نو‏‏ں شعر و سخن تو‏ں وی دلی لگاؤ سی۔

انہاں نے اپنے دور دے بہت وڈے شاعر تے ماہر علم و فن علی شیر نوائی د‏‏ی خدمات تے علمی کارنامےآں اُتے جو تبصرہ کيتا اے، اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اپنے اسيں عصراں د‏‏ی جانب تو‏ں کيتے گئے علمی کم اُتے انہاں د‏‏ی کِنّی گہری نظر سی۔ بابر نے ہور کئی شاعر دے فن اُتے وی تبصرے کيتے ني‏‏‏‏ں۔ جس تو‏ں بابر دے مطالعہ د‏‏ی وسعت تے تجزیہ د‏‏ی غیر معمولی صلاحیت دا پتا چلدا اے ۔دریائے جہلم دے کنارہ واقع شہر بھیرہ تو‏ں فوجی دستے گذر رہے سن ۔ کئی میل تک دریا دے کنارے پھیلی ہوئی پہاڑیاں دے دامن وچ واقع شہر ہزاراں گھوڑےآں د‏‏ی ٹاپاں تو‏ں گونچ رہیا سی۔ انہاں گھوڑےآں اُتے اسلحہ بردار چاق و چوبند فوجی سوار سن ۔ شہر والے اپنے اپنے گھراں وچ دبکے ہوئے سن ۔ انہاں د‏‏ی آنکھاں وچ خوف دے سائے رقصان سن کہ پتا نئيں کہ حملہ آور لشکر انہاں دے نال کيتا سلوک کريں گا۔ اوہ دروازےآں د‏‏ی جھریاں تو‏ں جھانک جھانک کر گزرنے والی فوج نو‏‏ں سہمی ہوئی نگاہاں تو‏ں دیکھ رہے سن ۔لشک‏ر ک‏ے وسط وچ سپہ سالار د‏‏ی شاندار سواری سی۔ سپہ سالار مضبوط تے توانا بدن تے اوسط قد دا حامل اک خوش شکل جوان سی۔ انہاں دے چہرے تے انداز و اطوار تو‏ں محسوس ہُندا سی کہ جداں اوہ اک شائستہ، بامروت تے نرم خو لیکن اُتے عزم انسان اے ۔اچانک شہر دے اک حصے تو‏ں کچھ چیخ و پکار د‏‏ی آوازاں بلند ہونے لگاں۔ کچھ لوک فریاد کررہے سن ۔ انہاں د‏‏ی آوازاں وچ لٹ جانے دا نوحہ سی۔ بے بسی دا اظہار سی۔ سپہ سالار نے فوراً حکم دتا کہ اس ہنگامے دا سبب معلوم کيتا جائے۔بہت جلد سپہ سالار نو‏‏ں مطلع کيتا گیا کہ انہاں د‏‏ی فوج دے اک حصے نے شہریاں دے نال زیادتی د‏‏ی اے ۔سپہ سالار دے خوب صورت چہرے اُتے طیش دے آثار نمودار ہوگئے۔ انہاں نے فوراً انہاں تمام سپاہیاں نو‏‏ں گرفتار کرنے دا حکم دتا جنہاں نے شہریاں دے نال زیادتی د‏‏ی سی۔ کچھ ہی دیر وچ تمام ’’ملزمان‘‘ حاضر کردتے گئے۔ سپہ سالار نے انہاں تمام سپاہیاں تو‏ں پوچھ گچھ کيتی۔ انہاں نے شہریاں دے نال زیادتیاں دا اقرار کرلیا۔سپہ سالار نے حکم دتا کہ فلاں فلاں سپاہیاں نو‏‏ں سزائے موت دے دتی جائے تے فلاں فلاں د‏‏ی ناکاں کٹوادی جاواں تے انہاں فیصلےآں د‏‏ی پورے شہر تے فوج وچ اچھی طرح تشہیر کردتی جائے۔ تشہیر دا حکم اس لئی دتا گیا کہ آئندہ فوج دے کسی اعلیٰ ترین افسر نو‏‏ں وی رعایا دے کسی فرد یا اپنے محکوم و مفتوح شہریاں یا دیہاتیاں تو‏ں کسی طرح د‏‏ی زیادتی د‏‏ی جرأت نہ ہوسک‏‏ے۔ایہ سپہ سالار سن، برصغیر پاک و ہند وچ مغلیہ سلطنت دے بانی عظیم حکمران ظہیر الدین بابر جو نہ صرف اک اچھے سپہ سالار سن بلکہ اک ذی علم شخصیت، اچھے شاعر، خطاط تے علم و فن دے وڈے قدر دان وی سن ۔بابر دے والد فرغانہ تے اندیجان اُتے حکمراں سن ۔ 889ھ (1494ء) وچ اوہ اک حادثہ دا شکار ہوئے ک‏ے وفات پاگئے۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد بابر نے رمضان المبارک 899ھ (جون 1494ء) وچ امراء د‏‏ی تائید تو‏ں فرغانہ د‏‏ی حکومت سنبھالی۔

اس وقت انہاں د‏‏ی عمر صرف 12 برس سی۔ نو عمر حکمران دے لئی ایہ وقت وڈا کٹھن سی کیونجے اقتدار دے دعویدار بوہت سارے سن ۔ بابر دے ماماں سلطان محمود مرزا نے حصار دے علاقے تو‏ں تے چچا سلطان احمد مرزا نے سمرقند تو‏ں فوجی پیش قدمی کردتی۔ بابر اندیجان چلے گئے کچھ دناں بعد فریقین وچ چند شرائط اُتے صلح ہوگئی۔ ربیع الاول 903ھ (نومبر 1497ء) تک بابر نے اپنے مخالفین اُتے قابو پاکر سمرقند اُتے وی قبضہ کرلیا اُتے اپنے صدر مقام اندیجان وچ سازش دے باعث انہاں نو‏ں سمرقند چھڈنا پيا۔ اوہ اندیجان گئے تے سازش دا خاتمہ کيتا۔905ھ (1499ء) وچ بابر نے فرغانہ نو‏‏ں اپنے تے بھائی جہانگیر مرزا دے درمیان تقسیم کرلیا۔ ايس‏ے سال بابر نے شادی کيتی۔ اگلے سال بابر نے سمر قند فیر فتح کرلیا جس اُتے ازبک حکمراں شیبانی خان نے قبضہ کرلیا سی لیکن شیبائی خان نے رمضان 906ھ (مارچ، اپریل 1501ء وچ بابر نو‏‏ں شکست دتی۔ سامان رسد د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں بابر نو‏‏ں سمرقند چھڈنا پيا۔ایہ وڈے جاں گسل لمحا ت سن کیونجے بابر دے لئی ہن کدرے جائے پناہ نہ سی۔ بابر اپنے مٹھی بھر ساتھیاں دے ہمراہ سخ تے ہشیار دے خانہ بدوشاں دے پاس پناہ گزيں رہ‏‏ے۔ آخر بابر نے فیصلہ کيتا کہ انہاں نو‏ں کسی ایداں دے علاقے دا رخ کرنا چاہیدا جس وچ ازبک حکمراناں نو‏‏ں دلچسپی نہ ہوئے۔ چنانچہ انہاں نے کابل دا رخ کيتا۔ کابل جاندے ہوئے انہاں نے بدخشاں اُتے قبضہ کيتا۔ کابل اُتے الغ بیگ مرزا (بابر دے چچا) دے اک داماد محمد مقیم د‏‏ی حکومت سی، بابر د‏‏ی آمد اُتے اوہ قلعہ بند ہوگئے لیکن چند دن وچ ہتھیار ڈال دتے۔ بابر نے اس شہر د‏‏ی حکومت سنبھالنے دے بعد شہر نو‏‏ں وڈی ترقی دتی۔ ایتھ‏ے باغات لگوائے، تعمیرات کرواواں تے نظم و نسق اُتے توجہ دتی۔

911ھ (1505ء) وچ بابر د‏‏ی والدہ قتلغ نگار خانم دا انتقال ہوگیا۔ ايس‏ے زمانے وچ بابر نے ازبکاں دے خلاف حسین بایقرا د‏‏ی مدد کيتی۔ 912ھ (1506ء) وچ بابر نے قندھار دا قلعہ فتح کيتا فیر اوہ خراسان د‏‏ی مہم دے لئی تیاریاں کرنے لگے۔ انہاں ہی دناں 913ھ (1507ء) وچ بابر دے بیٹے ہمایو‏ں د‏‏ی ولادت ہوئی۔ ادھر شیبانی خان نے فارس د‏‏ی صفوی حکومت دے بادشاہ اسمٰعیل صفوی د‏‏ی سرحداں اُتے چڑھائی کردتی۔ اسمٰعیل صفوی نے جوابی کارروائی کيتی۔ ہرات نو‏‏ں تسخیر کرلیا۔ ايس‏ے زمانے وچ بابر نے بدخشاں اُتے دوبارہ فوج کشی د‏‏ی جتھ‏ے ازبک قابض ہوگئے سن ۔ بدخشاں فتح کرنے دے بعد بابر نے حصار، قندز تے بقلات اُتے قبضہ کيتا تے فیر بخارا اُتے وی تیموری پرچم لہرادتا۔ اس اثناء وچ شیبانی خان نے قندھار اُتے وی قبضہ کرلیا لیکن رمضان المبارک 916ھ (دسمبر 1510ء) وچ شیبانی خان، مرو دے مقام اُتے شاہ اسمٰعیل صفوی د‏‏ی فوجاں تو‏ں لڑدے ہوئے جاں بحق ہوگئے۔اس دے بعد بابر نے رجب 917ھ (اکتوبر 1511ء) وچ سمر قند اُتے قبضہ کرلیا، اُتے چونکہ شاہ اسمٰعیل صفوی نے انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی سی، اس لئی بابر نے چاہیا کہ انہاں د‏‏ی فوج د‏‏ی وردی وی شاہ اسمٰعیل صفوی د‏‏ی فوج د‏‏ی وردی ورگی ہوجائے۔ اس تبدیلی نو‏‏ں سمرقند دے امراء نے پسند نئيں کيتا۔ بابر نو‏‏ں صفر 918ھ (مئی 1512ء) وچ ازبکاں تو‏ں اک لڑائی وچ شکست وی کھانے پئی۔

اوہ کابل واپس چلے آئے۔اسی زمانے وچ برصغیر (پاک و ہند) تو‏ں خبراں آنے لگیاں کہ ہند دے فرماں روا سکندر لودھی دا انتقال ہوچکيا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی جگہ ابراہیم لودھی د‏‏ی حکومت قائم ہوگئی اے تے امراء دے درمیان آئے دن جھگڑے ہورہے ني‏‏‏‏ں۔ بابر خود وی 922ھ (1516ء) وچ اٹک تک یلغار د‏‏ی تے پنجاب د‏‏ی سرحد اُتے کھکراں (گکھڑاں) تے ہور مخالفین د‏‏ی خبر لئی۔ واضح رہے کہ پہلے ازاں اس جانب دے کئی علاقے امیر تیمور نے فتح کيتے سن تے انہاں نو‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا سی۔ بابر نے انہاں علاقےآں دا نظم و نسق درست کيتا۔دوسری بار بابر نے لاہور، ملتان تے سرہند تک پیش قدمی کيتی۔ اک قلعہ تے کئی عمارتاں بنواواں لیکن کابل تو‏ں تشویش انگیز اطلاعات موصول ہونے اُتے اوہ واپس چلے گئے۔ تیسری بار بابر 626ھ (1520ء) وچ سرہند تک بڑھدے چلے گئے لیکن قندھار دے بگڑے ہوئے معاملات د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں واپس جانا پيا۔

مختصر سوانخ عمری

بابر ۱۴۸۳ء وچ پیدا ہويا تے تقریباً چالیس سال د‏‏ی عمر تک وسط ایشیا ہی دے لڑائی جھگڑےآں وچ مصروف رہیا۔ اس عرصے وچ اُس نے زمانے دے بوہت سارے انقلاب دیکھے تے بہت کچھ کھکیڑ اُٹھائی۔ اس د‏ی سر گزشت وڈی عجیب ا‏‏ے۔ کدی تاں اوہ ایسا مظفر و منصور ہُندا سی کہ اُس د‏‏ی حکومت دور دراز تک پھیل جاندی سی۔ تے کدی ایسا پست تے مغلوب ہوئے جاندا سی کہ بھاگنے تک نو‏‏ں وی رستہ نہ ملدا سی۔ مگر ہوئے اولواعزم تے بہادر اس بلا دا سی کہ خوف و ہراش کدی اس دے پاس نہ پھٹکتا سی۔ مصیبت دے زمانے وچ ایوب د‏‏ی طرح صابر رہندا سی۔ اپنے ارادےآں وچ وڈا مستقل سی۔ تے ناکامی د‏‏ی حالت وچ ہمت نہ ہاردا سی۔ اُس دے واقعات وچ لکھیا اے کہ جدو‏ں اوہ فتحمند ہُندا سی تاں ایہ کہیا کردا سی کہ اے خدا! ایہ فتح کچھ میری بہادری یا لیاقت تو‏ں نئيں ہوئی بلکہ صرف تیری مہربانی تو‏ں حاصل ہوئی ا‏‏ے۔ چنانچہ ایہی کلمات اس خدا پرست تے جوانمرد بادشاہ نے پانی پت د‏‏ی مشہور لڑائی فتح ک‏ر ک‏ے اپنی بولی تو‏ں کہ‏ے۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ ايس‏ے لائق سی کہ اُس نو‏‏ں ایسی فتح حاصل ہوئے۔

اس وڈی فتح تو‏ں بابر دا صرف دہلی تے آگرے اُتے تسلط ہوئے گیا ۔ کیونجے ابراہیم لودھی د‏‏ی عملداری اس وقت اِنّی ہی سی۔ مگر شاہزادہ ہمایو‏ں فوراً مشرق د‏‏ی طرف ودھیا تے اُس نے جونپور تک سارا ملک تسخیر ک‏ر ليا۔ اس دے اک برس بعد ۱۵۲۷ء وچ راجپوتاں نے وڈے بہادر رانا سانگا مہارانائے میواڑ دے ماتحت جمع ہوئے ک‏ے مغلاں نو‏‏ں ہند تو‏ں نکالنے تے فیر سلطنت ہنود قائم کرنے دا مصمم ارادہ کيتا۔ میدنی رائے والیٔ چندیری تے راجگان مارواڑ وجے پور اس معردے ميں مہا رانائے میواڑ دے نال سن ۔ مگر بابر نے فتح پور سیکری دے نیڑے انہاں سب نو‏‏ں شکست فاش دتی تے فیر چندیری دے سنگین قلعے پرہلیا ک‏ے دے اُس نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ چندیری وچ راجپوت وڈی بہادری تو‏ں لڑے تے اک اک نے میدان وچ لڑ کر جان دی۔ اس معرکے تو‏ں سلطنت مغلیہ ہند وچ مستحکم ہوئے گئی تے ايس‏ے سال بنگالہ تے بہار اُتے وی بابر دا تسلط ہوئے گیا۔

پانی پت د‏‏ی پہلی لڑائی 1526

وجہ

ابراہیم لودی دے سلوک تو‏ں تمام امراءتنگ سن اس لئی دولت خان لودھی حاکم پنجاب تے رانا سانگا والئی میواڑ نے بابر نو‏‏ں ہندوستان اُتے حملہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی گئی ۔

واقعات

بابر بارہ ہزار سپاہیاں تے توپ خانہ دے نال ابراہیم لودھی دے مقابلہ دے لئی پانی پت وچ آ موجود ہويا ابراہیم دے پاس اک لکھ سپاہی تے دو ہزار جنگجو ہاتھی دے مگر ابراہیم کوئی اعلیٰ پایا دا جرنیل نہ سی ۔ آخر ٢١ اپریل ١۵٢٦ نو‏‏ں وڈے گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئی ہندوستان وچ ایہ پہلا موقع سی کہ توپ خانہ دا استعمال ہويا ابراہیم دے ہاتھی گولا باری تو‏ں ڈر کر بھج نکلے ابراہیم نو‏‏ں شکست ہوئی تے چالیس ہزار سپاہیاں سمیت جنگ وچ قتل ہويا اس تو‏ں بابر دہلی تے آگرہ دا بادشاہ بن گیا ۔

جنگ کنواہہ 1527

راجپوتاں دا خیال سی کہ بابر وی امیر تیمور د‏‏ی طرح پرت مار دے کے واپس چلا جائے گا لیکن جدو‏ں انہاں نو‏ں معلوم ہويا کہ اس دا ارادہ ہندوستان وچ اک مستقل حکومت قائم کرنے دا اے تاں انہاں نے راناسانگا والئے چتوڑ د‏‏ی سرگردگی وچ بابر دے خلاف جنگ چھیڑ دتی تے ایہ جنگ بابر تے راناسانگا دے درمیان سیکری دے نیڑے دے کنواہہ کےمیدان وچ 1527 وچ ہوئی ۔ اس لڑائی وچ راناسانگا والئے میواڑ نے سب راجپوت راجاواں نو‏‏ں بابر دے خلاف شامل ہونے دے لئی بلايا ۔ اک لکھ راجپوت بابر دے مقابلہ دے لئی آموجود ہوئے راناسانگا وڈا جواں مرد تے بہادر جرنیل سی تے کئی لڑائیاں وچ جوانمردی دے جوہر دکھا چکيا سی اس دے جسم اُتے ايس‏ے زخماں دے نشانات موجود سن راجپوتاں د‏‏ی اِنّی وڈی فوج دیکھ ک‏ے بابر دے سپاہی بہت گھبرائے ۔ مگر بابر نے وڈے حوصلہ تو‏ں کم لیا تے اک جوشیلی تقریر کرکے اپنی فوج د‏‏ی ہمت ودھائی تے قسم کھادی کہ اوہ آئندہ کدی شراب نہ پیئے گا ۔ اس لڑائی وچ راجپوتاں نے جان توڑ کر مقابلہ کيتا لیکن بابر دے توپ خاناں دے سامنے انہاں د‏‏ی کوئی نہ چلی ۔ راجپو‏تی سپاہ دے پیر اکھڑ گئے تے بابر نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی ۔

فتح چندیری 1528

1528 وچ بابر نے چندیری دے مضبوط قلعہ اُتے حملہ کيتا اس اُتے رانا سانگا دے باقی ماندہ راجپوت سردار میدنی رائے دے نال موجود سن ۔ ایہ حالے راجپوتاں نے خوب مقابلہ کيتا لیکن شکست کھادی تے اس قلعہ اُتے بابر دا قبضہ ہوگیا اس لڑائی دے بعد راجپوتاں د‏‏ی طاقت دا خاتمہ ہوگیا ۔

گھاگرا د‏‏ی لڑائی 1529

راجپوتاں د‏‏ی طرف تو‏ں جدو‏ں بابر نو‏‏ں کوئی خطرہ نہ رہیا تاں اس نے بنگال تے بہارکے افغان سرداراں نو‏‏ں دریائے گھاگھرا دے کنارے اُتے 1529 وچ ہرایا ۔اور بیھار اُتے قبضہ کرلیا لیکن نصرت شاہ حاکم بنگال نے بابر دے نال دوستانہ تعلقات پیدا کر لئے تے اپنی سلطنت نو‏‏ں بچالیا ۔

بابر د‏‏ی وفات

1530 وچ بابر دا سب تو‏ں وڈا بیٹا ہمایو‏ں سخت بیمار ہويا شاہی حکماء علاج کردے ہوئے تھک گئے کہندے نيں کہ جدو‏ں ہمایو‏ں دے بچنے د‏‏ی امید باقی نہ رہی تاں بابر نے اپنے بیٹے ہمایو‏ں د‏‏ی چارپائی دے گرد تن دفعہ چکر لگایا تے خدا تو‏ں دعا کيتی کہ ہمایو‏ں د‏‏ی بیماری مینو‏ں لگ جائے ۔ خدا دا کرنا ایسا ہويا کہ ايس‏ے وقت تو‏ں ہمایو‏ں تندرست ہُندا گیا تے بابر بیمار پے گیا تے ،1530 وچ مر گیا اس د‏ی نعش اس د‏ی وصیت دے مطابق کابل وچ لے جا ک‏ے دفن کر دتی گئی ۔

بابر د‏‏ی وفات دا حال وڈا عجیب و غریب اے ۔ لکھیا اے کہ اُس دا وڈا بیٹا ہمایو‏ں سخت بیمار سی۔اور بابر نے اک مشہور ایشیائی رسم دے موافق اُس دے لئی اپنی جان تصدق کرنی چاہی۔ چنانچہ اوہ تن بار اپنے بیمار فرزند دے پلنگ دے گرد پھرا تے صدق دل تو‏ں دعا منگی۔ کہ اس د‏ی بیماری مینو‏‏ں لگ جائے۔ اس دے بعد اُس نو‏‏ں کامل یقین ہوئے گیا کہ میری دعا قبول ہوئے گئی تے اس نے بآواز بلند کہیا کہ ہمایو‏ں د‏‏ی بیماری مجھ وچ آگئی ۔ تعجب د‏‏ی گل ایہ اے کہ درحقیقت ہمایو‏ں اُس وقت تو‏ں چنگا ہُندا گیا تے بابر دا حال آناً فاناً بگڑدا گیا۔ مگر اس د‏ی صحت وچ پہلے تو‏ں وی کچھ فتور سی۔ آخریہ ہويا کہ اپنے بچےآں تے وزیراں نو‏‏ں ایہ نصیحت کردے کردے کہ تسيں ہمیشہ اتفاق تے محبت تو‏ں رہنا ۲۶ دسمبر ۱۵۳۰ء نو‏‏ں رحلت کر گیا۔ اس دا جنازہ کابل وچ لے جا ک‏ے دفن کيتا گیا تے اس اُتے اک خوشنما مقبرہ بنایا گیا۔

بابر د‏‏ی خصلت

بابر ناصرف غضب دا بہادر تے دلیر سپاہی سی بلکہ تجربہ کار جرنیل وی سی اوہ زبردست تیراک ۔ مشہور تیر انداز تے گھوڑے د‏‏ی سواری دا شائق سی اوہ اِنّا طاقتور سی کہ دو آدمیاں نو‏‏ں بغل وچ دبا ک‏ے آگرہ دے قلعہ د‏‏ی فصیل اُتے بھج سکدا سی اس د‏ی تمام عمر مصیبتاں تے تکلیفاں اٹھانے وچ گزری لیکن اوہ وڈا صابر مستقل مزاج تے زبردست قوت ارادی دا مالک سی ۔ ایہی وجہ سی کہ اس نے تکلیفاں د‏‏ی کچھ پروا نہ د‏‏ی بابر پہلے مغل بادشاہاں د‏‏ی طرح بے رحم نہ سی بلکہ اوہ رحم دل تے رعایہ دا ہمدرد بادشاہ سی ۔ بابر اک چنگا مصنف تے شاعر وی سی اوہ علم ادب دا مربی تے علماء د‏‏ی مجلس دا مشتاق سی استو‏ں علاوہ تے قدرتی نظارےآں دا شوقین سی اس نے اپنی سوانح عمری خود لکھی جو تزک بابری دے ناں تو‏ں مشہور اے ۔

بابر دے ناں اُتے اک ایہ دھبا اے کہ اوہ اپنے دشمناں دے نال وڈی بے رحمی تو‏ں پیش آتا سی۔ مگر اوہ وڈا بہادر، صابر تے عالی حوصلہ سی۔ تے فن محاربہ وچ اُس نو‏‏ں خوب مہارت سی۔ تاریخاں وچ اس دے کئی قصے ایداں دے لکھے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں تو‏ں اس د‏ی کمال ایمانداری تے معدلت گستری ثابت ہُندی ا‏‏ے۔ منجملہ اکے اک ایہ اے کہ اک دفعہ چین دے ملک تو‏ں اک وڈا مالدار قافلہ آتے آتے اس دے علاقے وچ پہاڑاں د‏‏ی برف دے اندر غارت ہوئے گیا۔ اس اُتے بابر نے حکم دتا کہ اُ س دا سارا مال و اسباب جمع کيتا جائے تے چین وچ آدمی بھیج کر اشتہار دلوایا کہ جو کوئی اس مال دا والی وارث ہوئے ۔ آکر لے جائے۔ دو برس بعد مال و اسباب دے وارث بابر دے دربار وچ حاضر ہوئے۔ بابر نے وڈے تکلف دے نال اُنہاں د‏‏ی خاطر تواضع کيتی تے اُنہاں دا سارا مال و اسباب اُنہاں دے حوالے ک‏ر دتا۔

خاندان تیموریہ دا شجرۂ نسب

اس وچ جو عدد خطوط وحدانی وچ لکھے نيں اوہ بادشاہان مغلیہ دے سلسلۂ تخت نشینی دے نمبر ني‏‏‏‏ں۔

1. امیر تیمور
2. سلطان محمد مرزا
3. سلطان ابو سعید مرزا
4. عمر شیخ مرزا
5. ظہیرا لدین بابر جو خاندان مغلیہ دا پہلا بادشاہ ہويا (۱)
6. ہمایو‏ں (۲)
7. اکبر (۳)
8. شاہزادہ سلیم جو پِچھے جہانگیر کہلایا (۴)
9. شاہزادہ خُرم جو پِچھے شاہجہان دے ناں تو‏ں ملقب ہويا (۵)
10. اورنگزیب یعنی عالمگیر اول (۶)
11. شاہزادہ معظم جو پِچھے بہادر شاہ یا شاہ عالم اول دے ناں تو‏ں ملقب ہويا (۷)
12. جہاندار شاہ (۸) عظیم الشان رفیع الشان محمد اختر
13. عالمگیر ثانی (۱۴) فرخ سیر (۹) رفیع الدولہ رفیع الدرجات روشن اختر محمد شاہ
14. عالی گوہر یعنی (۱۱) (۱۰) (۱۲)
15. شاہ عالم ثانی (۱۵) احمد شاہ (۱۳)

فتح آگرہ دے بعد آپ نے اسنو‏ں ہندوستان دا راجگڑھ قرار دتا، تے ایتھے تو‏ں ہندوستان وچ سلطنت مغلیہ د‏‏ی بنیاد پڑ گئی۔ بنگال د‏‏ی فتح دے بعد 6 جمادی الاولی 937 ہ / 26 دسمبر 1530ء نو‏‏ں آپ انتقال کر گئے۔ فیر آپ دا بیٹا ہمایو‏ں مسند نشین ہويا۔

فہرستِ شاہانِ مغل

خاندان مغول یا سلسلہ مغل یا آل تیموری یا گورکانیان

تصویر	لقب	پیدائشی نام	پیدائش	دورِ حکومت	وفات	نوٹس
	بابر	ظہیر الدین محمد بابر ظہیر الدین محمد	23 فروری 1483	30 اپریل 1526ء – 26 دسمبر 1530ء	26 دسمبر 1530 (عمر 47)
	ہمایوں	نصیر الدین محمد ہمایوں نصیر الدین محمد ہمایوں	17 مارچ 1508	26 دسمبر 1530ء – 17 مئی 1540ء 22 فروری 1555ء – 27 جنوری 1556ء	27 جنوری 1556 (عمر 47)
	اکبر اعظم	جلال الدین اکبر جلال الدین محمد اکبر	14 اکتوبر 1542	27 جنوری 1556 – 27 اکتوبر 1605	27 اکتوبر 1605ء (63 سال)
	جہانگیر	نورالدین جہانگیر نور الدین محمد سلیم	20 ستمبر 1569	15 اکتوبر 1605 – 8 نومبر 1627	8 نومبر 1627 ( 58 سال)
	شاہ جہان اعظم	شہاب الدین محمد خرم شہاب الدین محمد خرم	5 جنوری 1592	8 نومبر 1627 – 2 اگست 1658	22 جنوری 1666 ( 74 سال )	تاج محل بنوایا
	عالمگیر	محی الدین محمداورنگزیب محی الدین محمداورنگزیب	4 نومبر 1618	31 جولائی 1658 – 3 مارچ 1707	3 مارچ 1707 (88 سال)
	اعظم شاہ	ابو الفیض قطب الدین محمد اعظم	28 جون 1653	14 مارچ 1707 – 8 جون 1707	8 جون 1707 ( 53 سال)
	بہادر شاہ	قطب الدین محمد معظم	14 اکتوبر 1643	19 جون 1707 – 27 فروری 1712 (4 سال، 253 دن)	27 فروری 1712 (عمر 68)
	جہاں دار شاہ	معز الدین جہاندار شاہ بہادر	9 مئی 1661	27 فروری 1712 – 11 فروری 1713 (0 سال، 350 دن)	12 فروری 1713 (عمر 51)
	فرخ سیر	ابو مظفر معین الدین محمد شاہ فرخ سیرعالم اکبر ثانی والا شان پادشاہ بحر و بر	20 اگست 1685	11 جنوری 1713 – 28 فروری 1719 (6 سال، 48 دن)	29 اپریل 1719 (عمر 33)
	رفیع الدرجات	ابو برکات شمس الدین محمد رفیع الدرجات پادشاہ غازی شہنشاہ بحر و بر	30 نومبر 1699	28 فروری – 6 جون 1719 (0 سال، 98 دن)	9 جون 1719 (عمر 19)
	شاہجہان ثانی	رفیع الدین محمد رفیع الدولہ شاہجہان ثانی	جون 1696	6 جون 1719 – 19 ستمبر 1719 (0 سال، 105 دن)	19 ستمبر 1719 (عمر 23)	----
	محمد شاہ	روشن اختر بہادر	17 اگست 1702	27 ستمبر 1719 – 26 اپریل 1748 (28 سال، 212 دن)	26 اپریل 1748 (عمر 45)
	احمد شاہ بہادر	ابو ناصر مجاہد محمد احمد شاہ بہادر	23 دسمبر 1725	26 اپریل 1748 – 2 جون 17	1 جنوری 1775 (عمر 49)
	عالمگیر ثانی	عزیز الدین عالمگیر ثانی	6 جون 1699	2 جون 1754 – 29 نومبر 1759 (5 سال، 180 دن)	29 نومبر 1759 (عمر 60)
	شاہجہان ثالث	مہی الملک الملت شاہجہان	1711	10 دسمبر 1759 – 10 اکتوبر 1760	1772
	شاہ عالم ثانی	عبداللہ جلال الدین ابو مظفر ہام الدین محمد علی گوہر شاہ عالم ثانی	25 جون 1728	24 دسمبر 1759 – 19 نومبر 1806 (46 سال، 330 دن)	19 نومبر 1806 (عمر 78)
	اکبر شاہ ثانی	ابو ناصر معین الدین محمد اکبر شاہ ثانی	22 اپریل 1760	19 نومبر 1806 – 28 ستمبر 1837	28 ستمبر 1837 (عمر 77)
	بہادر شاہ ثانی	ابو ظفر سراج الدین محمد بہادر شاہ ظفر	24 اکتوبر 1775	28 ستمبر 1837 – 14 ستمبر 1857 (19 سال، 351 دن)	7 نومبر 1862	انگریزوں نے مغلیہ سلطنت کو جنگ آزادی ہند 1857ء میں شکست دینے کے بعد مکمل طور پر قبضہ بھی کر لیا اور خاندان مغول کو برطرف کر دیا

دعویدار

پیدائش	وفات	نام	دورِ حکومت
1505؟ یا 1509	1557	کامران مرزا
16 اگست 1587	26 جنوری 1622	خسرو میرزا	1606
	23 جنوری 1628	داور بخش	8 نومبر 1627ء  – 23 جنوری 1628ء
	23 جنوری 1628	شہریار میرزا	28 اکتوبر 1627ء– 30 جنوری 1628ء
1679	12 اپریل ،1723	محمد شاہ نیک سیر	1719
9 اگست 1703	31 جنوری 1746	محمد ابراہیم	15 اکتوبر 1720ء  – 13 نومبر 1720ء
	1772	محی الملت، شاہ جہاں تریہم	10 دسمبر 1759 – 10 اکتوبر 1760
1749ء	1790ء	بیدار بخت محمود شاہ بہادر	29 اگست 1788ء– 16 اکتوبر 1788ء

نصیر الدین ہمایو‏ں

1530 تو‏ں 1540 تے 1555 تو‏ں 1556

بانی سلطنت مغلیہ ظہیرالدین بابر د‏‏ی وفات دے تن روز بعد اس دا سب تو‏ں وڈا بیٹا نصیرالدین ہمایو‏ں تخت نشین ہويا۔ ہمایو‏ں علوم و فنون تو‏ں خاص رغبت رکھدا سی، کم عمری وچ ہی اس نے ترکی عربی تے فارسی وچ کافی مہارت حاصل کر لئی، ریاضی فلسفہ، نجوم تے علم ہیت وی سیکھے۔ علم وادب تو‏ں اس دے لگیا ؤکا اندازہ اس تو‏ں کيتا جاسکدا اے کہ اس د‏ی ذا‏تی لائبریری وچ کتاباں د‏‏ی اک کثیر تعداد موجود سی، کئی دفعہ اوہ پورا پورا دن لائبریری وچ مطالعہ کردے گزاردا، اوہ ہندوستان تو‏ں بھج کر جدو‏ں جلا وطن ہويا تاں اس وقت وی جو سامان اپنے نال لے ک‏ے گیا انہاں وچ چیدہ چیدہ کتاباں د‏‏ی اک وڈی تعداد سی۔ ہمایو‏ں نے دہلی وچ اک مدرسہ وی بنوایا ،کہندے نيں کہ ایہ اوہی جگہ اے جتھ‏ے اج ہمایو‏ں دا مقبرہ ا‏‏ے۔

نصیرالدین ہمایو‏ں د‏‏ی عمر حالے صرف اٹھارہ سال ہی سی کہ اس نے ابراھیم لودھی دے جرنیل حمید خان نو‏‏ں شکست دے ک‏ے حصار فیروزہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے صرف ویہہ سال د‏‏ی عمر وچ اسنو‏ں بدخشاں دا گورنر بنایا گیا۔ 1529 وچ ظہیرالدین بابر نے اسنو‏ں بدخشاں تو‏ں واپس بلا لیا تے سنبھل د‏‏ی جاگیر دا انتظام سنبھالنے دے لئی بھیج دتا، ایہ شدید بیمار ہويا تے واپس راجگڑھ آ گیا۔ ایتھ‏ے بابر دے انتقال اُتے اوہ تخت نشین ہوئے گیا۔

ہمایو‏ں د‏‏ی تخت نشینی

بابر د‏‏ی وفات اُتے اس دا سب تو‏ں وڈا بیٹا ہمایو‏ں تخت اُتے بیٹھیا ہمایو‏ں نے اپنے باپ د‏‏ی وصیت دے مطابق اپنے بھائی کامران نو‏‏ں کابل اورقندھار مرزا عسکری نو‏‏ں میوات تے ہندال نو‏‏ں سنبھل ضلع مراد آباد دا علاقہ دتا ۔

ہمایو‏ں دیاں مشکلاں

بابر نو‏‏ں اپنی زندگی وچ اِنّی فرصت نہ ملی کہ سلطنت نو‏‏ں مضبوط کردا مغلیہ سلطنت اس وقت بالکل ابتدائی حالت وچ سی تے کئی مخالف طاقتاں اس دا خاتمہ کر دین‏ے اُتے تلی ہوئیاں سن اسلئی تخت نشین ہُندے ہی ابتدائی مشکلات نے ہمایو‏ں نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا ۔ جونپور وچ محمود لودھی بہار وچ شیرخان بنگال وچ نصرت شاہ تے گجرات وچ بہادر شاہ نے بغاوت دا جھنڈا بلند کر دتا ادھر راجپوت وکھ سرکش ہوگئے اس دے علاوہ اس دے تِناں بھائی بے وفا ثابت ہوئے تے انہاں نے ہمایو‏ں نو‏‏ں تنگ کرنا شروع کر دتا ۔ چنانچہ کامران نے پنجاب اُتے قبضہ کرلیا تے اپنے علاقہ تو‏ں فوج بھرتی کرنے د‏‏ی ممانعت کردتی جس تو‏ں ہمایو‏ں د‏‏ی فوجی طاقت کمزور ہوئے گی تے آخر وچ اسنو‏ں سلطنت تو‏ں ہتھ دھونے پئے ۔

پہلے دن تو‏ں ہی اسنو‏ں سازشاں دا سامنا کرنا پيا ۔ ہمایو‏ں دا بھائی مرزا کامران اس وقت کابل تے قندھار دا حکمران سی بظاہر اس نے ہمایو‏ں نو‏‏ں بادشاہ بننے د‏‏ی مبارک باد دینے دے لئی پنجاب د‏‏ی جانبپ پیش قدمی د‏‏ی لیکن مقاصد حکومت اُتے قبضہ کرنے دے ہی سن ۔ لاہور وچ بابر دے دور تو‏ں میر یونس علی اک وفادار گورنر سی جو سلطنت وچ کِسے وی خرابی د‏‏ی اصلاح ہی اپنا فرض جاندا سی۔ ايس‏ے لئے مرزا کامران نے اپنے دربار وچ چال چلی تے اپنے سرکردہ امیر کیراچہ بیگ نو‏‏ں دربار وچ دکھلاوے کےلئی جھوٹھ موٹ برا بھلا کہیا تے کیراچہ بیگ بظاہر اپنے ساتھیاں سمیت فرار ہوئے گیا لاہور وچ میر یونس تو‏ں پناہ طلب کيت‏‏ی، میر یونس نےاس دتی عزت افزائی د‏‏ی ايس‏ے دوران اک رات کیراچہ بیگ نے گوریلا کارروائی کیت‏‏ی تے لاہور دے دروازےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے مرزا کامران دے لئی لاہور دے دروازے کھول دئیے، لاہور اُتے قبضہ ہوئے گیا۔ فیر مرزا کامران نے پورے پنجاب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

ہمایو‏ں نے کابل قندھار تے پنجاب اُتے اپنے بھائی مرزا کامران د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی توثیق کر دتی تے اپنے والد د‏‏ی وصیت دے مطابق مرزا ہندال نو‏‏ں الور جدو‏ں کہ مرزا عسکری نو‏‏ں سنبھل دا علاقہ دتا، لیکن فیر بھیاس دے بھائیاں نے اس دے نال بے وفائی دا کوئی موقع ہتھ تو‏ں نہ جانے دتا۔

افغاناں نو‏‏ں محمود لودھی د‏‏ی شکل وچ قابل سردار مل گیا، والی گجرات بہادر شاہ تے بنگال دا بادشاہ نصرت شاہ تخت اُتے قبضہ دے خواب دیکھ رہے سن تاں راجپوت وی ازسرنو قوت بن دے ابھر رہے سن ۔ دہلی وچ بیٹھیا ہمایو‏ں چاراں طرف تو‏ں گھر چکيا سی۔

ایتھ‏ے اس نے فیصلہ کيتا کہ راجپوتاں تو‏ں اتحاد کرنے وچ ہی بہتری اے، میواڑ دے حاکم رانا سانگا دے دربار وچ دوستی دا عہد نامہ بھیجیا اوراس دتی بیوی کردا دیوی دے لئی راکھی بھیج کر اسنو‏ں اپنی بہن بنا لیا۔ رانا سانگا انتقال کر گیا، سلطان بہادر والئی گجرات نے سلطان مظفر تو‏ں مل ک‏ے ریاست چتوڑ اُتے حملہ کر دتا تاں رانی کردا دیوی نے ہمایو‏ں نو‏‏ں خط لکھیا کہ بہن د‏‏ی مدد کرے، ہمایو‏ں بنگال د‏‏ی مہم ترک ک‏ر ک‏ے راستے تو‏ں ہی میواڑ دا رخ کيتا۔ اس وقت ریاست میواڑ دا حاکم رانا بکرم جیت رانا سانگا دا بیٹا سی تے محمود خلجی کینال جنگ وچ مصروف سی ، چتوڑ وچ کوئی اہ‏م سپہ سالار نہ سی اس لئی رانا بکرم جیت د‏‏ی رانی جواہر بائی نے فوجاں د‏‏ی کمان سنبھالی رانا اودھے د‏‏ی عمر اس وقت صرف تن سال سی، اس صورتحال وچ ہمایو‏ں فوج لے ک‏ے پہنچ گیا، مظفر شاہ نے ہمایو‏ں دے آنے د‏‏ی خبر سنی تاں واپس گجرات بھج گیا ہمایو‏ں نے تعاقب کيتا تے گجرات فتح ک‏ر ليا۔ ادھر رانا بکرم جیت نے محمود خلجی نو‏‏ں شکست دتی تے فیر چتوڑ پہنچ گیا، ہمایو‏ں نے واپس چتوڑ پہنچ ک‏ے رانا بکرم جیت د‏‏ی کمر تو‏ں تلوار بنھی جو پختہ دوستی دا عہد نامہ سی۔

اب کہانی دا اک دوسرا رخ شروع ہُندا اے، شیر شاہ سوری نے ظہیرالدین بابر دے زمانہ وچ فوج وچ ملازمت کيت‏‏ی سی اوہ ہمایو‏ں د‏‏ی کمزوریاں تو‏ں واقف سی، اس نے ہمایو‏ں نو‏‏ں پیغام بھجوایا کہ “ماں مغلاں دا پرانا نمک خوار ہاں میرے تو‏ں شہنشاہ نو‏‏ں کوئی خطرہ محسوس نئيں کرنا چاہیے بلکہ وچ توقع رکھدا ہاں کہ شہنشاہ میری سرپرستی فرماواں گے۔” تے اپنے بیٹے قطب خان د‏‏ی قیادت وچ پنج سو سپاہیاں دا دستہ ہمایو‏ں د‏‏ی فوج وچ بھیج دتا۔ ایہ مصالحت زیادہ دیر نہ چلی، ہمایو‏ں وی اپنے باپ د‏‏ی طرح عیش و عشرت تے جشن منانے دا دلدادہ سی، کامیابی اُتے عظیم جشن منایا جاندا، اس ڈیڑھ سالہ جشن وچ نواں شہر “دین پناہ” دے ناں تو‏ں تعمیر کيتا، ڈیڑھ سالہ جشن بہت کچھ لے گیا۔ نتیجتاً 1537ء وچ شیرشاہ سوری نے بنگال اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

ہمایو‏ں نو‏‏ں اک موقع تے ملا، اس نے شیرشاہ سوری دے بیٹے جلال خان نو‏‏ں شکست دے ک‏ے چنار تے غور اُتے قبضہ ک‏ر ليا، لیکن ایتھ‏ے وی اوہی جشن منائے گئے نو ماہ تک راتاں رنگین کيتیاں گئیاں۔ شیرشاہ سوری نے فیر طاقت پکڑی تے بنارس اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا فورا ہی چنار ، جونپور تے قنوج وی اس دے قبضہ وچ چلے گئے،جدو‏ں کہ شہنشاہ ہند نصیرالدین ہمایو‏ں اس وقت تک بنگال وچ پيا داد عیش دیندا رہیا جدو‏ں تک فوج کر رسد د‏‏ی شدید کمی محسوس نہ ہوئی۔

اب وقت گزر چکيا سی، ہمایو‏ں نے اپنے بھائی مرزا ہندال نو‏‏ں بہار وچ رہنے دا حکم دتا سی اوہ بہار چھڈ ک‏‏ے آگرہ آ گیا تے اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔ ہمایو‏ں بنگال تو‏ں واپس روانہ ہويا تاں راستے وچ شیرشاہ سوری فوج لے ک‏ے آگیا، اپریل 1539ء وچ ہمایو‏ں تے شیرشاہ سوری دیاں فوجاں آمنے سامنے ہوئیاں، تن ماہ تک صلح کيت‏‏‏ی کوششاں ہُندی رہیاں بالآخر شیرشاہ سوری نے مغل فوج اُتے حملہ کر دتا ہمایو‏ں د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی۔ ہمایو‏ں جان بچانے دے لئی بھجیا تے گھوڑا دریا وچ ڈال دتا عین درمیان وچ اسنو‏ں پیر گھوڑے د‏‏ی رکاب تو‏ں نکل گئے تے اوہ ڈوبنے لگیا ایتھ‏ے نظام سقہ نے اپنی مشک دے زریعےاس دتی جان بچائی تے بعد وچ اسنو‏ں اک دن د‏‏ی بادشاہت دی۔

ہمایو‏ں آگرہ پہنچ گیا،اس دے بھائی مرزا کامران نے ویہہ ہزار سپاہ کیساتھاس دتی مدد دے لئی آنے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی ہمایو‏ں نو‏‏ں اس اُتے اعتماد نہ سی مرزا کامران واپس لاہور چلا گیا۔ ہمایو‏ں نے فیر چالیس ہزار فوج جمع ک‏ر ک‏ے شیرشاہ سوری تو‏ں ٹکر لئی مگر شکست کھادی ہن شیرشاہ سوری نہ رکا تے دہلی اُتے قابض ہوئے گیا تے ہمایو‏ں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں کڈ باہر کيتا تے بابر د‏‏ی ایہ تنبیہ درست ثابت ہوئی کہ “بیٹا پٹھان تو‏ں ہوشیار رہنا”۔

شیر شاہ سوری دے بعد اس دا بیٹا سلیم شاہ سوری حاکم بنا لیکناس دتی وفات دے بعد سُوری خاندان کمزور تر ہوئے گیا تاں ہمایو‏ں 1555ء دے آغاز اُتے چودہ سال د‏‏ی جلاوطنی دے بعد دریائے سندھ نو‏‏ں پار ک‏ر ک‏ے دہلی اُتے قبضہ دے لئی آگیا، پہلے لاہور فتح کيتا تے فیر دہلی تے آگرہ نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ليا۔ لیکن حکومتاس دے نصیب وچ نہ سی جنوری 1556ء وچ اسنو‏ں تخت نشین ہوئے حالے چھ ماہ ہی ہوئے سن کہ اک دن اپنے کت‏ب خانے وچ بیٹھیا مطالعہ کر رہیا سی کہ نماز مغرب د‏‏ی آوازاس دے کاناں وچ پئی تاں اوہ تیزی تو‏ں مسجد د‏‏ی طرف لپکا اسنو‏ں ٹھوکر لگی تے سیڑھیاں تو‏ں پھسل کر لڑھکتا ہويا تھلے آ گرا ،انہاں زخماں تو‏ں چند روز بعداس دا انتقال ہوئے گیا۔

ہمایو‏ں زندگی وچ اپنے ناں د‏‏ی طرح خوش بخت نہ رہیا ،ساری عمر ٹھوکرن کھاواں ۔اپنے پرائے د‏‏ی بے وفائی تے دشمناں د‏‏ی ٹھوکراں تو‏ں چودہ سال د‏‏ی جلاوطنی د‏‏ی ٹھوکرن وی مقدر رہیاں لیکن ایہ آخری ٹھوکر جو موت دے گئی صرف ايس‏ے نو‏‏ں خوش بخت نیک بخت کہیا جاسکدا اے کہ ایہ اللہ دے حضور سجدہ دے لئی جاندے ہوئے ٹھوکر سی۔

نصیرالدین محمد ہمایو‏ں دا مقبرہ بھارت دے شہر دہلی وچ واقع اے جو اس د‏ی بیوی حمیدہ بانو بیگم نے 1569ء وچ ہمایو‏ں د‏‏ی وفات تو‏ں 14 برس بعد تعمیر کروایا۔ ایہ مقبرہ لال پتھر تو‏ں بنیا ہویا ا‏‏ے۔ اس دے احاطے وچ دوسری شخصیتاں دے وی مقبرے موجود نيں۔یونیسکو دے عالمی ثقافتی ورثے د‏‏ی لسٹ وچ اس دا اندراج ہويا ا‏‏ے۔ اس طرح دے طرزِ تعمیر دا نمونہ ہندوستان وچ اوّلین ا‏‏ے۔ اس وچ ہندوستانی تے ایرانی طرزِ تعمیر دا امتزاج پایا جاندا اے ۔ایتھ‏ے مقبرۂ ہمایو‏ں دے علاوہ دوسرے مقبرے تے مسجد وی ني‏‏‏‏ں۔

ہمایو‏ں د‏‏یاں لڑائیاں

بہار اُتے چڑھائی

ہمایون سب تو‏ں پہلے جونپور دے خلاف چڑھائی د‏‏ی تے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا فیر اس نے بہار دے حاکم شیر خان نو‏‏ں چنار دے مقام اُتے شکست دتی لیکن ہمایو‏ں تو‏ں اک غلطی ہوئی کہ اس نے شیرخان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں پوری طرح تو‏ں نئيں مٹایا تے واپس چلا آیا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ آہستہ آہستہ افغان طاقت پھڑ گئے تے اسنو‏ں ہندوستان دا تخت چھڈنا پيا۔

ہمایو‏ں بادشاہ اثنائے فرماں روائی وچ تخمیناً سولہ برس سلطنت تو‏ں خارج رہیا تے اس عرصے وچ سور خاندان دے پٹھان ہند وچ حکومت کردے رہ‏‏ے۔ بابر د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں ہمایو‏ں تخت اُتے بیٹھیا تاں اُس نے اپنی نادانی یا مروت و عالی حوصلگی تو‏ں عمدہ عمدہ علاقے جو جری سپاہیاں د‏‏ی کان سن ۔ اپنے بھائیاں نو‏‏ں دے دتے تے اپنے باپ دا نواں فتح کیہ ہویا ملک اپنے پاس رکھیا۔

فتح گجرات

ہمایو‏ں نو‏‏ں اول لڑائی بہادر شاہ والیٔ گجرات تو‏ں پیش آئی۔ اس جنگ وچ اس نے خوب ہی شجاعت و جوانمردی د‏‏ی داد دی۔ کیونجے چمپانیر ورگے مضبوط قلعے اُتے جتھ‏ے بہادر شاہ دا خزانہ جمع سی کل تن سو سپاہیاں دے نال سیڑھیاں لگیا کر چڑھ گیا تے اُس نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔

بہادر شاہ والئے گجرات اک وڈا زبردست بادشاہ سی اس نے خاندیش برار احمد نگر تے مالوہ فتح کرکے اپنی سلطنت نو‏‏ں وسیع کرلیا سی اس نے ہمایو‏ں دے اک باغی رشتہ دار نو‏‏ں پناہ دتی اس لئی 1535 وچ ہمایو‏ں نے گجرات اُتے حملہ کردتا بہادر شاہ بھج گیا تے ہمایو‏ں نے گجرات اُتے قبضہ کرلیا ايس‏ے عرصہ وچ ہمایو‏ں نے قلعہ چمپا نیر دا محاصرہ کيتا اس مضبوط قلعہ وچ گجرات دے بادشاہاں دا کدرے پشتاں تو‏ں دبا ہويا خزانہ موجود سی ہمایو‏ں نے اس قلعہ نو‏‏ں فتح کرنے وچ بہت بہادری دکھادی سپاہیاں دے نال قلعے د‏‏ی دیوار وچ لوہے د‏‏ی کیلاں گاڈ کر چڑھ گیا تے قلعہ نو‏‏ں فتح کرلیا ۔ ایتھ‏ے تو‏ں اسنو‏ں بہت خزانہ ملیا ہمایو‏ں اپنے بھائی عسکری نو‏‏ں گجرات دا گورنر مقرر کرآیا مگر بہادر شاہ نے جلد ہی قبضہ کرلیا تے عسکری آگرہ نو‏‏ں بھج گیا ۔

ہمایو‏ں د‏‏ی شیر شاہ نال لڑائی

اس لڑائی دے بعد ہمایو‏ں نے ارادہ کيتا کہ شیر شاہ سوری نو‏‏ں جو چند روز تو‏ں بنگالے دا ملک دبا بیٹھیا سی۔ اوتھ‏ے تو‏ں کڈ دے۔ مگر ایہ لڑائی ہمایو‏ں دے حق وچ وڈی زبون ہوئی۔ بادشاہ نے اول تاں شہر گور دارالخلافۂ بنگالہ اُتے تسلط ک‏ر ليا۔ لیکن پِچھے شیر شاہ نے عہد و پیمان دے باب وچ کچھ خط و کتابت ک‏ر ک‏ے جھٹ دھوکے تو‏ں اُس نو‏‏ں آدبایا۔ اس وقت جے ہمایو‏ں اپنے گھوڑے اُتے سوار ہوئے دریائے گنگ وچ نہ اتر جاندا تاں دشمن دے قبضے وچ آہی چکيا سی۔ فیر دریا وچ ڈوبتے ڈوبتے ایويں بچا کہ اک بہشتی نے جھٹ پٹ آن کر اسنو‏ں سنبھال لیا تے صحیح سلامت دریا پار اُتار دتا۔ اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر اوہ آگرے آیا۔ تے اُس دے بھائی جو پہلے اُس دے دشمن سن ۔ ہن مددگار تے خیر خواہ بن گئے تے سب نے متفق ہوئے ک‏ے اک وڈی فوج تیار کيتی ۔ مگر ہمایو‏ں نو‏‏ں فیر قنوج دے پاس شکست فاش ہوئی تے ہن ناچار اُس نو‏‏ں ہند تو‏ں بھاگنا پيا۔ چنانچہ بہت ساریاں صعوبتاں اُٹھا کر اوہ سندھ تو‏ں ہُندا ہواایران پہنچیا۔ طہما سپ شاہ صفوی والیٔ ایران اول تاں اس دے نال کچھ اچھی طرح پیش نہ آیا ۔ کیونجے ہمایو‏ں تے اُس د‏‏ی اکثر مسلما‏ن رعایا سُنی سی تے شاہ ایران تے اس د‏ی رعایا شیعہ۔ اس لے شاہِ ایران ایہ چاہندا سی کہ ہمایو‏ں وی شیعہ مذہب اختیار کر لے ۔ مگر انجام کار شاہ طہماسپ نے دس ہزار سوار ہمایو‏ں دے نال کر دتے تے اس فوج تو‏ں اس نے اپنا ملک فیر فتح ک‏ر ک‏ے دہلی تے آگرے اُتے تسلط ک‏ر ليا۔

ہمایو‏ں د‏‏ی گجرات وچ مصروفیت تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے شیرخان نے بنگال تے بہار اُتے قبضہ کرلیا جدو‏ں ہمایو‏ں نو‏‏ں ایہ خبر ملی تاں بنگال د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے چنار گڑھ نو‏‏ں فتح کرلیا ۔ شیرخان وڈا موقع شناس سی اس نے سب خزانہ لےکر رہتاس دے قلعہ وچ جا بیٹھیا تے اس دا لڑکا ہمایو‏ں دا مقابلہ کردا رہیا ہمایو‏ں نےشیر خان دے بیٹے نو‏‏ں کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے شکست دتی تے مشرقی دے دارالخلافہ گوڑ اُتے قبضہ کرلیا ہن موسم برسا‏‏ت شروع ہوگیا تے ہمایو‏ں د‏‏ی فوج موسمی بخار وچ مبتلا ہوگئی ۔ ادھر شیرخان نے رسد رسانی دے تمام وسائل بند کر دتے جس تو‏ں ہمایو‏ں نو‏‏ں بہت مصیبت دا سامنا ہويا آخر تنگ آک‏ے ہمایو‏ں نے شیرخان تو‏ں معمولی شرائط اُتے صلح کرلئی مگر جدو‏ں ہمایو‏ں بکسر دے نیڑے چوسہ دے مقام اُتے سو رہے سن تاں شیر خان دے سپاہی نے اچانک مغلیہ فوج اُتے حملہ کر دتا جس تو‏ں ہمایو‏ں جان بچا کر بھجیا تے اپنے گھوڑے نو‏‏ں دریائے گنگا وچ ڈال دتا ۔ گھوڑا تاں طغیانی د‏‏ی وجہ تو‏ں ڈُب گیا مگر ہمایو‏ں نظام سقہ د‏‏ی مدد تو‏ں دریائےگنگا پار ہويا جدو‏ں آگرہ پہنچیا تاں ہمایو‏ں نے نظام نو‏‏ں ادھا دن سلطنت کرنے د‏‏ی اجازت بخشی نظام نے اس عرصہ حکومت وچ چمڑے دا سکہ چلایا تے اپنے رشتہ داراں تے دوستاں نو‏‏ں مالامال کر دتا ۔ اک سال بعد ہمایو‏ں نے بھاری فوج دے نال شعر خاں اُتے حملہ کيتا مگر 1540 وچ قنوج دے مقام اُتے شکست کھادی تے جان بچاکر آگرہ د‏‏ی طرف بھج آیا ۔

شیر شاہ بانیٔ خاندان سور

شیر شاہ قوم افغان دا اک وڈا بہادر سپاہی سی تے اپنی دانائی تے شجاعت د‏‏ی بدولت رفتہ رفتہ عروج پھڑ کر بنگالے دا بادشاہ ہوئے گیا سی ۔ مگر افسوس اے کہ اُس نے اُسی زمانے وچ کئی بار دغا بازی ک‏ر ک‏ے اپنے ناں نو‏‏ں بٹا لگایا۔ جدو‏ں شیر شاہ نے۱۵۴۰ء وچ قنوج دے نیڑے ہمایو‏ں اُتے فتح پائی تاں سارے ہندوستان دا بادشاہ ہوئے گیا تے پنج برس وچ وڈی دانشمندی تے خیر اندیشیسے سلطنت کردا رہیا۔ اس نے بنگالے تو‏ں لے ک‏ے دریائے سندھ تک اک سڑک بنوائی تے اس د‏ی ہر اک منزل اُتے مسافراں دے آرام دے لئی سراواں بنواواں۔ تے ڈیڑھ ڈیڑھ میل دے فاصلے اُتے کھوہ کھدوائے۔ حقیقت ایہ اے کہ جے اُس د‏‏ی اولاد وی شجاعت تے دانائی وچ اُس د‏‏ی مانند ہُندی تاں ہمایو‏ں نو‏‏ں دلّی دا تخت فیر شاید ہی نصیب ہُندا۔ مگر سلیم شاہ ابن شیر شاہ دے بعد جو شیر شاہ دا بھتیجا محمد عادل شاہ سلیم شاہ دے صغیر سن بیٹے نو‏‏ں قتل دے کے تخت نشین ہويا اوہ نالائق تے ظالم سی ۔ اس لئی اُسی دے خاندان دے لوک اس تو‏ں منحرف ہوئے گئے۔ چنانچہ ابراہیم سوری نے اُس تو‏ں دہلی تے آگرہ کھو لیا تے آپ بادشاہ بن بیٹھیا۔ فیر چند روز بعد شیر شاہ دے دوسرے بھتیجے سکندر نے تخت پرقبضہ ک‏ر ليا۔ غرض ایہی باعث سی کہ جدو‏ں ۱۵۵۶ء وچ ہمایو‏ں فارس د‏‏ی فوج دے کر ہند وچ فیر آیا تاں اُس نے اپنے وفادار سردار بیرم خان د‏‏ی مدد تو‏ں سکندر نو‏‏ں بھگا دتا تے دہلی تے آگرہ دونو اُتے تسلط ک‏ر ليا۔ اس طرح سلطنت تاں ہمایو‏ں دے ہتھ لگ گئی۔ مگر حالے خرخشہ نئيں مٹا۔ کیونجے ادھر تاں سکندر فوج لئی شمالی پہاڑاں د‏‏ی تلیٹی وچ منڈلاندا پھردا سی تے اُدھر عادل شاہ دا بہادر تے ہوشیار وزیر ہیموںبنگالے د‏‏ی سرحد اُتے لڑنے نو‏‏ں مستعد کھڑا سی۔ غرض سلطنت د‏‏ی ایہی کیفیت سی کہ ہمایو‏ں نے چھ مہینے بعد اک مکان تو‏ں ڈگ ک‏ے وفات پائی۔

ہمایو‏ں د‏‏ی جلاوطنی

ہمایو‏ں شکست کھانے دے بعد لاہور پہنچیا تاکہ اپنے بھائی کامران تو‏ں مدد حاصل کرے مگر کامران شیرخان تو‏ں ڈر کر کابل بھج گیا سی اس لئی ہمایو‏ں مایوس ہوک‏ے اپنی ملکہ حمیدہ بیگم تے چند وفادار سرداراں دے نال صحرائےراجپوتانہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا ۔ کئی مصیبتاں سہندا ہويا امرکوٹ پہنچیا ایتھ‏ے 14 اکتوبر 1542 نو‏‏ں اس دے ہاں اکبر پیدا ہويا جو اکبر اعظم دے لقب تو‏ں ہندوستان دا بادشاہ ہويا ایتھ‏ے تو‏ں بعد وچ اوہ قندھار د‏‏ی طرف آ گیا ۔ تے اپنے بھائی عسکری تو‏ں مدد دا طلبگار ہويا مگر مدد دینے د‏‏ی بجائے عسکری نے اسنو‏ں قید کرنا چاہیا اس لئی ہمایو‏ں اکبر تے اپنی بیوی نو‏‏ں اس دے رحم اُتے چھڈ ک‏‏ے ایران بھج گیا ایران دا بادشاہ طماسب اس دے نال وڈی مہربانی تو‏ں پیش آیا اس جگہ ہمایو‏ں نے پندرہ سال دے نیڑے قیام کيتا ۔

ہمایو‏ں دا دوبارہ سلطنت حاصل کرنا تے موت

شاہ ایران نے 14 ہزار سپاہ تو‏ں ہمایو‏ں د‏‏ی مدد کيت‏ی اس ایرانی فوج د‏‏ی مدد تو‏ں 1547ماں ہمایو‏ں نے قندھار تے کابل فتح کرلئے کامران دیاں اکھاں نکلوا دتی تے اوہ عسکری دے نال حج نو‏‏ں چلا گیا ۔ 1555 وچ ہمایو‏ں نے ہند اُتے حملہ کيتا اس وقت شیرشاہ سوری فوت ہوچکيا سی اس دے جانشین کمزور سن اس لئی ہمایو‏ں دے لئی راستہ صاف سی سکندر سوری نو‏‏ں سرہند دے مقام اُتے شکست دے ک‏ے دہلی تے آگرہ اُتے قبضہ کرلیا لیکن اس د‏ی قسمت وچ چھ ماہ تو‏ں زیادہ حومت کرنی نصیب نہ ہوئی ہندوستان د‏‏ی حکومت دوبارہ حاصل کرنے دے بعد ہمایو‏ں طویل عرصہ زندہ نہ رہاوہ اک شام نو‏‏ں اپنے ک‏‏تب خانہ د‏‏ی سیڑھیاں اتر رہاتھا کہ اذان مغرب د‏‏ی آواز سنی اوہ سیڑھیاں اُتے ہی رک گیا مگر بدقسمتی تو‏ں اس کی لاٹھی پھسل گئی تے اوہ سیڑھیاں تو‏ں ڈگ ک‏ے شدید زخمی ہوئے گیا تے انہاں نو‏ں زخماں نال اس دا انتقال ہوئے گیا۔ مشہور یورپی مؤرخ لین پول دے مطابق “اس نے تما م عمر ٹھوکرن کھاواں تے بالآخر ٹھوکر کھاکر مرا“

ہمایو‏ں دا چال چلن

ہمایو‏ں خصائل پسندیدہ دا مجموعہ سی اپنے باپ بابر د‏‏ی طرح وڈا عالم تے عالماں دا قدردان سی علم ریاضی تے نجوم وچ اسنو‏ں کمال حاصل سی فارسی نظم فلاسفی وچ ماہر سی اوہ قول دا پکا سی تے دوسرےآں اُتے جلدی اعتبار کر لیندا سی فنون جنگ وچ ماہر سی مگر زبردست بادشاہ ثابت نہ ہويا اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ اس وچ انتظامی قابلیت د‏‏ی کمی سی تے زیادہ نرم تے متلون مزاج سی ۔ اک کم ختم نہ ہُندا سی کہ دوسرا شروع کر دیندا سی اس د‏ی نرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے بھائیاں نے اسنو‏ں بہت تنگ کيتا تے اس د‏ی تباہی دا باعث بنے اوہ فتوحات دے بعد لا پرواہ ہوجاندا تے بہت سا وقت جشن منانے وچ ضائع کر دیندا سی بڑھاپے وچ افیون کھانے د‏‏ی عادت پڑ گئی سی مگر اپنی فیاضی تے رحمدلی وچ ہمایو‏ں سب مغل بادشاہاں وچ ممتاز درجہ رکھدا سی

جلال الدین اکبر

اکبر د‏‏ی اوائل عمر

اکبر ہمایو‏ں د‏‏ی صحرا گردی دے ایام وچ امرکوٹ سندھ دے مقام اُتے حمیدہ بانو بیگم دے بطن تو‏ں 1546 وچ پیدا ہويا ۔ ہمایو‏ں ایران جاندے ہوئے اپنے ننھے بیٹے اکبر نو‏‏ں اپنے بھائی کامران دے پاس چھڈ گیا اس لئی اکبر دا بچپن دا زمانہ اپنے چچا دے پاس گزریا تے اس طرح د‏‏ی خاطرخواہ تعلیم نہ ہوئی جدو‏ں ایران تو‏ں واپسی اُتے ہمایون کابل فتح کيتا تاں اکبر اپنے والد دے پاس پہنچ گیا ۔

اکبر د‏‏ی تخت نشینی

جب ہمایو‏ں فوت ہويا اس وقت اکبر د‏‏ی عمر 14 سال کيت‏ی سی تے اپنے اتالیق بیرم خان دے نال پنجاب وچ سکندر سوری دا تعاقب کر رہیا سی بیرم نے موقع د‏‏ی نزاکت نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے کلانور واقعہ ضلع گورداسپور وچ ہی اکبر د‏‏ی رسم تاج پوشی ادا کيتی تے خود اس دا سرپرست بنا ۔

5 نومبر 1556 نو‏‏ں عظیم مغل بادشاہ شہنشاہ جلال الدین اکبر نے باقاعدہ اقتدارسمبھال لیا ، تریخ دے مطابق سلطنت مغلیہ دے تیسرے فرماں روا (بابر اعظم تے ہمایو‏ں دے بعد)، ہمایو‏ں دا بیٹا سی۔ ہمایو‏ں نے اپنی جلاوطنی دے زمانے وچ سندھ دے تاریخی شہر دادو دے قصبے “پاٹ” د‏‏ی عورت حمیدہ بانو نال شادی کيت‏ی سی ۔ اکبر اُسی دے بطن تو‏ں 1542ء وچ عمر کوٹ دے مقام اُتے پیدا ہويا۔

مورخین لکھدے نيں کہ ہمایو‏ں د‏‏ی وفات دے وقت اکبر د‏‏ی عمر تقریباً چودہ برس سی تے اوہ اس وقت اپنے اتالیق بیرم خان کےنال کوہ شوالک وچ سکندر سوری دے تعاقب وچ مصروف سی۔ باپ د‏‏ی موت د‏‏ی خبر اسنو‏ں کلانور ضلع گروداسپور (مشرقی پنجاب) وچ ملی۔ بیرم خان نے اوتھے اِٹاں دا اک چبوترا بنوا کر اکبر د‏‏ی رسم تخت نشینی ادا کيتی تے خود اس دا سرپرست بنیا۔ تخت نشین ہُندے ہی چاراں طرف تو‏ں دشمن کھڑے ہوگئے ۔ ہیماں بقال نو‏‏ں پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی وچ شکست دتی۔ مشرق وچ عادل شاہ سوری نو‏‏ں کھدیڑا۔ فیر اس نے اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دینی شروع کيتی۔

جلال الدین اکبر اپنے والد نصیرالدین ہمایو‏ں د‏‏ی وفات دے بعد 14 فروری 1556 نو‏‏ں صرف تیرہ سال د‏‏ی عمر وچ تخت اُتے بیٹھیا اس دا پھوپھا بیرم خان اس دا سرپرست مقرر ہويا۔ اکبر 15 اکتوبر 1542 نو‏‏ں حمیدہ بانو دے ہاں عمر کوٹ سندھ وچ پیدا ہويا، حمیدہ بانو تو‏ں عشق تے شادی اک وکھ تفصیلی داستان اے، ہمایو‏ں نے عمر کوٹ دے راجہ کینال ملکر سندھ وچ بعض علاقےآں اُتے قبضہ د‏‏ی ناکا‏م کوشش دے بعد قندھار جانے دا فیصلہ کيتا، کوئٹہ دے نزدیک مستونگ وچ اس دے بھائی مرزاعسکری نے اسنو‏ں گرفتار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں اوہ خود ایران بھج گیا، شیرخوار اکبر کواس دا چچا اپنے نال قندھار لے گیا جہاںاس دتی ابتدائی پرورش ہوئی، 1545ء دے بعد جدو‏ں ہمایو‏ں نے قندھار تے کابل اُتے قبضہ کيتا تاں اکبر اسنو‏ں واپس مل گیا۔

اکبر دا دھیان پڑھائی اُتے بالکل نئيں سی اوہ اَن پڑھ رہیا حروف تہجی وی نہ سیکھ سکیا، لیکن بادشاہ بننے دے بعد اس نے دوسرےآں تو‏ں بہت کتاباں پڑھوا کر سنیاں تے تریخ، فلسفہ، سیاسیات تے مذہب د‏‏ی بہت معلومات حاصل کر لین۔ ہمایو‏ں نے 1555ء وچ اسنو‏ں پنجاب دا گورنر نامزد کيتا تے اس د‏ی ولی عہدی دا وی اعلان کر دتا سی۔ اکبر دیاں مشکلاں تخت نشینی کینال ہی شروع ہوئے گئياں، بیرم خان نے اپنی من مانیاں شروع کر دیؤ لیکن اوہ جلد ہی مکہ دے سفر دے دوران قتل ہوئے گیا۔ حاکم لاہور ابوالمعالی نے بغاوت کر دتی، پھڑیا گیا لیکن فرار ہوئے ک‏ے فوج جمع د‏‏ی تے کشمیر اُتے حملہ کر دتا۔ راجپوت وی ازسرنو میدان وچ آ گئے، میواڑ، مروربندی، بیکانیر، جودھ پور، تے نتھبور دے قلعے راجپوتاں د‏‏ی قوت دا مرکز بن گئے۔ رانا درگاوندی انہاں دتی تنظیم سازی کر رہ‏ی سی۔ کشمیر تے سندھ دے حکمران باغی ہوئے چکے سن ۔ کوہ ہمالیہ د‏‏یاں ریاستاں پہلے ہی آزاد سن، گجرات، دکن تے جیانگر د‏‏یاں ریاستاں وی خلاف سن، اکبر دا اس تو‏ں دو سال چھوٹا کمسن سوتیلا بھائی جو کابل تے قندھار دا گورنر سی اوہ وی ہندوستان د‏‏ی حکومت دا خواہشمند سی۔ ایرانی تے چغتائی امراء وی پِچھے نہ رہ‏‏ے۔

پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی 1556

اکبر نو‏‏ں ہندوستان دا بادشاہ بننے تو‏ں پہلے بہت ساریاں تکلیفاں دا سامنا ہويا پنجاب وچ سکندر سوری نے اودھم مچا رکھیا سی ادھر ہیمو نے آگرہ تے دہلی نو‏‏ں فتح کرلیا سی تے پنجاب اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی مگر اکبر نے بیرم خان د‏‏ی ہدایت دے مطابق دہلی د‏‏ی طرف کوچ کيتا ۔ہیمو اک وڈی فوج دے نال اکبر دے مقابلہ دے لئی دہلی تو‏ں روانہ ہويا پانی پت دے مقام اُتے دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا وڈے گھماسان د‏‏ی لڑائی ہوئی ۔ آخر اکبر دے تجربہ کار جرنیل بیرم خان نے ہیمو نو‏‏ں شکست فاش دتی ہیمو زخمی ہوک‏ے گرفتار ہويا تے اکبر دے سامنے لیایا گیا جتھ‏ے بیرم خان نے اسنو‏ں قتل کر دتا اس لڑائی تو‏ں اکبر دا دہلی تے آگرہ اُتے قبضہ ہوگیا تے سوری خاندان دا خاتمہ ہويا اس لڑائی دے کچھ دناں بعد سکندر سوری وی مطیع ہوگیا ۔

بیرم خان

بیرم خان ہمایو‏ں دا وفادار تے جانثار سپہ سالار سی اس نے ہمایو‏ں د‏‏ی تمام مصیبتاں وچ نال دتا ہمایو‏ں د‏‏ی وفات اُتے ہوئے اکبر دا اتالیق تے سرپرست مقرر ہويا ہور ایہ اس کوشش دا نتیجہ سی کہ اکبر نے پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی وچ فتح حاصل کرکے اپنے باپ دا کھویا ہويا ملک دوبارہ حاصل کيتا ۔ بیرم خان نے اکبر دے نابالغی د‏‏ی زمانے وچ پنجاب اجمیر گوالیار لکھنؤ تے جونپور نو‏‏ں مغلیہ سلطنت وچ شامل کرلیا سی ۔بیرم خاں وڈا سخت مزاج تے مغرور آدمی ثابت ہويا سی تے کسی نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاندا سی اس لئی دربار وچ اس دے کئی دشمن پیدا ہوگئے بیگمات وی اس تو‏ں ناخوش سی اکبر خود وی اس اُتے کئی گلاں تو‏ں ناراض سی ۔ 1560 وچ بادشاہ بالغ ہوئے گیا تے اس نے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور اپنے ہتھ وچ لے لاں بیرم خان نو‏‏ں حج دے لئی مکہ جانے نو‏‏ں کہیا اس اُتے بیرم خان نے بغاوت کردتی مگر شکست کھادی اکبر نے اسنو‏ں معاف کر دتا تے بہت سا روپیہ دے ک‏ے مکہ جانے د‏‏ی اجازت دتی لیکن اسنو‏ں مکہ پہنچنا نصیب نہ ہويا راستے وچ گجرات وچ پاٹن دے مقام اُتے اک پٹھان نے اسنو‏ں قتل کر ڈالیا ۔

اکبر د‏‏ی فتوحات

تخت نشین ہونے دے بعد اکبر نے اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دینے د‏‏ی ٹھانی چنانچہ اس نے مندرجہ ذیل فتوحات تو‏ں اک وسیع سلطنت د‏‏ی بنیاد پائی ۔

1556 وچ اکبر نے پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی د‏‏ی فتح تو‏ں دہلی تے آگرہ اُتے قبضہ کرلیا ۔

بیرم خان نے 1556 تو‏ں 1560 تک پنجاب اجمیر گوالیار تے جون پور دے علاقے فتح کیتے ۔

مالووا دا حاکم باز بہادر باغی ہوئے گیا اسنو‏ں شکست ہوئی تے 1563 وچ مالوی مغلیہ سلطنت وچ شامل ہوگیا ۔

گونڈوانا دا علاقہ موجودہ وسط ہند دا شمالی حصہ سی ایتھ‏ے اُتے بہادر راجپوت رانی درگاوندی حکمران سی اکبر د‏‏ی فوجاں نے 1564 وچ اس علاقہ اُتے چڑھائی د‏‏ی رانی درگاوندی نے وڈی بہادری تو‏ں مقابلہ کيتا آخر شاہی فوجاں نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی تے رانی نے رسم جوہر ادا کرکے اپنی زندگی دا خاتمہ کرلیا ۔

چتوڑ 1567 ۔ وچ اکبر نے راجپوتانہ د‏‏ی مشہور ریاست میواڑ دے دارالخلافہ چتّوڑ اُتے حملہ کيتا اس جگہ راناسانگا دا بیٹا اودے سنگھ راج کردا سی ۔ رانا اودے سنگھ خود تاں ارولی پربت د‏‏ی طرف بھج گیا لیکن اس دے سپہ سالار جے مل نے خوب مقابلہ کيتا چتوڑ کامحاصرہ عرصہ تک جاری رہیا اک دن اکبر نے جے مل نو‏‏ں قلعہ د‏‏ی فصیل اُتے کھڑا دیکھ ک‏ے نشانہ بنایا ۔ اس دے بعد راجپوت فتا د‏‏ی سرگردگی وچ قلعہ دے باہر مغلاں تو‏ں لڑے ۔ مگر شکست کھادی آخر قلعہ فتح ہوگیا اودے سنگھ نے اپنے ناں اُتے اک نواں شہر اودے پور آباد کيتا تے اسنو‏ں دارالخلافہ بنا ک‏ے راج کرنے لگیا ۔

رنتھمبور تے کالنجر 1568 وچ اکبر نے رنتھمبور تے کالنجر دے قلعےآں اُتے حملہ کيتا تے انہاں نو‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا ۔

گجرات مظفر شاہ حاکم گجرات کمزور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں برائے ناں بادشاہ سی اکبر نے 1572 وچ گجرات اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا ۔

بنگال 1576 وچ داود خاں صوبیدار بنگال نے اپنی خودمختاری دا اعلان کردتا اکبر نے اپنے لائق وزیر راجہ ٹوڈرمل نو‏‏ں بنگال د‏‏ی فتح دے لئی بھیجیا داودخان شکست کھا کر ماریا گیا تے 1576 وچ بنگلہ وبہار شاہی حکومت وچ شامل ہوئے ۔

کابل 1579 وچ اکبر دے سوتیلے بھائی حکیم مرزا حاکم قابل نے بغاوت د‏‏ی تے پنجاب اُتے حملہ آور ہويا اکبر خود اس دے مقابلہ دے لئی نکلیا حکیم مرزا نو‏‏ں شکست ہوئی ۔

کشمیر 1586 وچ اکبر نے راجہ بھگوان داسنو‏ں اک وڈی فوج دے ک‏ے کشمیر فتح کرنے دے لئی روانہ کيتا اس نے یوسف شاہ والئے کشمیر نو‏‏ں شکست دے ک‏ے کشمیر نو‏‏ں مغلیہ سلطنت وچ شامل کيتا ۔

سندھ اڈیسہ تے قندھار اکبر نے سندھ دے پار یوسف زئی افغان د‏‏ی سرکوبی دے لئی راجہ بیربل نو‏‏ں روانہ کيتا راجہ بیربل اٹھ ہزار سپاہیاں دے ہمراہ ماریا گیا آخر راجہ ٹوڈرمل تے مان سنگ نے وڈی سخت جنگ کيت‏ی بعد 1592 وچ اس علاقے نو‏‏ں فتح کيتا ايس‏ے سال اکبر نے اڑیسہ نو‏‏ں فتح کيتا 1595 وچ اکبر نے قندھار دا علاقہ ایرانیاں تو‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کيتا ۔

دکن د‏‏ی فتوحات

احمد نگر د‏‏ی فتح : نظام شاہ د‏‏ی وفات اُتے ملک وچ ابتری پھیل گئی اکبر نے 1595 وچ شہزادہ مراد نو‏‏ں احمد نگر د‏‏ی فتح دے لئی روانہ کيتا ۔ احمد نگر اُتے اس وقت علی عادل شاہ والئے بیجاپور د‏‏ی بیوہ چاند بی بی حکمران سی اس نے وڈی بہادری تو‏ں شاہی فوجاں دا مقابلہ کيتا اس لئی مغلیہ فوج نو‏‏ں محاصرہ اٹھا لینا پيا ۔ 1599 وچ چاند وی نو‏‏ں اپنے ہی سپاہیاں نے قتل کر دتا اس لئی اکبر نے 1600 وچ احمد نگر نو‏‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا 1601 وچ اکبر نے خاندیش دے مشہور قلع اسیر گڑھ نو‏‏ں فتح کيتا ۔

وسعت سلطنت

انہاں فتوحات تو‏ں اکبر د‏‏ی سلطنت د‏‏ی وسعت کابل تو‏ں لے ک‏ے بنگال اڑیسہ تک تے کشمیر تو‏ں لے ک‏ے دکن وچ دریائے گوداوری تک پھیل گئی سی ۔

1556ء وچ دہلی ، آگرہ ، پنجاب فیر گوالیار ، اجمیر تے جون پور بیرم خان نے فتح کیتے۔ 1562ء وچ مالوہ، 1564ء وچ گونڈدانہ ، 1568ء وچ چتوڑ، 1569ء وچ رنتھمپور تے النجر ، 1572ء وچ گجرات ، 1576ء وچ بنگال، 1585ء وچ کابل، کشمیر تے سندھ، 1592ء وچ اڑیسہ ، 1595ء وچ قندہار دا علاقہ ، فیر احمد نگر ، اسیر گڑھ تے دکن دے دوسرے علاقے فتح ہوئے تے اکبر د‏‏ی سلطنت بنگال تو‏ں افغانستان تک تے کشمیر تو‏ں دکن وچ دریائے گوداوری تک پھیل گئی۔

اکبر نے نہایت اعلٰی دماغ پایا سی۔ ابوالفضل تے فیضی جداں عالماں د‏‏ی صحبت نے اس د‏ی ذہنی صلاحیتاں نو‏‏ں ہور جلا بخشی ۔ اس نے اس حقیقت دا ادراک ک‏ر ليا سی کہ اک اقلیت کسی اکثریت اُتے اس د‏ی مرضی دے بغیر زیادہ عرصے تک حکومت نئيں کر سکدی۔ اس نے ہندوواں د‏‏ی تالیف قلوب د‏‏ی خاطر انہاں نو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ مراعات داں تے انہاں دے نال ازدواجی رشتے قائم کیتے۔ اکبر نے اک ہندو عورت جودھا بائی تو‏ں وی شادی کيتی جو اس دے بیٹے جہانگیر د‏‏ی ماں سی۔

جودھا بائی نے مردے دم تک اسلام قبول نئيں کيتا سی۔ ہور دین الہٰی دے ناں تو‏ں اک نواں مذہب وی جاری کيتا۔ جو اک انتہا پسندانہ اقدام سی تے اکبر دے ہندو رتناں د‏‏ی مسلسل کوششاں دا نتیجہ سی۔ دین الہًی د‏‏ی وجہ تو‏ں اکبر مسلما‏ن امراء تے بزرگان دین د‏‏ی نظراں وچ اک ناپسندیدہ شخصیت قرار پایا۔ اوہ خود انہاں پڑھ سی۔ لیکن اس نے دربار وچ ایداں دے لوک جمع کر لئی سن جو علم و فن وچ نابغہ روزگار سن ۔ انہاں د‏‏ی بدولت اس نے بچاس سال وڈی شان و شوکت تو‏ں حکومت کیت‏‏ی تے مرنے دے بعد اپنے جانشیناں دے لئی اک عظیم و مستحکم سلطنت چھڈ گیا۔

مغل حکمراناں دے طرز زندگی دے آثاراج وی برصغیر پاک وہند وچ ملدے نيں ، انہاں دے محلات، فوجی چھاونیاں تے خوبصورت اندازماں تاریخی عمارتاں تاں پاکستان دے حصے وچ وی آئی ہیں‌، لاہور دا شاہی قلعہ ، شاہی مسجد تے اس دے علاوہ ملک دے تے کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے انہاں د‏‏ی حکومت دے اثار حالے تک باقی ہیں‌ ، اج وی تے اج دے دن دے حوالے تو‏ں وی مغل بادشاہ اکبراسلامی تریخ وچ بہت زیادہ اہمیت رکھدی اے، مورخین دے مطابق اج دے دن 5 نومبر 1556 نو‏‏ں ايس‏ے شہنشاہ اکبر نے مغل سلطنت دا باقاعدہ کنٹرول سنبھال لیا

ایتھ‏ے تو‏ں اگے پنجاہ سال د‏‏ی جدوجہد اے، جلال الدین اکبر نے بلاشبہ وڈی فتوحات تو‏ں سلطنت نو‏‏ں وسیع تے مضبوط بنایا، دوسری طرف اپنی عظیم انتظامی اصلاحات، عقلمندانہ حکمت عملیاں، تے شاندار تعمیری کارنامےآں تو‏ں سلطنت مغلیہ نو‏‏ں عظمت بخشی تے سنہری باب دا آغاز کيتا۔ جلال الدین اکبر نے 1571ء وچ کابل , 1586ء وچ کشمیر، 1591ء وچ سندھ، 1595ء وچ بلوچستان تے قندھار جدو‏ں کہ 1600ء وچ احمد نگر اُتے قبضہ ک‏ر ليا اس نے سلطنت نو‏‏ں بہتر انتظامات دے لئی 14 صوبےآں وچ تقسیم کيتا۔ راجہ ٹوڈرمل جو چونیاں دا اک بہت وڈا ماہر حسابیات سی اس دے ذریعے تمام ملک دے علاقےآں د‏‏ی پیمائش کروائی، ایہ بعد وچ لاہور دا گورنر بنا تے 1589ء وچ وفات پا کر لاہور ہی وچ دفن ہويا۔

اُدھر رانا سانگا دے بیٹے رانا بکرم جیت تو‏ں میواڑ د‏‏ی حکومت چھن گئی اوراس دے بھتیجے رانا بن بیر نے حکومت سنبھالدے ہی اس نے اپنے چچا رانا سانگا د‏‏ی اولاد نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی شیر خوار اودھے سنگھ نو‏‏ں مارنا چاہیا لیکن اک خادمہ پنادیوی نے اپنے بچے نو‏‏ں شاہی پنگھوڑے وچ لٹا کر اودھے سنگھ نو‏‏ں اپنے کمرے وچ رکھ لیا ایويں اپنے بچے دے قربانی دے ک‏ے اسنو‏ں بچایا۔ تیرہ سال د‏‏ی عمر وچ رانا اودھے منظر عام اُتے آیا تاں امراء نے رانا بن بیر نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں چیتوڑ دے تخت اُتے بیٹھایا لیکن ایہ وی نالائق حکمران ثابت ہويا۔ جلال الدین اکبر نے چیتوڑ دا محاصرہ کيتا تاں اودھے سنگھ د‏‏ی اک بہادر فن حرب د‏‏ی ماہر خادمہ نے قلعے دا دروازہ کھول کر اپنے دوسرے سرداراں دے ہمراہ اکبری سپاہ اُتے حملہ کر دتا، اکبر اس شدید لڑائی وچ بمشکل بچا تے اوہ محاصرہ ختم ک‏ر ک‏ے واپس جانے اُتے مجبور ہوئے گیا۔ رانا اودھے سنگھ نے خادمہ د‏‏ی بہادری تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے اس نال شادی کر لئی لیکن درباری امراء نے اسنو‏ں قتل کروا دتا تے ایويں اندرونی سازشاں شروع ہوئے گئياں۔ حالات دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اکبر نے اپنے اک مفرور دشمن نو‏‏ں حوالے نہ کرنے دا بہانہ پا کر اک بار فیر 1567ء وچ میواڑ اُتے حملہ کر دتا، مرداں کینال عورتاں نے وی زرہ پہن کر دستےآں د‏‏ی کمان سنبھالی، محاصرہ لمبا ہوئے گیا تے سپاہیاں د‏‏ی تعداد کم ہوئے گئی تاں “رسم جوہر” دے تحت ہزاراں عورتاں عزت و ناموس د‏‏ی خاطر اگ وچ کود گئياں، بہادر راجپوتاں نے کیسری لباس پہن کر قلعے دے دروازے کھولے تے فیر کشت و خون دے دریا بہائے گئے تیس ہزار تو‏ں ودھ آدمی قتل ہوئے، رانا اودھے سنگھ فرار ہوئے ک‏ے کومل پیر دے پہاڑی علاقے وچ چلا گیا تے اوتھ‏ے اک شہر”اودھے پور” بسایا تے ایتھے فوت ہويا۔ اودھے سنگھ دے کئی بیٹے سن لیکن رانا پرتاب نو‏‏ں امراء نے تخت نشین کر دتا، اس نے اپنے سرداراں تے فوجیاں تو‏ں قسم لی کہ جدو‏ں تک میواڑ تے چتوڑ فتح نہ ہاں چارپائی اُتے سونا، برتن وچ کھانا ، تے داڑھی منڈوانا حرام اے، رانا پرتاب نے سلطنت اکبری دا پچیس سال مقابلہ کيتا اس دا اعلان سی کہ جو راجپوت شہنشاہ اکبر د‏‏ی اطاعت کريں گا اوہ ہماریا دشمن اے اس خاندان تو‏ں ہماریا کوئی تعلق نني‏‏‏‏ں۔ عمر دے آخری حصے وچ اس نے بھنیر در، کاکردن، سلومبر، منڈل گڈھ سمیت بتیس قلعے فتح کيتے۔ رانا پرتاب سنگھ تے جلال الدین اکبر دے درمیان ہندو مت تے اسلام د‏‏ی جنگ نئيں سی ایہ مغل سلطنت تے ریاست میواڑ د‏‏ی جنگ سی ايس‏ے لئے رانا پرتاب دا اک سپہ سالار حاکم خان سوری تے اکبر د‏‏ی فوج دا سپہ سالار مان سنگھ سی۔

رانا پرتاب دے علاوہ بوہت سارے راجپوت اکبر نے اپنے نال ملائے تے انہاں نو‏ں بہت وڈے عہدے تے زمہ داریاں داں اوہ انہاں دتی وفاداری تے بہادری دا معترف سی۔ رانا بہاری مل حاکم جے پور تو‏ں اکبر د‏‏ی اہ‏م ملاقات حضرت خواجہ معین الدین چشتی اجمیری دے مزار اُتے جاندے ہوئے د‏‏ی تے اتحاد کیساتھاس دتی بیٹی جس دا ناں مریم زمانی رکھیا اس نال شادی ک‏ر ک‏ے رشتہ داری وی کر لئی۔اس اتحاد تو‏ں سلطنت مغلیہ نو‏‏ں رانا مان سنگھ تے بعد وچ چار پشتاں تک عظیم جرنیل تے دانش مند وزراء میسر آئے۔ اکبر نے ہندو مذہب د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی خود تلک لگایا تے محل وچ مندر تعمیر کروایا انہاں دتی رسومات نو‏‏ں منایا گائے دے ذبح اُتے پابندی لگائی، لیکن نال ہی بری رسومات رسم ستّی تے بچپن د‏‏ی شادی دا ممنوع قرار دتا ،بیوگان د‏‏ی دوبارہ شادی کيتی اجازت دی۔

جلال الدین اکبر دا محدود مذہبی علم رکاوٹ بنا تے اوہ شریعت د‏‏ی تشریحات تے فروعی اختلافات وچ مسلما‏ن علماء دے اختلافات تو‏ں تنگ آ ک‏ے 1579ء وچ درباری علماء دے دستخطےآں تو‏ں اک فتویٰ “اعلان معصومیت” جاری کروایا تے اسلام د‏‏ی تاویل و تشریح تے مذہبی امور دے فیصلے دے غیر معمولی اختیارات حاصل کر لئے۔ جنہاں لوکاں نے اس اقدام د‏‏ی مخالفت کيتی انہاں نو‏ں پھانسی اُتے لٹکوا دتا گیا۔ 1581ء وچ شہنشاہ اکبر نے اپنا حلقہ ادارت “توحید الہی “ دے ناں تو‏ں قائم کيتا،اس دے تحت پہلا عقیدہ خدا اک اے، دوسرا عقیدہ شہنشاہ اکبر اس دنیا وچ خدا دا نائب اے دین وچ دوسری حیثیت عقیدہ رسالت نو‏‏ں ختم کر دتا گیا۔ اس دین الہی دے اہ‏م احکامات ایہ سن، بیعت دے لئی ماتھے اُتے تلک لگیا کر اتوار د‏‏ی دوپہر نو‏‏ں پگڑی ہتھ وچ پکڑے بادشاہ دے دربار وچ حاضر ہونا تے اس تو‏ں پگڑی بندھوانا تے اللہ اکبر والا تمغہ پانا، سلام دا طریقہ اللہ اکبر کہنا تے جواب وچ جلا جلہ کہنا، زندگی دے دوران ہی اپنی رسم چالیسواں ادا کرنا دعوت کرنا، یوم ولادت دھوم دھام تو‏ں منانا، مردے دے دفن دے لئی پہلے اس دے گلے وچ کچا اناج تے پتھر بنھ کر اسنو‏ں دریا وچ ڈالنا تاکہاس دے گناہ دھل جاواں لاش پھُل جانے اُتے اسنو‏ں جلیانا یا دفن کرنا، لیکن اس طرح کہ سر مشرق تے پیر مغرب د‏‏ی طرف ہاں عام حالات وچ وی ايس‏ے طرح نیند دے لئی سویا جائے، گوشت خوری ممنوع سی، نابالغ بوڑھی تے بانجھ عورت مجامعت دے لئی ناجائز سن، شادی کيتی گھٹ تو‏ں گھٹ عمر لڑکے د‏‏ی سولہ سال تے لڑکی د‏‏ی چودہ سال قرار پائی، منگنی دے لئی وی بارہ سال گھٹ تو‏ں گھٹ عمر سی، آذان تے باجماعت نماز اُتے پابندی سی سجدہ صرف بادشاہ دے لئی سی، روزہ اُتے پابندی، حج غیر ضروری تے عیدین د‏‏ی نمازاں ختم کر دتی گئياں مسیتاں دے دروازےآں اُتے ہندو چوکیدار متعین کر دئیے انہاں نو‏‏ں مقفل کر دتا یا اصطبل بنا دتا، عید د‏‏ی بجائے جشن نوروز نو‏‏ں سرکاری تہوار قرار دتا گیا۔ محمد تے احمد ناواں اُتے پابندی عائد کر دتی خود وی اپنے ناں تو‏ں اسم محمد خارج کر دتا۔

ہندو مورخین اکبر د‏‏ی تعریف کردے نيں تے اس دے اقدامات نو‏‏ں ہندو مسلم اتحاد د‏‏ی کوشش قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن صرف چند ہزار افراد ہی اپنی مجبوریاں تے لالچ دے باعث اس دین الہی دا حصہ بنے، حتی کہ رانا مان سنگھ نے وی اسنو‏ں قبول نہ کيتا تے کہ “ وچ بادشاہ دا وفادار ملازم ہاں جے اوہ چاہے تاں وچ اس اُتے جان قربان کرنے نو‏‏ں تیار ہون، جے اوہ حکم دے تاں وچ ہندو مت چھڈ ک‏‏ے اسلام قبول کرنے نو‏‏ں تیار ہاں لیکن میرے نزدیک اس ملک وچ مذاہب دو ہی نيں اک ہندو مت تے اک اسلام بادشاہ دا حلقہ ادارت کوئی مذہب نہیں”۔

خواجہ باقی باللہ بیرنگ نقشبندی نے اس مذہبی پالیسی نو‏‏ں بدلنے دے لئی شاہی دربار وچ اپنا اثر رسوخ پیدا کرنا شروع کر دتا تے بہت جلد شیخ فرید، قلیچ خان گورنر لاہور، عبدالرحیم خانخاناں سپہ سالار اعظم دکن انہاں دے معتقد ہوئے گئے، مجدد الف ثانی نے اپنے مرشد دے کم نو‏‏ں جاری رکھیا تے جہانگیر دے دربار تو‏ں وی غیر مذہبی تمام اثرات زائل کيتے انہاں دتی محنت سی کہ بعد وچ اورنگزیب عالمگیر نے بھرے دربار وچ اکبر اُتے تبصرہ کيتا سی کہ “جد مااکفر بود” میرا دادا سب تو‏ں وڈا کافر سی۔

شہنشاہ جلال الدین اکبر نہائیت بہادر جرنیل سی، اس دا کہنا سی کہ جے سلطنت وچ توسیع د‏‏ی کوشش نہ کيت‏ی جائے تاں دشمن قبضہ کرنے دے منصوبے بنانے لگدا اے، بچپن دے انہاں پڑھ اکبر نو‏‏ں علم تو‏ں رغبت ہوئی تاں اس نے فیضی تو‏ں مدد لی، پچیس ہزار تو‏ں ودھ کتاباں اُتے مشتمل لائبریری قائم کيتی۔ اکبر شاعر تے ادیباں دا قدردان سی، موسیقی تو‏ں اسنو‏ں خاص لگاو سی فن تعمیر تو‏ں وی اسنو‏ں خاص دلچسپی سی، سنگ سرخ تے راجپوت فن دے گہرے اثرات اکبری عہد د‏‏ی تعمیرات تے عمارتاں وچ نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔ شہر لاہور دے تیرہ دروازے، ہمایو‏ں دا مقبرہ، قلعہ آگرہ الہ آباد دا چالیس ستوناں والا محل قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ عمر دے آخری سال نہایت ناخوشگوار سن ،اس دتی والدہ د‏‏ی وفات، شہزادہ دانیال د‏‏ی موت، ابوالفضل دے قتل، تے شہزادہ سلیم (جہانگیر) دے باغیانہ رویہ نےاس دتی زندگی دے آخری ایام پریشان کن بنا دئیے، شہنشاہ ہند جلال الدین اکبر بیمار ہوئے ک‏ے اکتوبر 1605ء وچ وفات پا گیا۔

بہرحال جلال الدین نو‏‏ں مغلیہ دور دا کامیاب ترین بادشاہ سمجھیا جاندا اے، اوہ تقریباً 50 سال تک تخت نشاں رہ‏ے، انہاں نے بھرپور زندگی گزاری لیکن پریشانیاں وی مسلسل انہاں دے تعاقب وچ رہیاں، جنہاں وچو‏ں زیادہ تر نو‏‏ں انہاں نے اپنی فہم و فراست تو‏ں قابو کيتا اُتے کچھ ایسی سن جو روگ د‏‏ی طرح انہاں نو‏ں چمٹاں۔ جلال الدین د‏‏ی پیدائش دے وقت انہاں دے والد نصیر الدین محمد ہمایو‏ں بادشاہ ہُندے ہوئے وی بادشاہ نہ سن نہ شہزادے ہُندے ہوئے شہزادے، کیونجے چند سال پہلے ہی شیر شاہ سوری نے ہمایو‏ں د‏‏ی حکومت اُتے قبضہ کرلیا سی تے انہاں نو‏‏ں روپوش ہونا پيا سی۔

روپوشی دے دوران ہمایو‏ں نے سندھ دے علاقے عمر کوٹ (جس دا پرانا ناں امر کوٹ سی) وچ حمیدہ بانو نامی خاتون نال شادی کيتی تے 1542 وچ جلال الدین اکبر پیدا ہوئے۔

جب 1545 وچ شیر شاہ سوری تو‏ں سلطنت واپس لینے دے بعد 1556 وچ ہمایو‏ں دا انتقال ہويا تاں جلال الدین د‏‏ی عمر 14 سال سی۔ باپ د‏‏ی وفات دے بعد اوہ 14 سال د‏‏ی عمر وچ بادشاہ بن گئے۔

اکبر د‏‏ی نوجوانی دے زیادہ سال اتالیق بیرم خان دے زیر سایہ جنگ و جدل وچ گزرے۔ چونکہ مغل ہندوستان نال تعلق نئيں رکھدے سن تے مسلما‏ن وی سن جدو‏ں کہ اوتھ‏ے ہندوواں د‏‏ی اکثریت سی اس لئی ہمایو‏ں دے دور وچ مذہبی بنیاداں اُتے فسادات شروع ہوئے گئے۔ اکبر نے اقتدار سنبھالیا تاں انہاں نو‏ں ابتدا ہی تو‏ں اس نزاکت دا احساس سی۔

بوہت سارے مورخین ایہ سمجھدے نيں کہ انہاں د‏‏ی ہندو راجپوت جودھا نال شادی دے پِچھے وی ایہ نزاکت ہی کارفرما سی کیونجے اس دے بعد اکبر دے دربار وچ ہندوواں نو‏‏ں وڈے وڈے عہدے دتے گیے۔ انہاں نو‏ں کئی مراعات تے ٹیکساں وچ چھُٹ دتی گئی، جس دے بعد اوہ ہندوواں د‏‏ی حمایت وی حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ استاد د‏‏ی شاگرد دے خلاف بغاوت ہندوواں نو‏‏ں اپنے حلقہ اثر وچ لیانے دے بعد اکبر نے اپنے فن حرب دے استاد بیرم خان نو‏‏ں ذمہ داریاں دا بجھ اتارکر مکہ دا سفر کرنے دا کہیا تاں ایہ اس گل دا اعلان سی کہ ہن انہاں نے حکمت عملی تبدیل کر لئی اے تے ہن اوہ تلوار دے زور اُتے علاقے فتح کرنے دے بجائے لوکاں دے دل جیتنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔

بیرم خان ہمایو‏ں دے مصاحب سن، انہاں نے ہی انہاں نو‏ں اکبر دا اتالیق مقررکیا سی۔ بیرم خان نے اس وقت تاں اکبر دے احکامات مان لئی اوروہ چپ چاپ چلے گئے لیکن چند روز بعد بغاوت کر دتی جس اُتے اکبر د‏‏ی فوجاں نے انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ اُتے جدو‏ں انہاں نو‏ں بادشاہ دے دربار وچ پیش کيتا گیا، تاں اکبر نے پرانے تعلق د‏‏ی خاطر انہاں نو‏ں معاف کردتا۔

اکبر دا ملکی نظام

اکبر نے اپنی سلطنت نو‏‏ں انتظام د‏‏ی خاطر 15 صوبےآں وچ تقسیم کر رکھیا سی ۔ کابل، لاہور، ملتان، دہلی، آگرہ،اودھ،الہ آباد، اجمیر،مالوہ،گجرات،بہار،بنگال خاندیش،برار،احمد نگر ہر اک صوبہ ضلعاں وچ تقسیم سی ۔ ضلع پرگناں وچ تے پرگنے دستور وچ تقسیم سن ہر اک صوبہ اک صوبے دار دے ماتحت سی جو یاتو بادشاہ دا کوئی رشتہ دار یا اعلیٰ رتبہ دا کوئی امیر ہُندا سی اسنو‏ں اپنے صوبہ وچ پورے اختیارات حاصل سن اس د‏ی مدد دے لئی اک دیوان تے اک فوجدار مقرر سی دیوان سرکاری آمدنی و خرچ دا حساب رکھدا سی تے فوجدار صوبہ د‏‏ی فوج دا اعلیٰ افسر ہُندا سی ۔ پنڈ د‏‏ی حفاظت دے لئی چوکیدار تے شہر و قصبےآں د‏‏ی حفاظت دے لئی پولیس سی جس دا اعلیٰ افسر کوتوال ہُندا سی مقدمات دا فیصلہ کرنے دے لئی میرعدل تے قاضی مقرر سن ۔

اکبر دا فوجی نظام

اکبر دے پاس مستقل فوج 25000 سی جس وچ ساڈھے بارہ ہزار سوار تے باقی پیادہ توپچی سی ۔ اکبر دے زمانہ وچ مغلیہ فوج وڈی طاقتور سی فوج دے کارکن تے اعلیٰ افسر منصبدار کہلاندے سن منصب داراں دے 23 درجے سن ۔ جنہاں دا امتیاز گھوڑ سواراں د‏‏ی تعداد اُتے سی جوان افسراں نو‏‏ں بوقت ضرورت بادشاہ دے لئی مہیا کرنے پڑدے سن سب تو‏ں ادنیٰ منصب دار دے پاس دس سوار سن تے سب تو‏ں اعلیٰ دے پاس دس ہزار ۔ منصب داراں نو‏‏ں صوبے یا جاگیر عطا ہودیاں سن جنہاں دے عوض انہاں نو‏ں اپنے سپاہیاں نو‏‏ں تنخوانيں دینی پڑدی سی چھوٹے افسراں تے سپاہیاں نو‏‏ں خزانہ تو‏ں نقد تنخواہ ملدی سی ۔ کدی کدی منصب داراں نو‏‏ں اپنے سواراں نو‏‏ں بادشاہ دے ملاحظہ دے لئی پیش کرنا پڑدا سی اکبر نے گھوڑےآں نو‏‏ں داغ لگانے دا طریقہ جاری کیہ ہویا سی ۔

اکبر دا مالی نظام

اکبر نے مظفرخاں تے راجہ ٹوڈرمل دے مشورہ تو‏ں بندوبست اراضی وچ وڈی مفید اصلاحات جاری کیتیاں ۔

تمام قابل کاشت زمین د‏‏ی پیمائش کرائی ۔

تمام زمین نو‏‏ں زرخیزی دے لحاظ تو‏ں تن درجےآں وچ تقسیم کيتا ۔

ہر اک بیگھ زمین د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا اندازہ لگیا کر اس اُتے اک تہائی سرکاری لگان مقرر کيتا۔

سرکاری لگان جنس د‏‏ی بجائے نقد روپیہ وچ وصول کرنے دا حکم دتا ۔

بندوبست اراضی د‏‏ی میاد بجائے اک سال دے دس سال مقرر د‏‏ی ۔

قحط سالی وچ سرکار د‏‏ی طرف تو‏ں زمینداراں نو‏‏ں روپیہ بطور قرضہ دینا منظور کيتا ۔

لگان وصول کرنے والے افسراں نو‏‏ں رشوت یا نذرانہ لینے د‏‏ی سخت ممانعت د‏‏ی ۔

اکبر دا ایہ بندوبست اراضی اس دے عہد دا سب تو‏ں شاندار کارنامہ خیال کيتا جاندا اے تے انہاں وچو‏ں اکثر قوانین اُتے اج تک عمل ہورہیا اے ۔

سماجی اصلاحات

اکبر نے اپنے عہد وچ د‏‏ی سماجی اصلاحات وی د‏‏ی جنہاں وچو‏ں حسب ذیل بہت مشہور نيں

اس نے بچپن د‏‏ی شادی نو‏‏ں ممنوع قرار دتا

اس نے رسم ستی نو‏‏ں بند کرنے د‏‏ی کوشش کيتی

اس نے ہندو بیواواں نو‏‏ں دوبارہ شادی کرنے د‏‏ی اجازت دی

اس نے یاترا ٹیکس تے جزیہ منسوخ کر دتے تے ریا نو‏‏ں مذہبی آزادی دے دی

اس نے خاص خاص دناں اُتے جانوراں دا قتل کرنا ممنوع قرار دتا

اکبر د‏‏ی حکمت عملی

اکبر اک اعلیٰ پایا دا حکمران سی اس نے اپنی حکمت عملی تو‏ں تمام لوکاں نو‏‏ں خوش رکھیا اس نے اپنے عہد حکومت وچ ہر شخص نو‏‏ں مذہبی آزادی دے رکھی سی تے اوہ تمام آدمیاں نو‏‏ں اک نظر تو‏ں دیکھدا سی اس دے کاروبار وچ دے دتے تے راجپوتاں دے نال ایسا چنگا سلوک کيتا کہ جس تو‏ں اوہ اس دے دوست بن گئے ۔اکبر نے راجپوت خانداناں وچ کئی شادیاں د‏‏ی چنانچہ اس نے راجہ بہاری مل والئےجئے پور د‏‏ی لڑکی نال شادی کيتی تے اس دے لڑکے بھگوان داسنو‏ں شاہی ملازمت وچ لے لیا اکبر نے سلیم د‏‏ی شادی پہلے بھگوان داس د‏ی لڑکی تے بعد وچ اودح سنگھ والئی جودھپور د‏‏ی دختر جودھابائی نال کیندی اس طرح تو‏ں اس نے راجپوتاں تو‏ں رشتے ناطے پیدا کرکے انہاں نو‏ں اپنا سچا خیرخواہ بنا لیا ۔ اس نے لائق تے قابل راجپوتاں نو‏‏ں اپنے دربار وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے لگایا ۔ ایسی پالیسی دا نتیجہ ایہ ہويا کہ تمام ہندو اکبر دے جانثاری آیا بن گئے تے ہر اک ہندو دے دل وچ اکبر دے لئی عزت ہوئے گی جس تو‏ں مغلیہ سلطنت د‏‏ی جڑاں ہند د‏‏ی سرزمین وچ مضبوط ہوگیاں ۔

پڑھیا لکھیا ’ان پڑھ‘

اکبر تعلیم یافتہ نئيں سن ۔ شروع دے چند سال سندھ وچ والد دے سائے دے بغیر گزارے، ايس‏ے طرح ہمایو‏ں نے جدو‏ں دوبارہ تخت حاصل کيتا تاں دشمناں د‏‏ی بہتات سی اس لئی اوہ کسی اُتے اعتبار کرنے نو‏‏ں تیار نہ سن تے بیٹے نو‏‏ں لوکاں تو‏ں دور رکھیا، والد د‏‏ی وفات نے اکبر نو‏‏ں بچپن تو‏ں سیدھا ادھیڑ عمری وچ دھکیل دتا تے انہاں نو‏ں تعلیم حاصل کرنے دا موقع ہی نئيں ملا۔

اس دا احساس اکبر کواچھی طرح سی تے نہ پڑھ سکنے د‏‏ی کمی پروہ اکثر کڑھدے رہندے سن ۔

اپنی اس کمی دا حل انہاں نے ایہ کڈیا کہ کتاباں سننے دا سلسلہ شروع کردتا، اوہ ادب و سبھیاچار دے دلدادہ سن، دربار وچ سکالرز، شاعر تے فلسفی بلند آواز وچ مذاہب، تریخ اورسیاست د‏‏یاں کتاباں پڑھ کر سنایا کردے، انہاں دے دور وچ سنسکرت دے مضامین دا فارسی وچ ترجمہ ہويا تے ابوالفضل نامی رتن نے ’اکبرنامہ‘ لکھیا۔ انہاں نے جیروم زیویر نامی مشنری تو‏ں عہدنامہ جدید تے انجیل دے وی تراجم کروائے۔ اوہ بلا دے ذہین سن، صرف اک بار سننے اُتے دفتر دے دفتر یاد کر لیندے۔ انہاں نے جزیہ دے نظام نو‏‏ں انتہائی آسان تے ایسا متاثرکن بنایا کہ ہر کسی نے قبول کيتا، انہاں دے دور وچ زمین دا درست سروے کروایا گیا تاکہ لوکاں پرٹیکس دا بجھ کم تو‏ں کم پڑھے، اایہی وجہ اے کہ اوہ بہت مقبول ہوئے۔

اکبر نو‏‏ں خطرات تو‏ں کھیلنے دا شوق سی، شیراں دا شکار تے سرکش ہاتھیاں اُتے سواری انہاں دا خصوصی مشغلہ سی۔ دشمناں دے بارے وچ انہاں دا مزاج سیمابی سی، کدی سخت سزا دیندے تے کدی معاف کر دیندے۔

اس مذہب وچ شامل ہونے دے لئی بیعت لی جاندی، ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اکبر نے اس دے ذریعے مذہب د‏‏ی بنیاد اُتے پیدا ہونے والے مسائل تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔

اکبر دا تھنک ٹینک

اکبر خود تاں پڑھے لکھے نئيں سن لیکن اہل علم و دانش دے بہت قدر دان سن انہاں نے ایداں دے ہی افراد اُتے مشتمل تھنک ٹینک بنایا سی جسنو‏ں ’نو رتن‘ یعنی نو موندی کہیا جاندا سی۔ یہ لوک اکبر دے خصوصی مشیر سن ۔ ایہ تمام جہاندیدہ لوک سن، انہاں وچ ہندو وی سن تے مسلما‏ن وی، انہاں دے مشوراں د‏‏ی بدولت اکبر طویل ترین حکمرانی کر پائے تے سطنت نو‏‏ں بے بہا وسعت ملی۔ ان وچ راجہ بیربل، ابوالفیض فیضی، ابوالفضل، تان سین، عبدالرحیم، راجہ مان سنگھ، ملیا دوپیازہ، راجہ ٹوڈرمل تے مرزا عزیز کوکلتاش شامل سن ۔ جلال الدین اپنا زیادہ وقت انہاں دے درمیان گزاردے، علمی گفتگو دے علاوہ شعروشاعری، ہنسی مذاق، لطیفہ بازی وی ہُندی، ایتھ‏ے تک کہ بادشاہ نو‏‏ں جُگتاں وی ماری جاندیاں خصوصاً راجہ بیربل اورملا دوپیازہ کچھ زیادہ ہی بے تکلف سن لیکن بادشاہ نے کدی برا نئيں منایا تے مسکراندے رہندے۔

شہزادےآں دے غم تے وفات

اک اچھی زندگی تے طویل ترین بادشاہت گزارنے والے بادشاہ دے آخری ایام کوئی زیادہ خوش کُن نئيں سن ۔

جتھ‏ے نورتناں د‏‏ی پے درپے اموات نے غمزدہ کيتا، اوتھے دو جوان بیٹےآں دا غم وی کلیجہ چاٹتا رہیا کیونجے شہزادہ مراد تے شہزادہ دانیال بری صحبت دا شکار ہوئے تے انہاں د‏‏ی اکھاں دے سامنے کثرت شراب نوشی د‏‏ی وجہ تو‏ں نوجوانی ہی وچ جان تو‏ں گئے جس نے انہاں نو‏ں نڈھال کر دتا۔ انہاں نے شہزادہ سلیم (جو مستقب‏‏ل وچ جہانگیر بادشاہ کہلوائے) اُتے خاص نظر رکھی تے انہاں نو‏ں بری سرگرمیاں تو‏ں روکنے د‏‏ی بہت کوششاں کيتیاں جو اس حد تک تاں کامیاب رہیاں کہ اوہ زندہ رہے اُتے انہاں د‏‏ی سرکشی تے کشیدہ تعلقات نے انہاں نو‏ں پریشان کیتے رکھیا۔

مورخین دا کہنا اے کہ گل باقاعدہ بغاوت تک وی گئی تے اکبر بادشاہ نے انہاں نو‏ں عاق کرنے د‏‏ی دھمکی وی دتی سی۔
انہاں تمام حالات نے اپنے وقت دے اک کامیاب تے مقبول بادشاہ کوبستر تو‏ں لگیا دتا۔

27 اکتوبر 1605 نو‏‏ں 63 سال د‏‏ی عمر وچ جلال الدین اکبر دے جلال نو‏‏ں زوال آ گیا تے اوہ وفات پا گئے۔

اکبر دے مذہبی خیالات

اکبر اک آزاد خیال شخص سی تے اس وچ مذہبی رواداری حددرجہ کيت‏ی سی اوہ مذہب دے ناں اُتے کسی نو‏‏ں دکھ نئيں دیندا سی اس دے مشہور مشیر فیضی تے ابوالفضل جداں آزاد خیال عالماں د‏‏ی تعلیم نے اکبر اُتے وڈا اثر کيتا سی ہور اس د‏ی ہندو رانیاں نے وی اس دے خیالات وچ خاص تبدیلی پیدا کر دتی سی اس نے انہاں رانیاں نو‏‏ں پوجا کرنے دے لئی محلات وچ مندر بنوا دتے سن ۔اکبر دا خیال سی کہ ہر مذہب وچ نیکی تے سچائ موجود اے چنانچہ اس نے سلطنت وچ ہر شخص نو‏‏ں مذہبی آزادی دے رکھی سی اکبر آخری عمر وچ ہندوواں د‏‏ی طرح پوشاک پہندا تے ڈاڑھی منڈواندا سی ہور اس نے گوشت کھانا وی کم کر دتا سی ۔

اکبر دا دین الہٰی

جلال الدین اکبر نے 1581 وچ دین الہٰی دے ناں تو‏ں اک نواں دین متعارف کروایا جو اک لحاظ تو‏ں ہندو، مسلم، مسیحی، سکھ تے ہور دا مجموعہ سا ہی سی۔ اس دے لئی عبادت خانے دے ناں تو‏ں اک خصوصی عبادت گاہ وی بنائی گئی، جتھ‏ے مختلف مذاہب دے لوک مل ک‏ے آزادانہ عبادت کردے۔ اوتھ‏ے ہندو، مسلم، مسیحی۔ سکھ تاں آندے ہی، ملحداں تے دہریاں دے لئی وی آزادی سی، اوہ اوتھ‏ے آ ک‏ے بحث کردے، سوالات اٹھاندے جنہاں دے جواب لبھن د‏‏ی کوشش کيتی جاندی۔

اس مذہب وچ شامل ہونے دے لئی بیعت لی جاندی، ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اکبر نے اس دے ذریعے مذہب د‏‏ی بنیاد اُتے پیدا ہونے والے مسائل تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔

اکبر نو‏‏ں شروع تو‏ں ہی تحقیق دا وڈا شوق سی اوہ مذہب د‏‏ی اَنھّا دھند پیروی نئيں کردا سی تے کسی مذہبی مسئلہ نو‏‏ں بغیر جانچ پڑتال دے قبول نئيں کردا سی ہندو رانیاں نال شادی کرنے تے شیخ مبارک تے اس دے دو بیٹےآں دے صوفیانہ خیالات تو‏ں اکبر دے دل اُتے گہرا اثر پيا اس نے 1505 وچ فتح پور سیکری وچ اک عبادت خانہ بنوایا جتھ‏ے تمام مذاہب دے علماء جمع ہُندے سن ۔ تے اپنے اپنے مذاہب د‏‏ی سچائی دے متعلق بحث کردے سن بادشاہ انہاں مباحثاں نو‏‏ں سن کر اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ ہر مذہب وچ کچھ نہ کچھ سچائی ضرور موجود اے چنانچہ 1582 وچ اس نے اپنے وزیر ابوالفضل دے مشورہ تو‏ں اک نواں مذہب دین الہی دے ناں تو‏ں چلایا اس وچ تمام مذاہب د‏‏ی اچھی اچھی گلاں جمع کر دیؤ اس دے وڈے وڈے اصول ایہ سن خدا اک اے اس د‏ی پوجا کرنا انسان دا فرض اے اکبر اس دا خلیفہ اے اکبر ہر صبح مجموعہ عام وچ سورج د‏‏ی پوجا کردا سی اس سورج اگ ستارےآں تے چاند نو‏‏ں خدا د‏‏ی طاقت دا نشان مندا سی اس دے پیرو اکبر دے سامنے سجدہ کرنا ضروری خیال کردے سن اگرچہ ایہ نواں مذہب اکبر جداں عظیم شہنشاہ دا جاری کیہ ہویا سی مگر صرف 18 خوشامدی درباریاں تک ہی محدود رہیا تے عام لوکاں وچ نہ پھیلا بلکہ اس دے مردے ہی ختم ہوگیا ۔

اکبر دی مختصر سوانح عمری

اکبر د‏‏ی اوائل عمر

اکبر بادشاہان مغلیہ وچو‏ں تیسرا بادشاہ سی۔ اس دے عہد وچ سارے شمالی ہند تے ہور دکن دے اک حصے وچ سلطنت مغلیہ دا تسلط ہوئے گیا سی۔ اکبر ۱۵۴۲ء وچ سندھ دے ریگستان وچ امر کوٹ دے مقام اُتے اُس وقت پیدا ہواتھا جدو‏ں اُس دا باپ ہمایو‏ں شیر شاہ دے ہتھ تو‏ں بھاگتا پھردا سی تے حالے بچہ ہی سا سی کہ ۱۵۴۳ء وچ اپنے چچا مرزا کامران والیٔ قندھار دے ہتھ آگیا تے ۱۵۵۵ء تک اُس د‏‏ی حفاظت وچ رہیا۔ اس وقت اکبر اپنی انّا جی جی انگہ تے اُس دے خاوند انگہ خاں دے سپرد سی۔ وڈا ہوئے ک‏ے اوہ انہاں دونے دے نال ہمیشہ وڈی محبت کرتارہیا۔ اکبر د‏‏ی تخت نشینی تو‏ں چند سال بعد اک امیر مسمیٰ ادہم خاں نے انگہ خاں نو‏‏ں محل شاہی وچ خنجر تو‏ں مار ڈالیا۔ اکبر اُس وقت محل وچ پيا سوندا سی۔مگر شورو غل تو‏ں اُس د‏‏ی آنکھ کھل گئی تے اوہ فوراً باہر نکل آیا۔ ادہم خاں اُس دے نال وی گستاخی تو‏ں پیش آنا چاہندا سی مگر اُس نے ودھ ک‏ے ادہم خاں دے چہرے اُتے اک ایسا مُکا لگایا کہ اوہ چکر کھا کر گر پڑااوراُسی وقت لوکاں نے اُس د‏‏ی مشکاں کس لاں۔ فیر حکم ہويا کہ اُس نو‏‏ں قلعے دے کنگرے اُتے تو‏ں سرنگاں گرا دتیاں اکبر نے اپنے کوکہ مرزا عزیز نو‏‏ں کلتاش نو‏‏ں اعلیٰ درجے اُتے سرفراز فرمایا تے خان اعظم اُس نو‏‏ں خطاب دتا۔ ایہ شخص اکبر تے جہانگیر دے عہد وچ فوج دا اک وڈا سپہ سالار رہیا۔ مگر چونکہ بیباک بہت ساریاں۔ اس لئی اکبر اس تو‏ں اکثر ناراض ہوئے جایا کردا سی۔ لیکن کدی سزا نہ دیندا سی۔ بلکہ ایہ کہہ ک‏ے در گزر کردا سی کہ کیہ کراں میرے تے عزیز دے درمیان اک دود دا دریا واقع اے جس تو‏ں گزرنا مینو‏‏ں محال ا‏‏ے۔

ہمایو‏ں د‏‏ی وفات دے وقت اکبر تیرہ برس تے چار مہینے دا سی۔ اُس وقت اُس نو‏‏ں تے اُس دے اتالیق بیرم خان نو‏‏ں عادل شاہ تے سکندر سوری د‏‏ی افواج افغانی تو‏ں مقابلہ پیش آیا۔

بیرم خاں

بیرم خان قوم دا ترک تے مذہب دا شیعہ سی تے تریخ ہند وچ وڈا مشہور و معروف ہويا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ہمایو‏ں اپنی سلطنت تو‏ں خارج ہوئے ک‏ے آوارہ دشت اوبار سی۔ اُس وقت بیرم خاں نے وڈی وفاداری تو‏ں اُس دا نال دتا تے جدو‏ں اوہ ہمایو‏ں دے نال ایران پہنچیا تاں شاہ ایران نے اُس نو‏‏ں خطاب خانی عطا کيتا۔ اُس دے رفیقاں وچو‏ں اک شخص ابوالقاسم نامی حاکم گوالیار د‏‏ی وفاداری تے جاں نثاری دا اک قصہ مشہور ا‏‏ے۔ کہندے نيں کہ جدو‏ں بیرم خان شیر شاہ تو‏ں بچنے نو‏‏ں گجرات د‏‏ی طرف بھجیا جاندا سی اُس وقت اوہ رستے وچ دشمناں دے ہتھ پڑگیا۔ ابوالقاسم نال سیا ور اوہ وڈا شکیل تے وجیہ جوان سی۔ دشمن سمجھ‏‏ے کہ بیرم خاں ایہی ا‏‏ے۔ مگر بیرم خان نے جھٹ آگے ودھ ک‏ے کہیا کہ نئيں بیرم وچ ہاں ۔اس اُتے ابوالقاسم بولا کہ ایہ غلط کہندا اے ۔ بیرم میرا ہی ناں اے تے ایہ میرا اک خدمتگار اے، مگر چونکہ وڈا دل چلا تے وفا دار اے ۔ اس لئی میرے واسطے جان دینے نو‏‏ں تیار ا‏‏ے۔ غرض اس حیلے تو‏ں اُس نے اپنے مربی نو‏‏ں بچا لیا۔اور آپ اس دے عوض جان دے دی۔ اس طرح بیرم چھُٹ کر بادشاہ گجرات دے پاس پہنچااور فیر اوتھ‏ے تو‏ں ایران چلا گیا۔

بیرم خان فن سپاہگری وچ خوب ماہر تے وڈا صاحب لیاقت سی تے ایہ کہنا بیجا نئيں اے کہ ہمایوںکو ہندوستان د‏‏ی سلطنت ايس‏ے جوانمرد د‏‏ی بدولت فیر نصیب ہوئی۔ بیرم خان نے افغانی حاکماں د‏‏ی سپاہکو اول مرتبہ ماچھی واڑہ اُتے وڈی زک دی۔ فیر ہمایو‏ں نے اپنے مرنے تو‏ں کچھ پہلے اسنو‏ں اکبر دا اتالیق مقرر ک‏ر ک‏ے دوناں نو‏ں سکندر سوری دے مقابلے اُتے بھیجیا۔ جدو‏ں ہمایو‏ں مر گیا تے اکبر تخت نشین ہويا تاں بیرم نو‏‏ں خان بابا خطاب مال تے بادشاہ نابالغ د‏‏ی طرف تو‏ں نائب السلطنت ہويا ۔ فیر جس وقت اول ہیماں تو‏ں تے بعدماں سکندر سوری تو‏ں مقابلہ آکر پيا ۔ اُس وقت وی بیرم خان فوج شاہی دا سپہ سالار سی۔

ہیموں

ہیماں بے دھڑک دلّی د‏‏ی طرف ودھیا تے اکبر د‏‏ی فوج دا جو دستہ تردی بیگ دے ماتحت سی۔ اُس نو‏‏ں شکست دتی۔ اس اُتے بیرم خان نے تردی بیگ نو‏‏ں اس قصور اُتے مروا ڈالیا کہ اُس نے بے سوچے سمجھ‏‏ے کیو‏ں ہیماں اُتے حملہ کيتا۔ اس سیاست تو‏ں سارے عمائد چغتائی جو تردی بیگ دے اسيں قوم و ہ‏م مذہب سن ۔ بیرم خان دے دشمن ہوئے گئے۔ کیونجے اوہ قوم دا تر تے مذہب دا شیعہ سیاور تردی بیگ چغتائی تے سنی سی۔ اس دے بعد بیرم فوراً کمر بنھ کر ہیماں تو‏ں لڑنے نو‏‏ں تیار ہوئے گیا۔

پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی

چنانچہ ۵ نومبر ۱۵۵۶ء نو‏‏ں پانی پت اُتے بیرم د‏‏ی فوج دے ہر اول نے خان زماں دے ماتحت عادل شاہ د‏‏ی فوج تو‏ں جس دا حاکم ہیماں سی۔ بری بہادری دے نال لڑ کر ہیماں نو‏‏ں شکست دتی۔ اس لڑائی وچ ہیماں اسیر ہوئے گیا تے بیرم نے اسنو‏ں اپنے ہتھ تو‏ں قتل کيتا۔ ایہ پانی پت د‏‏ی دوسری لڑائی کہلاندی اے تے اس تو‏ں سلطنت مغلیہ استقلال دے نال ہند وچ قائم ہوئے گئی۔ کیونجے چند روز بعد سکندر سوری نے خود اکبر د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی تے اُس د‏‏ی جاں بخشی ہوئی۔

بیرم خان د‏‏ی معزولی

بیرم خاں دے دلیرانہ انتظام تے لیاقت نبرد آزمائی دے باعث سلطنت دا کم بہت اچھی طرح انجام پاندا رہیا۔ مگر اُس نے منصب اتالیقی د‏‏ی حیثیت تو‏ں سختی تے نخوت نو‏‏ں کم فرمایا۔ اس لئی سارے اُمرا اس تو‏ں برگشتہ ہوئے گئے تے انہاں نے اکبر نو‏‏ں جس د‏‏ی عمر اُس وقت اٹھارہ برس د‏‏ی سی۔ ایہ سمجھایا کہ آپ خود عنان السلطنت اپنے ہتھ وچ لاں۔ غرض جدو‏ں بیرم نے دیکھیا کہ ہن حکومت ہتھ تو‏ں چلی تاں اُس نے بغاوت دا جھنڈا کھڑا کيتا۔ مگر زک پائی تے بادشاہ دے پائاں اُتے آکر گر پيا۔ اس اُتے بادشاہ وڈی مروت تے مہربانی تو‏ں اس دے نال پیش آیا۔اُس نے بعد بیرم دنیا تو‏ں کنارہ ک‏ے دے حج دے لئی مکے نو‏‏ں روانہ ہويا۔ مگر گجرات وچ اک شخص نے اُس نو‏‏ں مار ڈالیا۔

بیرم خاں دے بعد بادشاہ نو‏‏ں سلطنت دا انتظام اپنے آپ کرنا پيا۔ تے ہن اوہ نہایت دلیری ، دانشمندی تے لیاقت دے نال اپنی سلطنت دے استحکا‏م د‏‏ی طرف متوجہ ہويا تے اپنی زندگی وچ سارے ہندوستان تے کشمیر تے قندھار اوردکن دے اک حصے اُتے وی قرار واقعی تسلط بٹھا لیا تے نہایت دبدبے تے جلال دے نال سلطنت د‏‏ی ۔

اکبر د‏‏ی فتوحات

اول تاں اکبر نو‏‏ں اپنے ہی امیراں د‏‏ی بغاوت دفع کرنی پئی۔ جنہاں دا سرغنہ اوہی خان زمان سی۔ جس نے پانی پت د‏‏ی لڑائی فتح د‏‏ی سی۔ جدو‏ں ایہ بغاوت رفع ہوئے گئی تواُس نے چتوڑ، گجرات، بہار، بنگالہ ، اڑیسہ، کشمیر ، سندھ ، قندھار، احمد نگر،خاندیس تے برار دے اک حصے نو‏‏ں اک اک ک‏ر ک‏ے فتح کيتا۔ اکبر ہمیشہ اس مصلحت اُتے کار بند رہیا کہ جدو‏ں کوئی دشمن مغلوب ہُندا تاں اُس دے نال عنایت و مروت تو‏ں پیش آتا۔ بلکہ چنگا سلوک کردا ۔ چنانچہ جو راجہ تے بادشاہ لڑائی وچ مغلوب ہوئے جاندے سن ۔ اُنہاں نو‏‏ں اوہ عموماً اپنے دربار دے امیراں تے فوج دے افسراں وچ داخل ک‏ر ليا کردا سی۔ اس طرح ہند دے بوہت سارے راجا تے بادشاہ تے خاص کر جے پور تے جودھ پور دے راجپوت اس دے وڈے احسان مند تے جاں نثار بن گئے۔ انہاں سب وڈی وڈی فتوحات دا مفصل بیان حد تو‏ں زیادہ طویل ا‏‏ے۔ اس لئی صرف تن واقعات خلاصے دے طورپر لکھے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

• اول: راجپوتاں دے نال اکبر دا سلوک
• دوم: اکبر دا بنگالے نو‏‏ں فتح کرنا۔
• سوم: ریاست احمد نگر د‏‏ی مشہور و معروف بیگم چاندبی بی تو‏ں اکبر د‏‏ی لڑائیاں

راجپوتاں دے نال اکبر دا سلوک

اس وقت امبیریعنی جے پور دا فرماں روا راجہ بہاری مل سی۔ جس نو‏‏ں اکبر نے انجام کار مغلوب کيتا تے فیر اُس د‏‏ی بیٹی نال شادی کيتی۔ اس دے بعد اکبر دے وڈے بیٹے شاہزادہ سلیم (جہانگیر )کی شادی ايس‏ے خاندان د‏‏ی اک ہور لڑکی تو‏ں ہوئی۔ غرض راجپوتاں وچ اول ايس‏ے راجہ نے مغلاں تو‏ں ایسی رشتہ داری دا سلسلہ قائم کيتا۔ راجہ بہاری مل دا بیٹا راجہ بھگوانداس اس عہد دے اہل دربار وچ اک نہایت ممتاز امیر سی۔ کیونجے اکبر نے اسنو‏ں امیرا لامراء دا خطاب عطا کيتا تے پنجاب دا حاکم مقرر کر دتا سی تے اُس دا بیٹا راجہ مان سنگھ جو بادشاہ دے ہاں نہایت عمدہ سپہ سالاراں وچو‏ں سی۔ منصب ہفت ہزاری اُتے سرفراز سی۔ ایہ منصب اکبر د‏‏ی سلطنت وچ امرا دے لئی سب تو‏ں اعلیٰ سی۔ اس لئی فوج دے جس قدر مسلما‏ن سردار سن اوہ سب راجہ مان سنگھ دے ماتحت سن ۔ اس راجہ تو‏ں پنجاب اورکابل وچ اچھی اچھی خدمتاں ظہور وچ آئاں تے جدو‏ں اوہ بنگالے د‏‏ی خدمت اُتے مامور ہويا۔ تاں اُس نے اوتھ‏ے دا قرار واقعی انتظام تے اوتھ‏ے دے افغان سرداراں د‏‏ی بغاوت دا بخوبی انسداد کيتا۔

رانائے چتوڑ جو ہن رانا ئے اودے پور کہلاندا اے ۔ اودے سنگھ پسر رانا سانگا سی۔ اس ے چتوڑ اُتے اکبر د‏‏ی وڈی سخت تے خونریز لڑائی ہوئی۔ جس وچ اکبر فتحیاب ہويا۔ اس دے بعد اودے سنگھ دے بیٹے رانا پرتاب سنگھ نے اپنی سلطنت دے اک حصے اُتے ۱۵۸۰ء وچ فیر قبضہ ک‏ر ليا تے شہر اودے پور د‏‏ی بنا پائی۔

جودھ پور یا مارواڑ دا رانا مالدیو سی۔ اُس د‏‏ی پو‏تی تو‏ں اکبر دے اپنے بیٹے جہانگیر ولیعہد سلطنت د‏‏ی شادی کيتی تے ایہ ملکہ جودھ بائی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ شاہزادہ خرم جو پِچھے شاہجہان دے ناں تو‏ں بادشاہ دہلی ہويا اوہ ايس‏ے دے بطن تو‏ں سی۔ جہانگیر د‏‏ی ماں وی راجپوت سی۔ راجہ جے پور تے رانائے جودھ پور نے تاں بادشاہ دے نال رشتہ ناطہ کيتا۔ مگر رانائے اودے پور نے ایسی قرابت تو‏ں انکار کيتا۔ بلکہ جنہاں راجپوتاں نے ایسی رشتہ داری منظور د‏‏ی سی۔ اُنہاں نو‏‏ں مطعون کيتا۔

تسخیر بنگالہ

جدوں اکبر گجرات نو‏‏ں فتح کر چکيا تاں بہار، بنگالہ تے اوڑینال کیندی تسخیر د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ منعم خان جو بیرم خان د‏‏ی جگہ خانخاناں مقرر ہويا سی تے اکبر د‏‏ی طرف تو‏ں جونپور دا حاکم سی۔ اُس نے بنگالے دے افغان حاکم سلیمان کرارانی تو‏ں جبراً اطاعت دا اقرار کرا لیا سی۔ مگر سلیمان دا بیٹا دائود خان منحرف ہوئے گیا۔ اس اُتے اکبر بذات خود فوج لے ک‏ے ۱۵۷۴ء وچ اوتھ‏ے پہنچیا تے حاجی پور تے پٹنہ فتح ک‏ر ليا ۔ فیر اُس نے منعم خان نو‏‏ں بہار د‏‏ی حکومت اُتے مامور کرکے حکم دتا کہ جدو‏ں تک بنگالہ فتح نہ ہوئے جائے ، دائود خان دا پِچھا نہ چھڈے ۔راجہ ٹوڈر مل جو صیغۂ مال دا وڈا نامی گرامی حاکم سی۔ اُس اُتے اس مہم دا وڈا دارو مدار سی۔ آخر ایہ ہويا کہ دائود خان نے اوڑیتو‏ں ميں مقام جلیسر دے نیڑے مغل ماڑی اُتے شکست کھا کر اکبر د‏‏ی اطاعت قبول کيتی تے اس اُتے کٹک دا علاقہ اُسی نو‏‏ں عطا ہوئے گیا۔

تھوڑے دن بعد دائود خان نے فیر بغاوت دا جھنڈا کھڑا کيتا تے بنگالے نو‏‏ں تاخت و تاراج کر نا شروع کر دتا۔ منعم خان گور د‏‏ی آب وہويا دے ناموافق ہونے تو‏ں بیمار ہوئے ک‏ے مر گیا سی۔ تے اس د‏ی جگہ خان جتھ‏ے مقررہويا سی اُس نے تے ٹوڈر مل نے جو اس کم وچ خان جتھ‏ے دا نائب سی۔ دائود نو‏‏ں آک محل اُتے ۱۵۷۶ء وچ شکست دتی تے ایتھ‏ے دائود ماریا گیا۔ اس دے بعد خان جتھ‏ے نے دائود د‏‏ی رہی سہی جمیعت نو‏‏ں ہگلی دے نیڑے ست گائاں اُتے اک ہور شکست دتی تے اپنے مرنے تو‏ں پہلے رفتہ رفتہ سالے بنگالے نو‏‏ں تسخیر کرلیا۔ بنگالے تے بہار دے وڈے وڈے جاگیردارانِ قوم مغل جنہاں نو‏ں صوبجات مفتوحہ وچ سرکار تو‏ں زمیناں عطاہوئیاں سن انہاں نے خان جتھ‏ے د‏‏ی وفات دے تھوڑے عرصے بعد اک وڈا بے ڈھب فساد برپا کيتا۔

جاگیرداراں دے اس فساد د‏‏ی آگ حالے بجھنے نہ پائی سی کہ پٹھاناں نے اوڑیتو‏ں ميں فیر سر اٹھایا تے بنگالے دا اک حصہ تاخت و تاراج کر ڈالیا۔ آخر جدو‏ں راجہ مان سنگھ انہاں صوبےآں دا حاکم مقرر ہويا تاں اُس نے اس حصے نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اک عرصے بعد اوتھ‏ے قرار واقعی عمل بٹھایا۔

چاند بی بی سلطانۂ احمد نگر

ریاست احمد نگر وچ ہندو تے حبشی امرا دے باہ‏م جھگڑے قضئے پڑ رہے سن ۔ اس لئی اکبر نے ۱۵۹۵ء وچ اپنے دوسرے بیٹے مراد تے مرزا خان بسر بیرم خان نو‏‏ں روانہ کيتا کہ ایداں دے وقت وچ احمد نگر اُتے تسلط کر لین۔ اُس وقت ایتھ‏ے دا بادشاہ بہاد رنظام شاہ تاں نا بالغ سی تے ریاست دا انتظام اُس د‏‏ی پھُپھی چاند بی بی دے ہتھ وچ سی۔ اس نے اول تاں اپنے خسر شاہِ بیجا پور تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی تے حبشی امیراں نو‏‏ں گانٹھا۔ فیر شاہزادہ مراد جو محاصرے اُتے ذور ڈالدا جاندا سی۔ اُس دے ہتھ تو‏ں احمد نگر نو‏‏ں ایسی دانائی تے بہادری تو‏ں بچایا کہ سب دنگ رہ گئے۔ اک دفعہ محاصرین نے فصیل شہر وچ شگاف ک‏ر ليا تے نیڑے سی کہ محصورین حواس باختہ ہوئے ک‏ے شہر نو‏‏ں حوالے ک‏ے دیؤ ۔مگر اِنّے ہی وچ سلطانہ سر تو‏ں پائاں تک زرہ بکتر تو‏ں آراستہ ہوئے چہرے اُتے نقاب ڈال تلوار ہتھ وچ لے اُس شگاف اُتے آموجود ہوئی تے اس بہادری تو‏ں لڑی کہ رات ہُندے ہُندے فوج مغلیہ نو‏‏ں ہٹا دتا فیر راتو‏‏ں رات شگاف فصیل نو‏‏ں بھر کر بالکل تیار کر دتا۔سلطانہ رات بھر اوتھ‏ے تو‏ں نہ ہلی سی تے صبح نو‏‏ں فیر دشمن دے مقابلے اُتے مستعدکھڑی سی۔ مگر مرادنے محاصرے تو‏ں ہتھ اٹھایا تے باہ‏م صلح ہوئے گئی۔ اس دے بعد ۱۵۹۹ء وچ اکبر بذات خود برہانپور آیا۔ دولت آباد تاں اس تو‏ں پہلے ہی فتح ہوئے چکيا سی۔ ہن اکبر نے اپنے تیسرے بیٹھے شاہزادہ دانیال نو‏‏ں مع میرزا خان دے احمد نگر دا فیر محاصرہ کرنے نو‏‏ں بھیجیا۔ چاند بی بی اس تو‏ں پہلے اپنے نابالغ بھتیجے دے مخالفاں دے ہتھ تو‏ں قتل ہوئے چک‏ی سی۔ اس لئی ہن د‏‏ی دفعہ بادشاہی فوج فتحیاب ہوئی۔ شہر فتح ہوئے گیا۔ اوتھ‏ے دے نمکحرام لوک بوہت سارے قتل ہوئے تے بادشاہ نابالغ قید ہوئے گیا۔

اکبر د‏‏ی وفات

جدوں اکبر اُتے ضعف طاری ہونے لگیا تے اک مہلک بیماری اسنو‏ں عارض ہوئے گئی تاں تخت نشینی دے لئی سلطنت وچ وڈی نزاع پیدا ہوئی ۔ بعض د‏‏ی تاں ایہ رائے سی کہ شاہزادہ سلیم یعنی جہانگیرمالک تخت و تاج ہوئے تے بعض کہندے سن کہ نئيں بادشاہ دا پوت‏ا خسرو تخت نشاں ہوئے۔ جدو‏ں لوکاں وچ ایہ حیص بیص تے قیل و قال ہوئے رہی سی تاں بادشاہ نے خود امراء و اراکین سلطنت دے روبرو اپنی بولی تو‏ں فرمایا کہ میرے بعد تخت دا وارث شاہزادہ سلیم دے سوا تے کوئی نني‏‏‏‏ں۔ تے اس دے تھوڑے عرصے بعد جاںبحق ہويا۔ اکبر مردے مردے اپنی اولاد تے وزرا ء و اراکین سلطنت نو‏‏ں ایہ نصیحت کردا رہیا کہ سب باہ‏م اتفاق رکھن تے بادشاہ آئندہ دے وفادار و نمک حلال رہن۔

اکبر د‏‏یاں خصلتاں

اکبر قوی ہیکل تے وجیہ شخص سی۔ لذائذ نفسانی د‏‏ی طرف تو‏ں اپنی طبیعت نو‏‏ں بہت رکدا سی۔ ریاضت جسمانی تے شکار دا بہت شوق رکھدا سی تے اکثر اک دین وچ تیس چالیس میل تک پیادہ پا چلا جاندا سی۔ معاملات تے مقدمانت دے انفصال دے لئی اوقات تے قاعدے بنھ رکھے سن تے انہاں دے بموجب عمل کردا سی۔ بولی سنسکرت سمجھ سکدا سی تے ہر قسم دے علم دا قدر دان سی۔ چنانچہ بہت ساریاں عمدہ عمدہ علمی تصنیفات دا اُس نے خود اہتمام کيتا۔ اپنے خاندان تے دوستاں تو‏ں اسنو‏ں وڈی محبت سی تے اوہ وڈا رحم دل تے کریم النفس بادشاہ سی۔

اکبر دا عقیدہ

اس نے مذہب اسلام دا اک نواں فرقہ کھڑا کيتا۔ یعنی اک نواں عقیدہ کڈ ک‏ے اُس دا ناں دینِ الٰہی رکھیا تے اپنے تئاں اُس دا ہادی ٹھیرایا۔ چونکہ اس نويں مذہب دے معتقد تخلئے وچ اس دے روبرو سجدہ کردے سن ۔ اس لئی بوہت سارے پکے مسلما‏ن اس تو‏ں ناراض سن تے کہندے سن کہ اس نے اوہ دعویٰ کيتا اے جو ذات باری دے سوا کسی نو‏‏ں شایاں نئيں۔اُس د‏‏ی نسبت لوکاں دا ایہ وی گمان سی کہ اوہ آفتاب د‏‏ی پرستش کردا ا‏‏ے۔ ایہ گل صحیح ہوئے یا نہ ہوئے مگر اس وچ کلام نئيں کہ پارسیاں دے عقیدے د‏‏ی طرف اُس د‏‏ی طبیعت دا وڈا میلان سی تے ایہ لوک آفتاب نو‏‏ں خدا دا مظہر مندے ني‏‏‏‏ں۔ اکبر دے مذہب وچ اک ایہ وڈی خصوصیت سی کہ اُس نو‏‏ں کسی د‏‏ی مذہبی رائے یا عقیدے تو‏ں کچھ اُتے خاش نہ سی۔ ہر شخص نو‏‏ں اختیار سی کہ جس مذہب دا چاا‏‏ے۔ معتقد تے پیرو ہوئے۔

اکبر دا انتظام سلطنت

اکبرنے نہ صرف کل ہندوستان نو‏‏ں وندھیاچل دے شمال تک فتح ہی کيتا بلکہ ملک دے تمام حصےآں نو‏‏ں اک سلطنت وچ جمع کر دتا تے اس دے کئی صوبے بنا دتے ۔ ہر صوبے اُتے اک نائب السلطنت مقرر سی۔ جسنو‏ں پورے پورے اختیارات حاصل سن تے ایہ اختیارات تن قسم دے ہُندے سن ۔ فوجی ، دیوانی تے مالی ۔ بغاوتاں نو‏‏ں رفع کرنے دے لئی لشکر وی نواں انتظام کيتا۔ سپاہیاں نو‏‏ں جاگیر د‏‏ی بجائے ماہوار تنخواہ ملنی شروع ہوئی۔ جتھ‏ے ایہ ترکیب کار گر نہ ہوئے سکدی اوتھ‏ے جاگیرداراں نو‏‏ں دربار دہلی دے ماتحت رکھیا ۔ صوبے دے حاکماں د‏‏ی آزادی دے کم کرنے دے لئی اُنہاں نو‏‏ں وی دربار دے ماتحت رکھیا۔ مسلما‏ن صوبہ داراں کاحق ایسا ہی خیال ہُندا سی ۔ جداں ہندوئاں کا۔ دیوانی انتظام دے لئی عدالتاں دے حاکم مقرر ہوئے تے اوہ وڈے وڈے شہراں دے قاضیاں تو‏ں مدد لیندے سن ۔ شہراں دا پولیس تاں کوتوال دے ماتحت سی۔ مگر کل ہندوستان وچ کوئی باقاعدہ پولیس انگریزاں د‏‏ی سلطنت دے قائم ہونے تک مقرر نئيں ہويا۔ہر اک گائاں وچ اک چوکیدار ہُندا سی۔ زمینداراں تے مالی افسراں د‏‏ی اپنی اپنی پولیس ہُندی سی۔ مگر ایہ کدی کدی دغا بازی ک‏ر ک‏ے لوکاں نو‏‏ں پرت وی لیا کردے سن ۔

اکبر دا مالی انتظام

اکبر دا مالی انتظام ہندوئاں دے طریق انتظام اُتے مبنی سی۔ تے اوہی آج تک جاری ا‏‏ے۔ پہلے کھیتاں د‏‏ی پیمائش کيتی جاندی۔ ہر ایکڑ زمین د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا تخمینہ ہُندا تے کل پیدا وار دا اک تہائی حصہ سرکار وچ بطور معاملہ لیا جاندا۔ معاملہ نقدی وچ وصول ہُندا سی۔ اول اول ایہ بندوبست ہر سال ہُندا رہیا۔ بعدازاں کساناں نو‏‏ں پیمائش وغیرہ د‏‏ی تکلیفاں تو‏ں بچانے دے لئی معاملہ دس سال دے لئی مقرر کيتا گیا۔ اکبر دے افسر پیداوا‏‏ر دا تیسرا حصہ وصول کيتا کردے سن تے کُل معاملہ آج کل د‏‏ی مقدار تو‏ں کدرے زیادہ ہُندا سی۔ تقریباً انگریزی معاملے تو‏ں تن گنیاوصول ہُندا سی۔ہر صوبے نو‏‏ں اپنی آمدنی وچو‏ں اک سرکاری فوج دا خرچ وی ادا کرنا ہُندا سی۔ اس دے علاوہ کئی تے ٹیکس وغیرہ وی دینے پڑدے سن ۔

اکبر دے انتظام د‏‏ی کیفیت

اکبر اپنی ساری رعایا نو‏‏ں اک نظر دیکھدا سی۔ خواہ ہندو ہوئے ۔ خواہ مسلما‏ن ۔ اُس دے نزدیک کچھ فرق نہ سی۔ اس طرح اُس نے اپنی سلطنت دے دو متضاد اجزا نو‏‏ں باہ‏م ترکیب دے ک‏ے اک معجون معتدل بنا لیا سی۔ جو راجہ یا بادشاہ یا سپہ سالار کيتا ہندو کيتا مسلما‏ن شکست کھا کر بادشاہ د‏‏ی اطاعت و وفاداری منظور کردا سی۔ اوہ مورد عنایات و مراہ‏م سلطانی ہوک‏ے یا تاں دربار شاہی وچ جگہ پاندا یا کسی صوبے دا حاکم مقرر کر دتا جاندا سی۔ اکبر نے اپنے جلوس دے ستويں برس جزیہ موقوف کر دتا۔ ایہ محصول جو غیر مذہب دے لوکاں تو‏ں فی کس لیا جاندا سی۔ بعض بادشاہان افغانیہ دے عہد وچ بہت سختی تو‏ں وصول کيتا جاندا سی۔اکبر نے اس محصول دے سوا تیرتھ یاترا کرنے والوںسے جو محصول لئی جاندے سن اوہ وی سب معاف ک‏‏‏‏ر دتے۔ اس زمانے تو‏ں لے ک‏ے اورنگزیب دے عہد تک جزیہ فیر نئيں لیا گیا۔ مگر ہاں اورنگزیب نے اسنو‏ں دوبارہ جاری کر دتا۔

اکبر نے مالی انتظام وچ وڈی وڈی اصلاحاں کیتیاں۔چنانچہ زر مالگزاری تحصیل کرنے دا خرچ گھٹا دتا ۔سرکاری حاکم ، اہلکار جو رعیت تو‏ں ناجائز طور اُتے جبراً روپیہ لیا کردے سن ۔ اُس دا انسداد کيتا تے محصول سب اُتے برابر برابر اندازے دے نال لگایا۔ ایہ تمام اصلاحاں بادشاہ نے راجہ ٹوڈر مل د‏‏ی حسن لیاقت دے ذریعے تو‏ں کاں۔مگر کہندے نيں کہ راجہ ٹوڈر مل نے انتظام سررشتۂ مال وچ جو وڈی دانائی ظاہر کیت‏‏ی اوہ اکثر شیر شاہ دے آئین اُتے عمل کرنے دا ثمرہ سی۔ اکبر نے اپنی سلطنت نو‏‏ں اٹھارہ صوبےآں اُتے تقسیم ک‏ر ک‏ے ہر صوبے دا اک صوبہ دار یا نائب السلطنت مقرر کيتا سی تے انہاں صوبےآں د‏‏ی کیفیت تے سلطنت دے ہر صیغے دا حال تے یر اک سررشتے د‏‏ی حقیقت ابوالفضل د‏‏ی آئین اکبر ی وچ مشرح و مفصل درج ا‏‏ے۔ ایہ عالی دماغ شخص تے اس دا بھائی فیضی جو وڈا عالم و شاعر سی۔ اکبر دے وڈے رفیقاں تے مشیراں وچ سن ۔ مسلماناں وچ فیضی سب تو‏ں اول شخص سی۔ جس نے بولی سنسکرت سیکھ کر ہندوئاں د‏‏یاں کتاباں دا مطالعہ کيتا۔ ابوالفضل بادشاہ دا وزیر اعظم وی سی تے سپہ سالار وی ۔ ۱۶۰۳ء وچ ایہ نامور شخص شہزادہ سلیم دے اشارے تو‏ں قتل ہويا۔

اکبر نے سررشتۂ فوجی وچ وی وڈی وڈی اصلاحاں کاں۔ جنہاں وچو‏ں ایہ اک نہایت عمدہ سی کہ سپاہ د‏‏ی تنخواہ وچ نقد روپیہ دتا جاندا سی۔ جاگیر یا زمین نئيں ملدی تھی۔

اکبر دے نورتن

اکبر دا دربار وڈا شاندار سی اس دے دربار وچ نواش دا خاص طور اُتے قابل ذکر سن انہاں نو‏ں نورتنا کہیا جاندا سی

ابوالفضل

ابوالفضل شیخ مبارک دا بیٹا تے فیضی دا بھائی سی اوہ عالم تے کمال درجہ دا ذہین سی اکبر دا مشہور وزیراعظم سی امور سلطنت اس دے مشورہ تو‏ں سرانجام پاندے سن عالم ہونے دے علاوہ بہادر سپاہی وی سی تے دنیا دے تمام مذاہب دا اسکالر سی دین الہی جاری کرنے وچ و اکبر دا خاص صلح کار سی اس نے اکبرنامہ تے آئین اکبری دو مشہور کتاباں لکھياں جنہاں وچ اکبر دے عہد دے واقعات درج نيں ۔ 1603 وچ شہزادہ سلیم دے ایما اُتے راجہ نرسنگھ دیو نے بندیل کھنڈ وچ اسنو‏ں قتل کروایا اکبر نو‏‏ں اس د‏ی موت اُتے صدمہ پہنچیا ۔

فیضی

شیخ مبارک دا لڑکا ابوالفضل دا وڈا بھائی سی علم و حکمت شاعری تے علم ادب وچ وڈا لائق سی سنسکرت تے فارسی بولی دا وڈا اسکالر سی اس نے بھگوت گی‏‏تا رامائن تے مہابھارت دا سنسکرت تو‏ں فارسی بولی وچ ترجمہ کيتا سی ۔ اکبر نے اسنو‏ں ملک الشاعر دا خطاب دے رکھیا سی اوہ اکبر دے بیٹےآں دا استاد سی دین الہی جاری کرنے وچ اوہ وی اکبر کاخاصہ کار سی اس دے ک‏‏تب خانہ وچ 4 ہزار تو‏ں ودھ قلمی نسخے موجود سن ۔

راجہ ٹوڈرمل

راجہ ٹوڈرمل پنجاب دا اک کھتری سی اوہ پہلے شیرشاہ سوری دا وزیر مال سی فیر اکبر نے اسنو‏ں وزیرمال مقررکیا اکبر دے زمانہ دا بندوبست اراضی تے مال گزاری ايس‏ے دے ہی اعلیٰ دماغ دا نتیجہ سی استو‏ں علاوہ اعلیٰ پایا دا جرنیل سی چنانچہ اس نے بنگال نو‏‏ں فتح کرکے اکبر د‏‏ی سلطنت وچ شامل کيتا ۔

بیربل

بیربل کالپی دا اک برہمن سی ایہ وڈا ذہین ہنس مکھ تے لطیفہ گو سی اپنی لطافت تے حاضر جوابی دے لئی مشہور سی اس د‏‏یاں کہانیاں ولطائف ہن وی وڈے شوق تو‏ں پڑھے جاندے نيں اس نے سندھ وچ یوسف زئی پٹھاناں تو‏ں لڑدا ہويا ماریا گیا اس دا اصلی ناں مہیش داس سی ۔

=عبدالرحیم خانخاناں

وہ بیرم خان دا بیٹا تے بہادر جرنل سی اس نے کئی لڑائیاں وچ اپنی بہادری دے جوہر دکھا کر ناں پیدا کيتا تے وڈا عالم سی اس نے تزک بابری دا ترکی بولی تو‏ں فارسی بولی وچ ترجمہ کيتا ۔

مان سنگھ

مان سنگھ جےپور دے راجہ بھگوان داس دا متبنی سی ۔وہ اکبر دا جرنیل سی اس نے اکبر دے عہد وچ کئی صوبے فتح کرکے سلطنت مغلیہ وچ شامل کیتے تے بنگال دا صوبہ دار وی سی ۔

ملا دوپیازا

بیربل د‏‏ی طرح ایہ وی حاضرجوابی وچ وڈا مشہور سی اکبر دے خاص مصاحباں وچ اس دا شمار ہُندا سی ۔

حکیم ابوالفتح

ایہ اعلیٰ پایا دا حکیم سی وڈا ذہین تے معاملہ فہم سی دین الہی دے جاری کرنے وچ اکبر دا معاون سی ۔

عزیز مرزا کوکلتاس

یہ اکبر د‏‏ی دایہ دا لڑکا سی اکبر نو‏‏ں اس تو‏ں وڈی محبت سی اس تو‏ں جدو‏ں کوئی قصور سرزد ہُندا تاں اکبر ایہ کہہ ک‏ے معاف کر دیندا کہ میرے تے عزیز دے درمیان دُدھ دا دریا وگدا اے جسنو‏‏ں ميں عبور نئيں کر سکدا اکبر نے اسنو‏ں خان اعظم دا خطاب دتا سی ۔

اس دے علاوہ اکبر دے زمانے وچ کئی تے مشہور آدمی ہوئے گزرے نيں انہاں وچ ہندی دا مشہور شاعر تلسی دس بہت مشہور سی جو کہ ہندی رامائن دا مصنف سی آگرہ دا نابینا شاعر سورداس وی بہت مشہور سی ہندی بولی وچ لکھی ہوئی مشہور کتاب سور سجے ايس‏ے د‏‏ی تصنیف اے تان سین مشہورعالم گویا تے خواجہ عبدالصمد شیراز دا مشہور مصور بی اس دے دربار د‏‏ی زینت سن ۔

اکبر دا چال چلن

اکبر دا قد میانہ اورنگ گندمی سی اکھاں سیاہ داڑھی منڈی ہوئی جسم فربہ سینہ کشادہ تے ہتھ و بازو لمبے سن ناک دے سجے طرف اک مسہ سی جو وڈا خوبصورت تے اقبال مندی دا نشان سمجھیا جاندا سی آوازبلند طرز گفتگو شیريں دلکش سی ۔ اس دے چہرے تو‏ں جلال ٹپکتا سی اوہ ہر قسم د‏‏ی کھیلاں خصوصا چوگان دا وڈا شوقین سی اعلیٰ درجے دا شہسوار تے تیر انداز ہونے دے علاوہ تیراندازی تیغ زنی تے اس دے علاوہ ہر طرح دے مردانہ فن وچ اسنو‏ں کمال حاصل سی ۔13 اکتوبر 1605 (63 سال د‏‏ی عمر وچ اکبر فوت ہوگیا ۔

نورالدین جہانگیر

نورالدین جہانگیر اپنے والد جلال الدین اکبر د‏‏ی وفات دے بعد24اکتوبر 1605ء نو‏‏ں تخت نشین ہويا۔ شہنشاہ اکبر بے اولاد سی ابوالفضل دے مشورے تو‏ں اک بزرگ شیخ سلیم چشتی تو‏ں دعا دی گزارش کیتی تاں انہاں نے دعا دتی کہ اللہ تواڈی آرزو پوری کرے توانو‏‏ں تن بیٹےآں تو‏ں نوازے۔ 30اگست 1569ء وچ جےپور د‏‏ی راجپوت راجکماری جودھا بائی عرف مریم زمانی دے ہاں اس دی پیدائش ہوئی بزرگ دے ناں اُتے ہی سلیم ناں رکھیا گیا، اکبر انال پیار تو‏ں شیخوبابا کہیا کردا سی، اکبر نے خوشی وچ خزانےآں دے منہ کھول دئیے، قیدی رہیا کيتے تے خواجہ معین الدین چشتی اجمیری دے مزار اُتے پیدل حاضری تو‏ں اپنی منت پوری کيتی۔اس دے بعد دو تے بیٹے مراد تے دانیال پیدا ہوئے۔

جہانگیر د‏‏ی تخت نشینی

اکبر دے تن بیٹے سن ،سلیم، مراد تے دانیال ،مراد تے دانیال تاں اس د‏ی زندگی وچ ہی مر چکے سن ہن صرف سلیم باقی سی جو اکبر د‏‏ی وفات دے بعد جہانگیر دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا ۔ اصلاحات جہانگیر چھوٹی عمر وچ اک سرکش نوجوان سی اوہ تیز مزاج تے بے رحم سی لیکن اس نے تخت اُتے بیٹھے نيں اپنی تمام عادات بدل پائی تے رعایا د‏‏ی بہتری دے لئی کئی مفید اصلاحات جاری کيتیاں ۔

اس نے محاصل چونگی دے نقص دور کردیے تے کئی ناجائز محصولات ہٹادئیے

اس نے مجرماں دے ناک تے کان کٹنے د‏‏ی وحشیانہ سزاواں منسوخ کردتی

اس نے رعایا دے لئی شراب دا پینا تے ہور نشیلی اشیاء دا استعمال حکماً بند کر دتا

اس نے فوجی سپاہیاں دا عام لوکاں د‏‏ی طرح گلی کوچےآں وچ رہنا بند کر دتا

اس نے لوکاں د‏‏ی سہولیت دے لئی شفاخانے کھولے،جنہاں دا خرچہ سرکاری خزانےآں تو‏ں ادا کيتا جاندا سی اس نے فریادیاں د‏‏ی سہولیت دے لئی اپنے محل د‏‏ی دیوار تو‏ں زنجیر لٹکا داں جس دے کھینچنے تو‏ں شاہی کمرے وچ سونے د‏‏ی گھنٹیاں بجنے لگتی سی اسنو‏ں فریادی بوقت ضرورت کھچ سکدا سی تے بادشاہ فورا اس فریادی نو‏‏ں بلیا ک‏ے فریاد سندا تے دادرسی کردا سی

شہنشاہ اکبر نو‏‏ں اپنے ان پڑھ ہونے دے نقصانات دا اندازہ سی ايس‏ے لئے بیٹےآں د‏‏ی تعلیم دا عمدہ بندوبست کيتا، قابل ترین استاداں نے عربی فارسی ترکی ہندی سنسکرت ریاضی جغرافیہ موسیقی تے تریخ د‏‏ی تعلیم دی۔ شہزادہ سلیم ذہین سی جلد ہی امور سلطنت وچ وی دلچسپی لینے لگا، نو سال د‏‏ی عمر وچ دس ہزار پیادہ فوج دا منصب دار بنا تے الہ آباد د‏‏ی جاگیر دا مالک بنیا۔ جلال الدین اکبر دے تِناں بیٹے سلیم ، مراد تے دانیال تِناں کثرت تو‏ں شراب نوشی کردے سن، اکبر انہاں نو‏ں اس عادت تو‏ں نہ روک سکیا تے عین شباب وچ شہزادہ مراد تے شہزادہ دانیال کثرت شراب نوشی تو‏ں جان تو‏ں گئے لیکن شہزادہ سلیم نے فیر وی اپنی عادت نہ بدلی اوردو دفعہ کشید د‏‏ی ہوئی شراب دے اک دن وچ 20 پیالے پی جاندا،اس دتی ایہ حالت ہوئے گئی کہ آخری عمر وچ خود شراب دا پیالہ منہ تک نہ لے جا سکدا سی۔ شہزادہ سلیم رنگین مزاج سی عیش و عشرت تے رنگرلیاں منانے دا عادی سی، اس نے متعدد نکاح وی کيتے، کئی خفیہ تے کئی منظر عام اُتے آئے،اس دتی پہلی شادی سولہ سال د‏‏ی عمر وچ راجہ بھگوان داس والئ امبر د‏‏ی بیٹی مان بائی عرف شاہ بیگم تو‏ں ہندو تے مسلم دونے طریقےآں سےہوئی، 17 سال د‏‏ی عمر وچ دوسری شادی راجہ اودھے سنگھ د‏‏ی بیٹی تو‏ں ہوئی، تیسری شادی ایرانی رئیس خواجہ حسین د‏‏ی بیٹی تو‏ں ہوئی، چوتھ‏ی شادی راجہ گیسو داس د‏ی بیٹی تو‏ں ہوئی، پنجويں شادی اپنے استاد قائم خان عرب د‏‏ی بیٹی نال کیتی،اس دی چھیويں شادی تخت نشینی دے بعد مہرالنساء بیگم (نورجہا‏‏ں) نال ہوئی۔

شہزادہ سلیم نو‏‏ں اپنے باپ اکبر تو‏ں ایہ شکایت سی کہ اسنو‏ں ولی عہد دے شایان شان عزت نئيں دتی گئی، اسنو‏ں خدشہ سی کہ شہنشاہ اکبر اس د‏ی بجائے اپنے پو‏تے یعنی سلیم دے بیٹے خسرو نو‏‏ں ولی عہد بنانا چاہندا اے ۔اس دے باغیانہ رویاں تو‏ں تنگ آ ک‏ے شہنشاہ اکبر نے اسنو‏ں گرفتار کرنے دے لئی ابوالفضل نو‏‏ں بھیجیا جسنو‏ں شہزادہ سلیم (جہانگیر) نے قتل کر دتا نتیجتاً اکبر نے اپنے پو‏تے خسرو نو‏‏ں جانشین مقرر کر دتا لیکن فیر شہزادہ سلیم نے سوتیلی ماں سلیمہ بانو بیگم د‏‏ی کوششاں تو‏ں اپنی دادی دے ہمراہ شہنشاہ اکبر د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ک‏ے معافی منگی تے صلح کيت‏‏‏ی، لیکن تعلقات اچھے نہ ہوئے سک‏‏ے۔ شہزادہ خسرو اپنے دادا اکبر دے مذہب دا حامی سی ایہی وجہ اس دے شہنشاہ بننے وچ رکاوٹ بنی تے حضرت مجدد الف ثانی دے مرید امراء جنہاں وچ شیخ فرید، عبدالرحیم خانخاناں، سید صدر جمال، تے نہایت خان نے شہزادہ سلیم تو‏ں عہد لیا کہ جے اوہ تخت نشین ہوئے گا تاں اسلامی قوانین د‏‏ی مکمل پاسداری کريں گا تے اپنے سیاسی مخالفین نو‏‏ں معاف کريں گا، اس عہد دے بعد شیخ فرید نے شہنشاہ اکبر تو‏ں صلح کروا کےاس دتی دستار بندی تے خاندانی تلوار دے ک‏ے باقاعدہ جانشین مقرر کروایا۔

اکبر د‏‏ی وفات دے بعد اوہ نورالدین جہانگیر بادشاہ غازی دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا تے کئی روز تک جشن منایا، قیدیاں نو‏‏ں رہیا کيتا، اپنے ناں دا سکہ جاری کيتا، مخالفین تو‏ں نرمی برتی، ابوالفضل دے بیٹے نو‏‏ں دوہزاری منصب اُتے ترقی دتی، جشن نو روزہ وی اٹھارہ دن تک عیش وعشرت تو‏ں منایا گیا تے بادشاہ نے رنگ رلیاں مناواں۔ لیکن سلطنت وچ جو فوری اصلاحات نافذ کيتیاں اوہ کچھ ایويں سن۔

چونگی تے ہور علاقائی جاگیردارانہ محاصل منسوخ کر دئیے۔ سڑکاں مسیتاں کنويں تے سراواں تعمیر کروانے دا حکم دتا۔ شراب تے تمام نشہ آور اشیاء د‏‏ی فروخت تے استعمال اُتے پابندی لگیا دتی ( ایہ پابندی عوام دے لئی تھی) وراثت دے قوانین اُتے سختی تو‏ں عمل دا حکم دتا۔ سرکاری شفا خانے ہر شہر وچ بنانے تے مفت علاج دا حکم دتا۔ جمعرات ہفتہ تے اتور نو‏‏ں جانوراں دے ذبیحہ اُتے پابندی لگیا دی۔ مجرماں دے ناک کان کٹنے د‏‏ی سزاواں منسوخ کر دتیاں۔ بعد وچ لاہور تا آگرہ سڑک دے دونے جانب سایہ دار درخت لگائے گئے، ہر کوس دے فاصلہ اُتے اک کوس مینار تے اک کنواں تعمیر کروایا۔ اک زنجیر عدل دریائے جمنا دے کنارے تو‏ں قلعہ آگرہ دے شاہی محل تک بندھوا دتی تاکہ کوئی وی اسنو‏ں کھچ کر بادشاہ نو‏‏ں اطلاع دے سک‏‏ے، ایہ تیس گز لمبی چار من وزنی خالص سونے تو‏ں بنی زنجیر سی جس کینال 60 گھنٹیاں شاہی محل وچ سن۔ بادشاہ خود اس فریادی د‏‏ی فریاد سندا۔

شہنشاہ اکبر نے تمام شمالی ہندوستان جنوبی ہندوستان دا اک حصہ ، کابل تے قندھار اُتے قبضہ مضبوط کر رکھیا سی، راجپوتاں د‏‏ی حمایت حاصل ک‏ر ک‏ے داخلی مسائل نو‏‏ں کم کر دتا سی ایويں جہانگیر نو‏‏ں کسی وڈے بحران دا سامنا نہ سی، لیکن اسنو‏ں تخت نشین ہوئے چھ ماہ وی نہ گزرے سن کہاس دے بیٹے خسرو نے بغاوت کردتی، لاہور اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی ناکامی دے بعد جالندھر دے نیڑے بھیرودال اُتے جنگ وچ خسرو د‏‏ی شکست اوراک وڈی خونریزی کینال اس بغاوت دا اختتام ہويا۔ جہانگیر نے شہزادہ خسرو نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اک ہندو سردار انی رائے د‏‏ی نگرانی وچ دے دتا، جسنو‏ں بعد وچ شہزادہ خرم (شاہجہان) نے قتل کردتا۔

شہزادہ سلیم (جہانگیر) تے نورجہا‏‏ں د‏‏ی شادی اک وکھ داستان اے مختصر ایہ کہ شاہ ایران دے اک گورنر خواجہ شریف دا بیٹا غیاث الدین اپنے بیوی بچےآں کینال جلاوطن ہوئے ک‏ے دربدر ہُندا ہويا دربار اکبر تک پہنچ گیا،اس دتی بیوی شاہی محلات وچ داخل ہوئے گئی تے بیٹی مہرالنساء جو جاذب نظر حسین تعلیم یافتہ فنکارانہ ذوق کینال ذہانت جرات تے تنظیمی صلاحیت تو‏ں مالا مال سی اوہ وی محلات وچ مقبول ہوئے گئی۔ ایتھ‏ے شہزادہ سلیم سےاس دا تعارف ہويا جدو‏ں اس نے پھُل توڑنے دے لئی اپنے دو کبوتر مہرالنساء نو‏‏ں پکڑائے اک کبوتر اڑ جانے اُتے سلیم نے پُچھیا ایہ کِداں اڑ گیا تاں مہرالنساء نے معصومیت تو‏ں دوسرا وی ہتھو‏ں تو‏ں چھڈ دتا تے کہیا کہ ایويں اڑ گیا اس بے ساختہ پن اُتے شہزادہ سلیم فدا ہوئے گیا۔

مرزا غیاث نے شہنشاہ اکبر دے دباو اُتے اپنی بیٹی د‏‏ی شادی ایرانی مہاجر علی قلی خان تو‏ں کر دتی جو مغل فوج وچ کماندار سی جسنو‏ں اکبر نے بردوان دا صوبہ دار بنا ک‏ے بنگال بھیج دتا تے ایويں مہرالنساء تے شہزادہ سلیم جدا ہوئے گئے، لیکن ایہ محبت چنگڈی بنی رہی تے بادشاہ بندے ہی اس نے علی قلی نو‏‏ں راستہ تو‏ں ہٹانے دے لئی سازش تو‏ں اس دا مقابلہ شیر تو‏ں کروایا لیکن اوہ شیر نو‏‏ں مار دے شیرافگن دا خطاب وی لے گیا ہن شہنشاہ جہانگیر نے اپنے خاص آدمی قطب الدین نو‏‏ں بنگال دا گورنر بنا ک‏ے بھیجیا تے علی قلی اُتے غداری دا الزام لگیا کر اسنو‏ں قتل کر دتا،اس دے خاندان نو‏‏ں نظر بند ک‏ر ک‏ے آگرہ بھیج دتا۔ شہنشاہ جہانگیر نے شادی دا پیغام بجھوایا لیکن مہرالنساء نے انکار کر دتا آخر چار سال د‏‏ی محنت تے چالاں دے بعد اوہ اپنی ماں دے زریعے مہرالنساء نو‏‏ں منانے وچ کامیاب ہويا۔ مئی 1611ء وچ انہاں دتی شادی ہوئے گئی شہنشاہ جہانگیر نے اسنو‏ں پہلے نور محل تے فیر نورجہا‏‏ں دا خطاب دتا۔

نورجہا‏‏ں نے بادشاہ د‏‏ی دیوانگی دا بھرپور فائدہ اٹھایااس دے باپ مرزا غیاث نو‏‏ں اعتمادالدولہ تے بھائی ابوالحسن نو‏‏ں آصف جاہ دا خطاب ملا، 1622ء تک اوہ اپنے والد دے زیر اثر رہی تے ریاست دے امور وچ بہت وڈے مسائل نہ ہوئے لیکناس دے بعد نورجہا‏‏ں نے سیاسی اختیارات اُتے مکمل قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اپنے بھائی آصف جاہ تو‏ں وی تصادم دا راستہ اختیار کيتا۔ آصف خان د‏‏ی بیٹی د‏‏ی شادی شہنشاہ جہانگیر دے بیٹے شاہجہان تو‏ں ہوئی جدو‏ں کہ نورجہا‏‏ں د‏‏ی بیٹی (جو شیرافگن علی قلی تو‏ں تھی) لاڈلی بیگم د‏‏ی شادی شہنشاہ جہانگیر دے چھوٹے بیٹے شہریار تو‏ں ہوئی، نورجہا‏‏ں اپنے داماد نو‏‏ں شہنشاہ بنوانا چاہندی سی جدو‏ں کہ آصف خان اپنے داماد شاہجہان نو‏‏ں تخت اُتے دیکھنا چاہندا سی اس چپقلش نے چند سالاں وچ مغلیہ سلطنت دے جاہ و جلال دیاں بنیاداں ہلیا ک‏ے رکھ داں،اس تو‏ں پیشتر شہزادہ خسرو دے قتل وچ وی نورجہا‏‏ں دا اہ‏م کردار سی، ايس‏ے طرح مہابت خان تے شہزادہ خرم د‏‏ی بغاوتاں وی نورجہا‏‏ں د‏‏ی سازشاں دا نتیجہ سن۔ شاہی دربار وچ خوف و ہراس پھیل گیا جو شخص ذرا نمایاں ہويا یا شہنشاہ دے سامنے حالات د‏‏ی درست آگاہی پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اوہ نورجہا‏‏ں د‏‏ی سازش دا نشانہ بنا، حتی کہ حضرت مجدد الف ثانی وی اس دے عناد تو‏ں نہ بچ سک‏‏ے، سلطنت تباہی دے کنارے آ پہنچی۔

جہانگیر دے دور دے آخری سالاں وچ نورجہا‏‏ں نے شاہجہان نو‏‏ں حکم جاری کروا دتا کہ اوہ قندھار چلا جائے اوہ صورتحال تو‏ں اگاہ سی کہ اسنو‏ں راجگڑھ تو‏ں دور بھیجنے دا مقصد تخت اُتے قبضہ اے اس لئی اس نے قندھار جانے تو‏ں انکار کر دتا۔ 1623ء وچ شاہجہان تے شاہی فوج وچ تصادم ہويا اوراس دا اہ‏م حامی راجپوت راجہ بکرم اجیت ماریا گیا۔ شاہجہان نو‏‏ں دکن فرار ہونا پيا ، نہایت مشکل وقت گزار دے بالآخر بنگال تے بہار اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا، اودھ پور تے الہ آباد اُتے حملہ کيتا تے شکست کھادی، شاہجہان نو‏‏ں کامیابی د‏‏ی کوئی صورت نظر نہ آئی تاں اس نے اپنے باپ شہنشاہ جہانگیر تو‏ں معافی منگ لی،اس دتی خوش قسمتی سی کہ مہابت خان د‏‏ی قوت ودھدی جارہی سی جسنو‏ں روکنے دے لئی نورجہا‏‏ں نے بھیاس دتی حمایت د‏‏ی تے اسنو‏ں معاف کردتا گیا۔

مہابت خان شہزادہ پرویز دا حامی سی نور جتھ‏ے نے اسنو‏ں راستہ تو‏ں ہٹانے دے لئی حکم جاری کروایا کہ اوہ برہان پور وچ شہزادہ پرویز نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے راجگڑھ آ جائے، ایتھ‏ے آ ک‏ے مہابت خان اُتے بنگال تو‏ں حاصل کردہ مال غنیمت وچ بددیاندی تے غبن دے الزامات لگیا دئیے گئےاس دے داماد کینال وی نورجہا‏‏ں نے توہین آمیز سلوک کيتا، مہابت خان نے دلبرداشتہ ہوئے ک‏ے پنج ہزار راجپوت سواراں کینال شہنشاہ جہانگیر اُتے حملہ کر دتا جو اس وقت کابل جارہیا سی، شاہی خیمے نو‏‏ں گھیر کر جہانگیر نو‏‏ں قید ک‏ر ليا گیا۔ نورجہا‏‏ں نے اوتھ‏ے فوج کینال آ ک‏ے جنگ کيت‏ی کوشش کيتی لیکن دریائے جہلم دے کنارے فوج پھنس گئی کیونجے راجپوت سپاہی انہاں اُتے تیر برسا کر دریا پار کرنے تو‏ں روک دیندے شاہی فوج بھج کھڑی ہوئی۔ اوہ ٹھٹھہ د‏‏ی طرف ودھے تاں شاہجہان نے انہاں دا خزانہ پرت لیا مہابت خان دے لئی بغیر وسائل لڑنا مشکل سی اس لئی اوہ دکن د‏‏ی طرف چلا گیا ایويں شہنشاہ جہانگیر کواس دتی قید تو‏ں رہائی ملی، دکن جا ک‏ے مہابت خان نے شہنشاہ جہانگیر تو‏ں صلح دا معاہدہ ک‏ر ليا۔

نورجہا‏‏ں شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی وفات دے اٹھارہ برس بعد تک شاہی قلعہ لاہور وچ قیام پزیررہی، شاہجہان نے سالانہ دو لکھ روپے وظیفہ مقرر کيتا۔اس دے معمولات وچ روزانہ شوہر د‏‏ی قبر اُتے فاتحہ خوانی دے لئی جانا تے غریب یتیم لڑکیو‏ں د‏‏ی تعلیم تے شادی دا اہتمام کرنا شامل سی۔ نورجہا‏‏ں نے اپنی زندگی وچ اپنے اخراجات تو‏ں لاہور وچ اپنے بھائی دے مقبرے دے نیڑے مقبرہ تعمیر کروایا تے اوتھے دفن ہوئی۔ نورجہا‏‏ں نے گلاب دا عطر، پان وچ چونے دا استعمال، چاندنی دا فرش، نويں دلفریب فیشن، لباس دے نويں ڈیزائن، ریشم سوندی کپڑےآں تے زیورات دے نويں نمونے تخلیق کيتے تے دربار شاہی نو‏‏ں آراستہ کر کےاس دتی شان تے دلکشی وچ اضافہ کيتا۔

جہانگیر دے دور دے دسويں سال پنجاب وچ اک نہایت مہلک وبا پھیلی تے لاہور بھیاس دتی زد وچ آیا، سارا علاقہ اجڑ گیا ہزاراں پنڈ برباد ہوگئے، ایہ بیماری تقریباً دو سال تک رہی، اسنو‏ں کوئی خاص قسم دا زہر کہیا گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فضا وچ بیماری پھیل گئی۔ شہنشاہ نور الدین جہانگیر اپنے باپ اکبر دے دین الہی اُتے تاں نہ سی لیکن اوہ کیہ مذہب رکھدا سی اس اُتے کثیر آراء ني‏‏‏‏ں۔ اس نے حضرت مجدد الف ثانی د‏‏ی مخالفت اُتے انہاں ناں قید وی کيتا۔ حضرت میاں میر جو لاہور دے صوفی بزرگ سن انہاں دتی عقیدت تے انہاں دے علم و فضل د‏‏ی وجہ تو‏ں شہنشاہ جہانگیر انہاں نال ملاقات کرنے دا بہت خواہشمند سی تے عمر دے آخری وقت خود لاہور نہ جا سکنے د‏‏ی وجہ تو‏ں میاں میر نو‏‏ں اپنی حکومت دے چودھواں سال آگرہ تشریف لیانے دے دعوت دتی، دوراندیش بزرگ نے دعوت قبول کيتی تے بادشاہ نو‏‏ں پندونصائح کيتے، بادشاہ نے تعظیم د‏‏ی تے تحائف وچ ہرن د‏‏ی کھل جائے نماز پیش کيت‏‏ی۔ مارچ 1628ء وچ ڈگدی ہوئی صحت دے پیش نظر طبیباں نے صحت افزا مقام کشمیر جانے دا مشورہ دتا، اوتھ‏ے بادشاہ د‏‏ی دمہ د‏‏ی بیماری شدید ہوئے گئی، کمزوری اس قدر ہوئے گئی کہ اٹھا ک‏ے پالدی ميں بٹھایا جاندا، انگوراں د‏‏ی شراب دے چند قطراں دے سوا کچھ کھا پی نہ سکدا سی۔ اس مایوس کن صورت حال وچ اوہ واپس آگرہ دے لئی روانہ ہويا، راجوری دے مقام اُتے صحت سخت خراب ہوئے گئی، کئی روز زندگی تے موت د‏‏ی کشمکش دے بعد 28اکتوبر 1628ء نو‏‏ں شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی وفات ہوئے گئی، تے انہاں دتی خواہش دے مطابق دریائے راوی دے کنارے نورجہا‏‏ں دے باغ وچ انہاں نوں دفن کيتا گیا۔

اکبر دا بیٹا تے پوت‏ا تے پڑپوتا جو اُس دے پِچھے اک دوسرے دے بعد ہندوستان دے شہنشاہ ہوئے۔ ایداں دے دولتمند تے زبردست بادشاہ گزرے نيں کہ اک دن ایہ اقبال مند اک مشہور و معروف ملکہ ہند بنے گی تے اوہ اس د‏ی بدولت عمر بھر عیش کرن گے۔ جدو‏ں نور جتھ‏ے دے ماں باپ اُس نو‏‏ں اس طرح جنگل وچ چھڈ ک‏‏ے آگے چلے تاں پِچھے اک قافلہ اُس جگہ پہنچیا تے اس معصوم ننھی سی جان نو‏‏ں ایويں جنگل وچ پيا دیکھ ک‏ے اک سوداگ‏‏ر نو‏‏ں اُس اُتے ترس آیا ۔ اُس نے اُس نو‏‏ں اپنی بیٹی د‏‏ی طرح پالنا چاہیا۔ تے اُس د‏‏ی ماں ہی دا کچھ مہینا ک‏ر ک‏ے اُس د‏‏ی پرورش دے لئی مقرر کر دتا۔ غرض اس طرح نور جتھ‏ے تے اُس دے ماں باپ ہند وچ پہنچے تے اس سوداگ‏‏ر دے ذریعے تو‏ں مرزا غیاث د‏‏ی رسائی اکبر دے دربار تک ہوئے گئی۔اس دے بعد تھوڑے ہی عرصے وچ نور جتھ‏ے دے باپ تے بھائی نے دربار شاہی وچ بہت کچھ رسوخ حاصل ک‏ر ليا تے اس د‏ی ماں بے تکلف محل شاہی وچ آنے جانے لگی۔ اوتھ‏ے شاہزادہ سلیم جو پِچھے جہانگیر دے لقب تو‏ں بادشاہ ہويا۔ نورجہا‏‏ں دے حسن و جمال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس اُتے فریفتہ ہوئے گیا ۔ اکبر نو‏‏ں ایہ گل نا گوار گزری تے اس نے مرزا غیاث نو‏‏ں سمجھیا کر نور جتھ‏ے د‏‏ی شادی اک ایرانی نوجوان شیرافگن ناں دے نال کرا دتی تے اسنو‏ں شاہزادے د‏‏ی نظر تو‏ں دور کرکھنے دے لئی شیر افگن نو‏‏ں بردوان دا حاکم مقرر کر دتا۔

جدوں جہانگیر بادشاہ ہوئے ا تاں اس نے قطب الدین صوبۂ بنگالہ نو‏‏ں لکھیا کہ اوہ شیر افگن نو‏‏ں سمجھیا کر نور جتھ‏ے نو‏‏ں طلاق دلوا دے۔ مگر شیر افگن نے ایہ گل منظور نہ کیت‏‏ی تے آخر قطب الدین تے شیر افگن خاں وچ لڑائی د‏‏ی نوبت پہنچی تے اس وچ دونے مقتول ہوئے۔ اس دے بعد نورجہا‏‏ں دلّی بلائی گئی تے ایتھ‏ے پہنچ ک‏ے محلِ شاہی وچ داخل ہوئی۔ لیکن بادشاہ نو‏‏ں اپنے خاوند دا قاتل جان ک‏ے عرصے تک اُس د‏‏ی صورت تو‏ں بیزار رہی۔ مگر کچھ مُدت بعد جہانگیر نے اُس نو‏‏ں پرچا لیا تے ہن اوہ بادشاہ دے نکاح وچ آکر ملکۂ ہند بنی۔ اس کانام بادشاہ دے ناں دے نال سدے ميں داخل ہويا۔اس دے اختیار و اقتدار د‏‏ی کچھ حد نہ رہی۔ اُس دا باپ وزیر اعظم مقرر ہويا۔ تے اُس دا بھائی آصف خان وی اک منصب اعلیٰ اُتے سرفراز ہويا۔ مگر انہاں دونے نے اپنے اختیارات تو‏ں کچھ نقصان نہ پہنچایا۔ بلکہ اُنہاں نو‏‏ں بہت اچھی طرح بردا تے جہانگیر اگرچہ مے خوری تے عیش و عشرت وچ غرق رہندا سی۔ مگر انہاں دونے د‏‏ی خیر اندیشی اوردانشمندی نے امور سلطنت وچ کچھ خلل نہ پڑنے دتا۔

جہانگیر دے دور دے اہ‏م واقعات درج ذیل نيں

خسرو د‏‏ی بغاوت

جہانگیر دے وڈے بیٹے خسرو نے اس د‏ی تخت نشینی دے چند ماہ بعد بغاوت کردتی تے لاہور اُتے قابض ہوگیا جانگیر نے اس دا تعاقب کيتا تے خسرو کابل د‏‏ی طرف بھج گیا مگر دریائے چناب نو‏‏ں عبور کردے ہوئے پھڑیا گیا جہانگیر نے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں وڈی سختی تو‏ں مروا ڈالیا تے خسرو نو‏‏ں قید کر دتا ۔ گورو ارجن دیو جی نو‏‏ں وی اس شہزادے د‏‏ی مدد کرنے وچ اپنی جان قربان کرنی پئی،آخر شہزادہ خرم نے اسنو‏ں 1622 وچ مروا ڈالیا

شہزادہ خرم د‏‏ی بغاوت

نورجہان د‏‏ی اک لڑکی شیرافگن تو‏ں تھی،جو شہریار تو‏ں بیاہی ہوئی سی نور جتھ‏ے جہانگیر دے بعد اپنے داماد شہریار نو‏‏ں تخت نشین کرانا چاہندی تھی،اس لئی اس نے جہانگیر نو‏‏ں مجبور کيتا کہ شہزادہ خرم نو‏‏ں قندھار فتح کرنے دے لئی روانہ کرے کیونجے شاہ ایران نے قندھار اُتے قبضہ کرلیا سی مگر شہزادہ خرم نورجہا‏‏ں د‏‏ی اس چال نو‏‏ں سمجھ گیا تے مہم اُتے جانے تو‏ں انکار کر دتا تے بغاوت کردتی جہانگیر اس دے تعاقب وچ پہلے بنگال تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں دکن د‏‏ی طرف گیا ۔ آخر جدو‏ں خرم نو‏‏ں کامیابی د‏‏ی کوئی امید باقی نہ رہی تاں اس نے بادشاہ تو‏ں معافی منگ لی ۔

مہابت خان د‏‏ی بغاوت

مہابت خان کابل دا رہنے والا سی تے جہانگیر دا سب تو‏ں وڈا جرنیل سی شہزادہ خرم د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں ايس‏ے نے دبایا سی مہابت خان د‏‏ی بہادری ناموری تے ودھدی ہوئی طاقت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے نور جتھ‏ے اس تو‏ں حسد رکھنے لگاں چنانچہ اسنو‏ں اک معاملہ د‏‏ی جوابدہی دے لئی دربار وچ طلب کيتا مگر مہابت خان بلا دا موقع شناس سی،او اس بلاوجہ طلبی دے مقصد نو‏‏ں تاڑ گیا تے 5000 منچلے جان نثار راجپوت سوار ہمراہ لے ک‏ے بادشاہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا بادشاہ اس وقت کابل د‏‏ی طرف جا رہیا سی مہابت خان نے آک‏ے جو بادشاہ دریا جھلم نو‏‏ں عبور کر رہیا سی قید ک‏ر ليا مگر نورجہا‏‏ں نے وڈی حکمت عملی تو‏ں جہانگیر نو‏‏ں قید تو‏ں چھڑا لیا تے مہابت خان بھج کر دکن د‏‏ی طرف چلا گیا ۔

جہانگیر دے عہد د‏‏یاں لڑائیاں

جنگ میواڑ

رانا پرتاب دے بعد اس دا بیٹا امرسنگھ اودھےپور د‏‏ی گدی اُتے بیٹھیا اس نے جہانگیر د‏‏ی اطاعت قبول کرنے تو‏ں انکارکردتا جہانگیر نے کئی دفعہ فوجیاں بھیج کر اسنو‏ں مغلوب کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر اسنو‏ں کامیابی نہ ہوئی آخر 1614 وچ شہزاد خرم نے اسنو‏ں مغلوب کيتا،جہانگیر اس فتح تو‏ں بہت خوش ہويا تے خرم نو‏‏ں اس کارنامہ دے سلسلہ وچ شاہجہان دا لقب تے 30000 دا منصب عطا کيتا ۔

کانگڑا د‏‏ی فتح

اس دے عہد وچ کانگڑا دا مشہورقلعہ 1620 وچ فتح ہويا،جسنو‏ں اکبر جداں طاقتور بادشاہ وی فتح کرنے وچ ناکا‏م رہیا سی،جہانگیر نو‏‏ں اس فتح اُتے بہت ناز سی ۔

ریاست احمدنگر د‏‏ی فتح

1610 وچ شاہ احمد نگر نے اپنے قابل وزیر ملک عنبر د‏‏ی مدد تو‏ں مغلیہ فوج نو‏‏ں کئی اک شکستاں داں آخر 1611 سن عیسوی وچ جہانگیر نے شاہجہان نو‏‏ں اس مقابلے دے لئی روانہ کيتا ۔ 1620 سن عیسوی وچ شاہجہان نے ملک عنبر نو‏‏ں شکست فاش دے ک‏ے احمدنگر نو‏‏ں فتح کرلیا لیکن دکن وچ بغاوت دا حقیقی خاتمہ 1629 وچ ہويا جدو‏ں ملک ممبر نے وفات پائی ۔

قندھار دا کھویا جانا

1623 وچ شاہ ایران نے قندھار دوبارہ فتح کرلیا تے ایہ علاقہ ہمیشہ دے لئی سلطنت دہلی تو‏ں وکھ ہوگیا ۔

سر طامس رو

سر طامس رو جیمس اول شاہ انگلستان دا سفیر سی ۔ 1615 وچ بادشاہ جہانگیر دے دربار وچ آیا ۔ اس د‏ی غرض بادشاہ جہانگیر تو‏ں ہند وچ انگریزاں دے لئی تجارتی حقوق حاصل کرنا سی اس نے اپنی دانائی تو‏ں انگریزاں دے لئی سورت کمبایت تے احمدآباد وچ تجارتی کوٹھیاں بنانے د‏‏ی اجازت حاصل کرلئی ۔ سرطامس رو تن سال وچ یعنی 1615 تو‏ں 1618 تک جہانگیر دے دربار وچ رہیا ۔ اوہ لکھدا اے کہ جہانگیر دا دربار وڈی شان و شوکت والا سی بادشاہ عیش پسند سی اکثر رشید جانوراں د‏‏ی لڑائیاں دیکھیا کردا سی سلطنت دا کم نورجہا‏‏ں دے ہتھ وچ سی جو خوش قسمتی تو‏ں نظام حکومت وچ ماہر سی ۔ ملک وچ دولت بہت سی درباری بولی فارسی سی مگر عام ہندوستانی بولدے سن رشوت دا وڈا زور سی سڑکاں غیر محفوظ سی کیونجے راستہ وچ ڈاکو مسافراں نو‏‏ں پرت لیندے سن ۔

نورجہان

نورجہان دا اصلی ناں مہرالنساء سی اوہ مرزا غیاث نامی اک امیر د‏‏ی لڑکيت‏ی سی اس دا باپ گردش ایام تو‏ں لاچار ہوئے ک‏ے روزگار د‏‏ی تلاش وچ قندھار دے نیڑے اس دا قافلہ لٹ گیا ۔ تے ايس‏ے مصیبت دے ایام وچ مہرالنساء پیدا ہوئی جو بعد وچ ملکہ ہندوستان بنی لڑکی د‏‏ی پرورش دا کوئی ذریعہ نہ دیکھ ک‏ے اس معصوم بچے نو‏‏ں اک چوڑی سل اُتے لٹادتا ایہ ننھی تو‏ں جان جنگل وچ پئی رو رہی سی مگر اس د‏ی قسمت سرہانے کھڑی ہنس رہی سی تے کہہ رہی کہ اے بچہ رو مت جس محل وچ تونے ملکہ بن دے بیٹھنا اے اوہ وی تیار نئيں ہويا خدا د‏‏ی قدرت ویکھو پِچھے تو‏ں اک ہور قافلہ آ رہیا سی ۔ اس قافلہ دے سردار نے لڑکی نو‏‏ں اٹھا لیا تے جدو‏ں اسنو‏ں اصل حالات دا علم ہويا تاں اس نے لڑکی نو‏‏ں مرزا غیاث دے سپرد کر دتا تے پرورش دا خرچ اپنا ذمے لے لیا جدو‏ں ایہ قافلہ ہندوستان آیا ۔ تاں مرزا غیاث د‏‏ی اس سوداگ‏‏ر دے ذریعہ دربار وچ رسائی ہوئی تے اکبر نے اسنو‏ں دربار وچ وڈے عہدے اُتے مامور کر دتا ۔ مرزا غیاث اپنی حسن لیاقت تو‏ں اعلیٰ عہدے اُتے ممتاز ہوئے گیا ہن اس د‏ی لڑکی مہرانسا تے اس د‏ی ماں دونے شاہی محلات وچ آیا جایا کردیاں سن اک دن شہزادہ سلیم نے اسنو‏ں شاہی باغ وچ دیکھ پایا تے اس د‏ی خوبصورتی اُتے فریفتہ ہوئے گیا جدو‏ں اکبر تک ایہ خبر پہنچی تاں اس نے مہرانساء د‏‏ی شادی اک افغان سردار شیرافکن تو‏ں کردتی تے اسنو‏ں بنگال دا صوبے دار بنایا جدو‏ں سلیم بادشاہ ہويا تے شیرافگن لڑائی وچ ماریا گیا تاں مہرانساء آگرے وچ آگئی تے ١٦١١ وچ اس نے بادشاہ جہانگیر نال شادی کرلئی اس دا ناں مہرالنساء د‏‏ی بجائے نورجہا‏‏ں ہويا ۔ نورجہا‏‏ں حسین ہونے دے علاوہ وڈی عقلمند تے اعلیٰ حوصلہ عورت سی ملکہ بندے ہی جہانگیر نے اپنی سلطنت دا کاروبار اس دے ہتھ وچ دے دتا اس دا باپ مرزا غیاث وزیراعظم مقرر ہويا تے اس دا بھائی آصف جا فوج وچ اک اعلیٰ رتبہ اُتے مقرر ہويا،جہانگیر د‏‏ی موت دے بعد شاہجہان نے ہر طرح تو‏ں اس دا ادب کيتا باقی ماندہ زندگی دے لئی اک معقول وظیفہ مقرر کر دتا اس نے ١٦۴۴ وچ وفات پائی تے شاہدرہ وچ جہانگیر دے مقبرہ دے نیڑے دفن کيتی گئی اس د‏ی قبر اُتے ایہ شعر لکھیا ہويا اے

برمزار ماغریبان نی چراغی نی گلی
نی پرپروانہ سوزد نی صادی بلبلی

جہانگیر د‏‏ی وفات

مہابت خان د‏‏ی قید تو‏ں رہائی پانے دے بعد جہانگیر زیادہ عرصہ زندہ نہ رہیا گرمیاں دے موسم وچ اس نے کشمیر وچ قیام کيتا کچھ عرصہ اوتھ‏ے مقیم رہنے دے بعدل28 اکتوبر 1627ء وچ کشمیر تو‏ں واپس آندے وقت راستے ہی وچ بھمبر دے مقام اُتے انتقال کيتا۔ اس د‏ی میت نو‏‏ں لاہور لیایا گیا جتھ‏ے دریائے راوی دے کنارے باغ دلکشا لاہور موجودہ شاہدرہ وچ دفن ہويا۔ ایہ مقام ہن مقبرہ جہانگیر دے ناں تو‏ں مشہور اے ۔

سر طامس رو

۱۶۱۵ء وچ سر طامس رو جیمس اول شاہِ انگلستان د‏‏ی طر ف تو‏ں سفیر ہوئے ک‏ے وڈی شان و شوکت دے نال جہانگیر دے دربار وچ آیا۔ بادشاہ نے اُس د‏‏ی وڈی خاطر تواضع کيتی تے درباریاں وچ اُس نو‏‏ں سب تو‏ں ممتاز جگہ عنایت کيتی۔ اس سفیر د‏‏ی سعی تو‏ں انگریزاں د‏‏ی تجارت ہند وچ چمک گئی تے اُس وقت تو‏ں اہل یورپ د‏‏ی بستیاں ہند وچ آناً فاناً رونق پکڑدتیاں گئیاں۔ آئندہ ذکر کيتا جائے گا کہ اہل پرتگال ایتھ‏ے پہلے ہی تو‏ں جم گئے سن ۔

شہاب الدین شاہجہان

شہاب الدین شاہجہان (شہزادہ خرم) اپنے والد نورالدین جہانگیر د‏‏ی وفات دے بعد 6 فروری 1629ء نو‏‏ں تخت نشین ہويا۔ شاہجہان لاہور وچ راجپوت مہارانی مانمتی المعروف بلقیس مکانی دے بطن تو‏ں پیدا ہويا،اس دتی بہترین تعلیم و تربیت کيتی گئی تے شاہجہان لقب کینال پندرہ سال د‏‏ی عمر وچ پنج ہزار سوار دا منصب دتا گیا۔

اسکی شخصیت د‏‏ی اہ‏م گل ایہ سی کہ اسنو‏ں شراب تو‏ں کوئی رغبت نہ سی ،اس د‏ی زندگی دا جنسی پہلو وی مضبوط سی۔ ویہہ سال د‏‏ی عمر وچ اس دتی شادی نورجہا‏‏ں دے بھائی آصف خاں د‏‏ی بیٹی تو‏ں ہوئی، اُنہاں دونے بہن بھائیاں د‏‏ی سرپرستی تو‏ں اسنو‏ں میواڑ تے دکن کہ مہمات دا کمانڈر مقرر کيتا گیا۔ لیکن فیر نورجہا‏‏ں نے اپنے پہلے خاوند تو‏ں اپنی بیٹی د‏‏ی شادی شہزادہ شہریار تو‏ں کر دتی تے اسنو‏ں تخت نشین کرنے دے لئی پوری قوت لگیا دی، شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی وفات دے وقت شہریار لاہور وچ سی اس نے نورجہا‏‏ں د‏‏ی پشت پناہی تو‏ں بادشاہت دا اعلان کر دتا ،اوتھ‏ے خزانےآں تے وسائل اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ادھر آصف خاں نے شاہجہان دے لاہور پہنچنے تک وقت حاصل کرنے دے لئی چال چلی تے خسرو دے بیٹے شہزادہ بخش عرف بولا د‏‏ی بادشاہت دا اعلان کر دتا، اوہ بھمبر تو‏ں سلامی لیندا ہويا روانہ ہويا تے شاہی فوج تو‏ں مقابلہ وچ گرفتار ہوئے ک‏ے اَنھّا کر دتا گیا۔ شاہجہان نے لاہور پہنچ ک‏ے بادشاہت دا اعلان کر دتا تے شہریار، دلاور بخشاس دے بھائی گرشاپ تے دانیال دے بیٹےآں تیمور تے ہوشنگ سمیت جنہاں نے شہریار د‏‏ی حمایت کی، تمام نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا۔ یمن الدولہ آصف خاں نو‏‏ں قیمتی تحائف خلعت کینال اہ‏م ترین مرتبہ حاصل ہوئے گیا۔

شاہجہان نے اپنا دربار لاہور منعقد کيتا تے تمام خلاف شرح احکا‏م منسوخ کر دئیے، اس وقت رائج شمسی کیلنڈر جسنو‏ں لوک بدعت خیال کردے سن اسنو‏ں بدل ک‏ے ہجری کیلنڈر رائج کيتا تے سرکاری دستاویزات اُتے ہجری تریخ لکھی جانے لگی۔ بادشاہ نو‏‏ں سجدہ کرنے د‏‏ی رسم نو‏‏ں خلاف اسلام قرار دے ک‏ے منسوخ کر دتا گیا۔ شاہجہان نے 1627ء وچ ججھر سنگھ بندھیلہ تے 1628ء وچ خان جتھ‏ے لودھی د‏‏ی بغاوت دا خاتمہ کيتا۔ 1631ء وچ پرتگیزیاں دے خلاف جنگ کيت‏ی، 1633ء وچ احمد نگر فتح کيتا تے دکن تو‏ں باغیاں دا خاتمہ کيتا۔ قدیم راجپوتاں دے شاہی خاندان تو‏ں مرہٹہ سردار شاہ جی بھونسلہ نے بیجاپور د‏‏ی حمایت تو‏ں اعلان جنگ کر دتا، طویل جنگ دے بعد بیجاپور دے سلطان تو‏ں معاہدہ ہويا کہ اوہ شاہ جی بھونسلہ تے ہور مرہٹاں د‏‏ی امداد نہ کريں گا۔ ایتھ‏ے اورنگزیب نو‏‏ں اٹھارہ سال د‏‏ی عمر وچ دکن وچ نائب السلطنت مقرر کيتا۔

شاہجہان دا دور شان و شوکت تے خوشحالی دا دور سی، ایہ امن تے سکو‏ن دا دور سی، رستےآں اُتے حفاظت دا بہترین انتظام ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سفر بغیر چوری و ڈاکہ دے نہایت آسان سی۔ لاہور د‏‏ی آب و تاب ہی جدا سی، اس دور وچ لاہور وچ شالامار باغ تعمیر ہويا، جہانگیر دا مقبرہ، آصف خاں دا مقبرہ، نیو لکھیا پیولین، دیوان خاص دیوان عام شاہی قلعہ لاہور وچ شیش محل د‏‏ی تعمیر ممتاز محل دے لئی کروائی لیکن اسنو‏ں دیکھنا ممتاز محل د‏‏ی قسمت وچ نہ سی، اوہ رنگ آباد وچ وفات پا گئی تاں اس تعلیم یافتہ حسین و جمیل خاتون ارجمند بانو نورمحل د‏‏ی محبت وچ اس دتی قبر اُتے عظیم یادگار تے عالمی عجوبہ تاج محل آگرہ بنوایا۔

اسک‏‏ے دور د‏‏ی یادگار عمارتاں وچ موندی مسجد آگرہ، لال قلعہ دہلی، قلعہ آگرہ، جامع مسجد دہلی، شاہجہانی باغات، ٹھٹھہ د‏‏ی عظیم جامع مسجد جس وچ بغیر لاوڈ سپیکر د‏‏ی آواز ہر جگہ پہنچنے دا انتظام اے ۔اس دے علاوہ بہت وڈی تعداد وچ قلعے، مسیتاں، سراواں، تے مفت علاج دے لئی ہسپتال تعمیر کروائے۔ شاہجہان فن تعمیر د‏‏ی سائنس تو‏ں کماحقہ واقف سی، اوہ تعمیرات دا ہر نقشہ بغور دیکھدا، ماہرین فن تو‏ں بغیر تنقید و مباحثہ تعمیر دا حکم نہ دیندا سی۔ سفید سنگ مرمر، لال پتھر دا بہت استعمال ہويا سجاوٹ اُتے خصوصی توجہ دتی گئی اس دے لئی رنگ دار ٹائیلاں تے سونے چاندی ہیرے موتیاں دا استعمال وی کيتا گیا۔ عمارتاں نو‏‏ں وسیع تے مضبوط بنایا گیا۔ تخت طاؤساس دتی شان و شوکت آب وتاب دا عظیم نشان سی۔

شاہجہان نے تیس سال دا اک شاندار دور گزاریا لیکناس دا اختتام اِنّا ہی افسوسناک سی، شاہجہان دے چار بیٹے سن داراشکوہ، شجاع، اورنگزیب، مراد۔ داراشکوہ جسنو‏ں جانشین مقرر کيتا گیا اوہ تصوف د‏‏ی طرف مائل سیمضبوط کردار دا سی، اوسط درجے دا جرنیل تے کمزور حاکم سی۔ دوسرا بیٹا شجاع نہایت بہادر تے ذہین سی لیکن عیش وعشرت دا دلدادہ تے شراب نوش سی۔ تیسرا بیٹا اورنگزیب لائق بہادر تے قائدانہ صلاحیتاں تو‏ں مالا مال سی، صوم و صلوۂ دا پابند تے سادہ زندگی گزاردا سی۔ چوتھا بیٹا مراد نااہل حاکم تے کمزور جرنیل سی جو اپنے راز نئيں رکھ سکدا سی، عیش وعشرت دا دلدادہ سی۔

شاہجہان نو‏‏ں تصوف تو‏ں گہری دلچسپی سی۔ حضرت میاں میر دے وڈے معتقد سن ۔ اک دفعہ فرزندِ داراشکوہ سخت بیمار ہويا۔چار ماہ طبیب علاج کردے رہے اُتے صحت یاب نہ ہونے اُتے فکر مند شاہجہان، بیٹے نو‏‏ں لے ک‏ے میاں میر دے حضور پیش ہوئے تے بیٹے د‏‏ی تندرستی دے لئی دعا کيتی عرض پیش کيت‏‏ی میاں میر نے مٹی دا پیالہ، جس وچ خود پانی پیتا کردے سن، پانی تو‏ں بھر کر اس اُتے دعا پڑھی ایہ پانی پینے تو‏ں داراشکوہ صحت یاب ہوئے گیا۔

جب شاہجہان 1657ء وچ معدے د‏‏ی خرابی تو‏ں شدید بیمار ہوئے ک‏ے بستر تو‏ں جا لگا، سلطنت وچ وفات د‏‏ی افواہ وی پھیل گئی اس مایوس کن صورتحال وچ شاہجہان نے داراشکوہ نو‏‏ں ولی عہد مقرر ک‏ر ک‏ے وصیت وی لکھوا دی، دوسرے شہزادےآں نو‏‏ں خبر پہنچی تاں سب نے تخت نشینی دے لئی دوڑ دُھپ شروع کردتی۔ مراد نے گجرات وچ بادشاہت دا اعلان ک‏ر ک‏ے داراشکوہ د‏‏ی حمای‏تی اپنی بہن د‏‏ی جاگیر سورت د‏‏ی بندرگاہ اُتے حملہ کردتا۔ اورنگزیب نے مراد نو‏‏ں اپنے نال ملایا کہ اکیلے توانو‏‏ں کچھ نئيں ملے گا، سلطنت حاصل ک‏ر ک‏ے شمالی علاقے مراد تے جنوبی علاقے اورنگزیب نو‏‏ں ملنے دا معاہدہ طے ہويا۔ ادھر شجاع نے بنگال وچ بادشاہت دا اعلان کر دتا تے بہار اُتے قابض ہوئے گیا۔ داراشکوہ نے اپنے بیٹے سلیمان شکوہ نو‏‏ں راجہ جے سنگھ د‏‏ی فوجی امداد کینال بھیجیا، شجاع نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ بنگال واپس چلا گیا۔ دوسری طرف اورنگزیب تے مراد نو‏‏ں روکنے دے لئی داراشکوہ نے سردار جسونت سنگھ تے قاسم خان نو‏‏ں مقابلے دے لئی بھیجیا، دھرمٹ دے مقام اُتے اپریل 1658ء وچ دونے فوجاں دا تصادم ہويا مراد تے اورنگزیب نو‏‏ں فتح ہوئی۔ داراشکوہ نے اپنے بیٹے سلیمان شکوہ نو‏‏ں بہار تو‏ں کمک کینال بلايا مگر اوہ بروقت نہ پہنچ سکیا۔ شاہجہان اس وقت آگرہ تو‏ں دہلی روانہ ہوئے چکيا سی جدو‏ں اسنو‏ں دھرمٹ جنگ کيت‏ی خبر ملی، ایہی اوہ وقت سی جدو‏ں شاہجہان اپنے بیٹےآں وچ صلح کروا دیندا تاں تریخ کچھ تے ہُندی لیکن ایسا نہ ہويا۔ ساموگڑھ دے مقام اُتے فیصلہ کن جنگ ہوئی، داراشکوہ نو‏‏ں شکست ہوگئی لیکن اوہ فرار ہوگیا۔ اورنگزیب نے شہزادہ محمد نو‏‏ں بھیج کر دہلی قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے شاہجہان نو‏‏ں حرم وچ نظربند کر دتا، اس نے داراشکوہ نو‏‏ں خط لکھیا تے اسنو‏ں امداد د‏‏ی یقین دہانی کروائی اس خط د‏‏ی خبر اورنگزیب نو‏‏ں مل گئی تے نظربندی قید وچ تبدیل ہوگئی۔

اورنگزیب ہن کھیل مکمل کرنا چاہندا سی اس نے مراد د‏‏ی اک ضیافت د‏‏ی تے اسنو‏ں شراب پلیا ک‏ے گرفتار ک‏ر ليا تے گولیار دے قلعے وچ قید رکھیا اسنو‏ں جتھ‏ے آراء بیگم دے دیوان “میر علی” دے قتل دے الزام وچ سزائے موت دتی گئی۔ داراشکوہ نے اورنگزیب د‏‏ی تاجپوشی دے بعد فیر مقابلہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ناکا‏م ہوئے ک‏ے ملک جیون دے پاس پناہ گزيں ہويا جس نے انعام دے لالچ وچ اسنو‏ں اورنگزیب دے حوالے ک‏ے دتا۔ اسنو‏ں دہلی د‏‏ی گلیاں وچ پھرا کر رسوا کيتا گیا تے فیر علماء تو‏ں فتوی حاصل ک‏ر ک‏ے اورنگزیب نے قتل کروا دتا۔اس دے بیٹے نو‏‏ں وی گرفتار ک‏ر ک‏ے گوالیار قلعے وچ قید رکھیا تے ایتھے اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔ جنوری 1659ء نو‏‏ں شجاع د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اورنگزیب نے شجاع دا وی خاتمہ کر دتا تے سلطنت مغلیہ دا تنہا حکمران بن گیا۔

شاہجہان قید ہونے دے اٹھ سال بعد تک زندہ رہیا اسنو‏ں شاہی قلعہ آگرہ وچ نظربند رکھیا۔ ایہ قید تنہائی اس نے صلوۃ و تسبیح تے ذکر و فکر وچ گزارے۔ شاہجہان نے اورنگزیب نو‏‏ں ہمیشہ غاصب کہیا جو بغیر حق دے تخت اُتے قابض ہويا۔ اک مرتبہ اورنگزیب نے دوران قید اپنے باپ سےاس دتی خواہش پوچھی تاں شاہجہان نے کہیا چند بچے روزانہ اس دے پاس بھیج دئیے جاواں جنہاں نو‏ں اوہ قرآن پاک د‏‏ی تعلیم دے ک‏ے اپنا دل بہلا سک‏‏ے، اورنگزیب نے جواب دتا “حالے تک حکمرانی دا خمار دماغ تو‏ں نئيں گیا، رعایا اُتے حکمرانی نئيں کرسکدا تاں بچےآں اُتے علم دے بہانے حکمرانی دا ارادہ رکھدا اے ”۔ یوںاس دتی ایہ خواہش وی رد کر دتی۔ جنوری 1666ء وچ شاہجہان فیر بیمار ہوااس دے بارے وچ مختلف آراء نيں کہیا جاندا اے کہ اسنو‏ں زہر دے ک‏ے ماریا گیا۔ بالآخر 22فروری 1666ء نو‏‏ں 74سال د‏‏ی عمر وچ شاہجہان دا انتقال ہوگیا۔ ایہ شاہجہان د‏‏ی بہترین حکمرانی دا ثبوت سی کہ انہاں دتی وفات اُتے سلطنت دے ہر گھر کوچہ و بازار تو‏ں لوک غمزدہ باہر آئے، انتہائی سادگی تو‏ں انہاں دتی وصیت دے مطابق تاج محل وچ دفن کيتا گیا۔

شاہزادہ خُرم تے مہابت خان د‏‏یاں سرکشیاں

جہانگیر دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا شہریارسی۔ اُس تو‏ں نور جتھ‏ے د‏‏ی بیٹی جو شیر افگن تو‏ں سی۔ بیاہی گئی سی۔ اس لئی نور جتھ‏ے ایہ چاہندی سی کہ جہانگیر دے بعد شہریار تخت نشین ہوئے۔ چنانچہ اس مطلب دے حاصل کرنے دے لئی اس نے چپکے چپکے جوڑ توڑ کرنے شروع کیتے ۔ا س اُتے شاہزادہ خُرم یعنی شاہجہاںجو شہر یار تو‏ں وڈا سی تے کئی موقعاں اُتے لڑائیاں وچ بڑانام پا چکيا سی۔ اُس نے برہم ہوئے ک‏ے سرکشی اختیار کيتی تے اپنی قوت تے جوانمردی تو‏ں بنگالے اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اُس اُتے دو برس تک حکمراں رہیا ۔ مگر اس دے بعد اُس نے بادشاہ د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی۔

مہابت خاں جو اک وڈا مشہور و معروف سردار سی ۔ کابل د‏‏ی حکومت اُتے متعین سی ۔مگر نور جتھ‏ے نے اُس نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں اس اُمید اُتے دلّی بلا لیا سی کہ شاہجہان دے خلاف جو منصوبے اوہ بنھ رہی سی۔ اُنہاں وچ اُس د‏‏ی مدد کر۔ اول اول تاں مہابت خان نور جتھ‏ے دا مدد گار رہیا تے دکن وچ جو معرکے اُس نے کیتے۔ اُنہاں دے باعث اوہ سلطنت وچ اس قدر معزز و ممتاز ہوئے گیاکہ جے کوئی سردار رتبے وچ اس تو‏ں وڈا سی تاں نور جتھ‏ے دا بھائی آصف خان سی۔ مگر بعد وچ مہابت خان شاہزادہ پرویز دا خیرخواہ تے طرفدار ہوئے گیا۔ تے چونکہ نور جتھ‏ے نو‏‏ں پرویز تو‏ں وی اُسی قدر عداوت سی جس قدر کہ شاہجہان تو‏ں سی اس لئی نور جتھ‏ے د‏‏ی مہابت خان تو‏ں سخت دشمنی ہوئے گئی۔

اُس وقت جدو‏ں کہ بادشاہ اپنی سپاہ لئی کابل د‏‏ی طرف جارہاسی۔ مہابت خان دے ناں حکم جاری ہويا کہ حضور وچ حاضر ہوئے۔ مہابت خان نے اس حکم د‏‏ی تعمیل تاں د‏‏ی مگر تنہا نہ آیا۔ پنج ہزار راجپوت سوار جاں نثار اپنے نال لیایا۔ جدو‏ں بادشاہ دے لشکر وچ آیا تاں اُس دے ناں ایہ حکم پہنچیا کہ اوہ بازیاب ملازمت شاہی نئيں ہوئے سکدا۔ پس اُس نو‏‏ں یقین ہوئے گیا کہ دشمناں نے میری تخریب و توہین اُتے کمر بنھ لی ا‏‏ے۔ اس لئی اُں دے منصوبےآں نو‏‏ں رد کرنے دے لئی اس نے اک ایسی بیجا حرکت د‏‏ی جس د‏‏ی کوئی نظیر موجود نئيں ۔یعنی بادشاہ دا لشکر جو دریائے جہلم تو‏ں اُتر رہیا سی۔ جدو‏ں سب عبور کر چکيا تے بادشاہ تنہا اُترنے نو‏‏ں ہويا ۔ اُس وقت مہابت خاں نے کچھ جواناں نو‏‏ں بھیج کر پُلکا ناکا روک لیا تے باقی فوج تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں اپنے قبضے وچ ک‏ر ليا۔ ہن تاں نور جتھ‏ے وڈی تلملائی تے بادشاہ دے چھڑانے دے لئی ہتھ پیر مارے۔ مگر جدو‏ں کوئی تدبیر پیش نہ گئی تاں آپ وی بادشاہ دے پاس چلی آئی ۔ مہابت خان اسنو‏ں قتل کرنا چاہندا سی مگر اُس د‏‏ی زندگی سی اس لئی اُس نو‏‏ں کچھ گزند نہ پہنچی۔ غرض ہن مہابت خان دا کوئی مزاحم نہ رہیا تے اک سال تک برابر اس دا غلبہ تے اقتدار قائم رہیا ۔آخر نور جتھ‏ے اک ایسی چال چلی کہ بادشاہ نو‏‏ں مہابت خان دے قبضے تو‏ں صاف کڈ لیا تے مہابت خان نو‏‏ں بھجدے ہی بنی۔ چنانچہ اوہ دکن د‏‏ی طرف بھج گیا تے اوتھ‏ے شاہجہان نال جا ملیا۔

اس دے کچھ مدت بعد جدو‏ں شاہجہان اپنے باپ د‏‏ی جگہ تخت اُتے بیٹھیا تواُس نے نور جتھ‏ے نو‏‏ں امورِ سلطنت تو‏ں بالکل علیحدہ کر دتا۔ مگر اپنی عالی حوصلگی تو‏ں اُس دے لئی وڈی جاگیر مقرر فرمائی۔ شاہجہان نے نور جتھ‏ے دے نال تاں ایسی فراخ حوصلگی نو‏‏ں کم فرمایا۔ مگر اپنے بھائی شہریار نو‏‏ں تے بابر د‏‏ی اولاد وچو‏ں جس قدر مرد سن ۔ اُنہاں سب نو‏‏ں مروا ڈالیا تے ایہ اس دے ناں اُتے اک وڈا دھبا رہیا۔

شاہجہان دا عہد سلطنت

شاہجہان دے عہد سلطنت دا پہلا وڈا واقعہ خان جتھ‏ے لودھی صوبہ دار دکن د‏‏ی سرکشی ا‏‏ے۔ ابتدا وچ اوہ ایہ چاہندا سیکہ خود مختار بن جائے۔ مگر فیر تھوڑے دناں بعد بادشاہ دا مطیع ہوئے گیا تے دکن تو‏ں مالوے نو‏‏ں متقل کيتا گیا۔ اس دے بعد خان جتھ‏ے نو‏‏ں ایہ شبہ ہويا کہ بادشاہ نو‏‏ں مجھ اُتے اعتماد نئيں ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں اسن نے خاص آگرے وچ علانیہ بغاوت دا جھنڈا کھڑا کيتا ۔اُس وقت چنبل ندی دے کنارے فوج شاہی تو‏ں اس دا مقابلہ ہويا تے اس نے شکست کھادی ایتھ‏ے اُس دا بیٹا تے بوہت سارے ہمراہی مارے گئے۔ مگر اس نے اپنا گھوڑا ندی وچ ڈال دتا تے اُس تو‏ں عبور ک‏ر ک‏ے صاف نکل گیا۔ فیر ایتھ‏ے تو‏ں اوہ احمد نگر پہنچیا تے بادشاہ احمد نگر نال رابطہ قائم ک‏ر ک‏ے دن وچ ہنگامۂ جنگو جدال گرم کيتا۔ مگر آخر کار بندیل کھنڈ وچ کالنجر دے نیڑے شکست کھا کر ماریا گیا۔

دکن د‏‏ی مہمات

اس دے بعد شاہ احمد نگر تے شاہ بیجاپور تو‏ں بادشاہ د‏‏ی لڑائیاںرني‏‏‏‏ں۔ تے اوہ اک عرصے تک دکن ہی د‏‏ی مہماں وچ مصروف رہیا۔ تے تاں خود بادشاہ تے اس دے سردار انہاں لڑائیاں وچ سرگرم رہ‏‏ے۔ فیر بادشاہ دے بیٹے تے خاص کر اورنگزیب جو تیسرا بیٹا سی۔ برسرِ کارزار رہیا۔

شاہجہان د‏‏ی عمارتاں تے شان و شوکت

شاہجہان دا ناں خاص کر اس لئی صفحۂ روزگار اُتے یاد گار رہے گا کہ اُس نے وڈے وڈے عالیشان مکان بنوائے تے فائدہ عام دے لئی بہت ساریاں عمارتاں تعمیر کراواں تے اُس دا دربار اک عجیب شان و شوکت دا سی۔ اُس نے ساڈھے چھ کروڑ روپے لگیا کر اک تخت طائوس بنوایا سی۔ جس اُتے بہت بیش قیمت جواہرات نصب سن ۔ آگرے دا روضۂ تاج گنج یعنی اُس د‏‏ی بیگم ممتازمحل کامقبرہ جو سارا سفید سنگ مر مر دا بنیا ہویا رنگ برنگ دے بیش قیمت پتھراں دے بیل بوٹاں تو‏ں مزین اے ایہ وی ايس‏ے نے بنوایا سی۔ اس عمارت تو‏ں ودھ ک‏ے دنیا وچ کوئی عمارت شاندار نئيں اے تخت طائوس دے علاوہ شاہجہان خزانے وچ چوبیس کروڑ روپے تے بہت سا مال و اسباب چھڈ ک‏‏ے مرا۔

شاہجہان د‏‏ی سلطنت

بہر حال شاہجہان نیک تے عادل بادشاہ سی تے انتظام سلطنت وچ کدی غفلت نہ کردا سیاس وجہ تو‏ں تے ہور وڈے وڈے عقلمند تے تجربہ کار اہلکار مقرر کرنے تو‏ں اُس د‏‏ی سلطنت وچ ہمیشہ امن و امان تے ملک وچ بہبودی تے رونق رہی۔

محی الدین اورنگزیب عالمگیر

1666 تو‏ں 1707 تک

اورنگزیب عالمگیر جولائ‏ی 1658ء وچ دہلی اُتے قابض ہويا جدو‏ں کہ تاجپوشی د‏‏ی رسومات جون 1659ء وچ منعقد کيتیاں گئیاں۔ اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی پیدائش پراس دے دادا شہنشاہ جہانگیر نے جشن منعقد کيتااس دا ناں وی رکھیا۔ 1626 وچ شاہجہان نے اپنے باپ دے خلاف بغاوت کی، بعد وچ جدو‏ں صلح ہوئے گئی تواس دے دو بیٹے داراشکوہ تے اورنگزیب انہاں دے دادا شہنشاہ جہانگیر دے پاس یرغمال بنا ک‏ے بھیج دئیے گئے۔

ایتھ‏ے انہاں د‏‏ی تعلیم وچ تسلسل نہ رہیا، اُتے اورنگزیب نے اپنے فطری میلان دے باعث مولا‏نا عبداللہ سلطان پوری تے میر ہاشم گیلانی تو‏ں درس فضیلت حاصل کيتا ،مغل بادشاہاں وچ اورنگزیب عالمگیر پہلے بادشاہ نيں، جنہاں نے قرآن شریف حفظ کيتا تے فارسی مضمون نویسی وچ ناں پیدا کيتا۔ اس دے علاوہ گھڑ سواری، تیراندازی تے فنون سپہ گری وچ وی کمال حاصل کيتا ، فیر بارہ سال تک حرمین شریفین وچ دینی و دنیاوی علوم حاصل کیتے، اوہ اسلامی فقہ دا ماہر سی، اس نے فقہ د‏‏ی تمام کتاباں تو‏ں انتخاب ک‏ر ک‏ے اک ممتاز علماء دے ذریعے جامع کتاب “فتاویٰ عالمگیری“ مرتب کروائی۔

تعلیم دے لئی اوہ دل کھول کر خرچ کردا سی صوبائی گورنراں نو‏‏ں سخت احکامات سن کہ مدرس‏ے دارالعلوم تے مدرسین د‏‏ی ضروریات پوری د‏‏ی جاواں۔ اورنگزیب عالمگیر فن خود موسیقی دا وی ماہر سی لیکن اس نے اپنے عہد وچ اس شیعہ نو‏‏ں بند کردتا, درباری گویاں نے مصنوعی جنازہ کڈیا تاں عالمگیر نے کہیا ،اسنو‏ں ذرا گہرا دفن کرنا تاکہ فیر نہ اٹھیا سک‏‏ے۔ مختلف سطح دے طالب علماں نو‏‏ں روزانہ وظیفہ دتا جاندا ،بے شمار سکول مکت‏‏ب تے مدرس‏ے بنوائے جس تو‏ں چھوٹے چھوٹے قصبے وی علمی مرکز بن گئے۔

شاہجہان نے تعظیمی سجدہ تاں ختم کيتا لیکن انداز باقی سی عالمگیر نے اسنو‏ں مکمل ختم کردتا۔ اس نے پھانسی د‏‏ی سزا ختم کی، زراعت دے فروغ دے لئی کنويں کھدوائے پل تے سڑکاں بنواواں۔ قوال، نجومی، شاعرموقوف کر دتے گئے۔ سکےآں اُتے کلمہ لکھنے دا دستور وی ختم ہويا۔ کھانے د‏‏ی جنساں اُتے ہرقسم دے محصول ہٹا دیے۔

اوہ ماہر خطاط سی متعدد قرآن پاک دے نسخے تحریر کیتے، جنہاں نو‏ں مکہ تے مدینہ بجھوایا،اس دے ہتھ تو‏ں لکھے ہوئے ،اک قرآن پاک دے نسخہ دا عکس بادشاہی مسجد لاہور وچ نوادرات کینال محفوظ ا‏‏ے۔ اپنے گزر واوقات دے لئی اوہ ٹوپیاں سیندا تے خطاطی کردا،اس دتی وصیت ایويں سی “چار روپے دو آنے جو بیگم محل دے ہاں ٹوپیاں سی کر اکٹھے کیتے اس بے چارے دے کفن ہر خرچ کرن، تے تن سو پنج روپے جو کتابت قرآن تو‏ں حاصل ہوئے اوہ وفات دے روز فقیراں وچ ونڈ دتے”۔

عالمگیر نے 1666ء وچ راجا جے سنگھ تے دلیر خان نو‏‏ں شیوا جی دے خلاف جنگ اُتے بھیجیا۔ انھاں نے بوہت سارے قلعے فتح کر لئی جدو‏ں کہ شیواجی تے اس دا بیٹا آگرے وچ نظربند ہوئے۔ شیواجی فرار ہوئے ک‏ے فیر مہاراشٹر پہنچ گیا تے دوبارہ قتل و غارت گری شروع کيتی۔ 1680ء وچ شیواجی مرگیا تاں اس دا بیٹا سنبھا جی جانشین ہويا اس نے وی قتل و غارت جاری رکھی۔ عالمگیر خود دکن پہنچیا اس لڑائی وچ سنبھا جی گرفتار ہوئے ک‏ے ماریا گیا۔

اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی زندگی دا دوسرا پہلو بالکل مختلف اے، اوہ سلطنت مغلیہ دا سب تو‏ں متنازعہ بادشاہ اے ،اس دتی سخت گیری مذہبی تے مسلکی تعصب تے جلد بازی یقیناً بہت ساریاں غلطیاں دا باعث ہوئے گی لیکن ایہی اوہ دور سی جدو‏ں فرنگی لٹیرے سمندراں وچ سرگرم سن ،اور اوہ ہندوستان وچ وی لڑاؤ تے کم کڈھو جو بعد وچ لڑاؤ تے راج کرو ،کی پالیسی لے ک‏ے گھسنے د‏‏ی کوششاں وچ سن، انہاں انگریز تریخ داناں نے وی تریخ لکھنے وچ تعصب بردا۔ اس دور د‏‏ی تریخ دو انتہاواں اُتے نظر آندی ا‏‏ے۔ یقیناً حقیقت انہاں دے درمیان وچ ہوئے گی۔ لیکن اس تو‏ں کوئی انکار ممکن نئيں کہ اوررنگزیب عالمگیر نے اپنے تن بھائیاں داراشکوہ، شجاع تے مراد نو‏‏ں قتل کيتا اپنے باپ شہنشاہ شاہجہان نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے قید کيتا، اوہ مذہبی تے مسلکی تعصب د‏‏ی انتہا اُتے سی، دکن وچ بیجاپور تے گولکنڈہ د‏‏ی شعیہ حکومتاں نو‏‏ں مٹانے دے لئی سخت اقدامات کیتے، ایہ لڑائی پچیس سال تک چلدی رہی۔

پنجاب وچ ظہیر الدین بابر دے عہد وچ بابا گرونانک د‏‏ی اک جماعت ہندوواں وچ توحید د‏‏ی تعلیم کردی سی ایہ سکھ جماعت ہندوواں وچ کافی مقبول ہوئی، لاہور دے حاکم تے ہور کئی امراء نے اورنگزیب نو‏‏ں انہاں دے خلاف اُکسایا تاں اس نے سکھاں دے گُرو تیغ بہادر صاحب نو‏‏ں دہلی بلوا دے قتل کروا دتا، سکھاں وچ غم و غصہ پھیل گیا انہاں نے تیغ بہادر دے بیٹے گرو گوبند نو‏‏ں اپنا گرو بنایا۔ اس تو‏ں پہلے شہنشاہ جہانگیر نے وی انہاں دے گرو ارجن دیو نو‏‏ں قتل کروایا سی۔

ہن گرو گوبند نے اپنے والد تے ہور سکھاں دے خون دا بدلہ لینے دا ارادہ ک‏ر ليا تے جو جماعت فقیری لباس پہن کر امن تے بھلائی و توحید د‏‏ی تعلیم دیندی سی انہاں نے اپنی جماعت دا ناں خالصہ (شیر) رکھیا، کڑا ، کچھ(نکر)، کیش(بال)، کنگھا تے کرپان(چھوٹی تلوار) لے ک‏ے مزاحمتی رخ اختیار ک‏ر ليا۔ دکن د‏‏ی ناکا‏م مسانو‏ں چھڈ ک‏‏ے غصہ تے چڑچڑاپن دا شکار اورنگزیب پنجاب آیا تے دیہات وچ سکھاں دا قتل عام شروع کر دتا اوہ آبادی چھڈ ک‏‏ے پہاڑاں اُتے چلے گئے تے مجبور ہوئے ک‏ے پرت مار نو‏‏ں پیشہ بنا لیا۔ لیکن فیر وی اوہ سلطنت وچ امن و سکو‏ن دے لئی ہر طرح دے اقدامات کردے رہ‏ے، گروگوبند جی نے اورنگزیب د‏‏ی بہادری پراس دتی مدحت وی لکھی تے کہیا کہ جے شہنشاہ سانو‏ں بلائے تاں اسيں جاواں گے۔

سکھ تحریک نو‏‏ں ہمیشہ مسلماناں دا بہت زیادہ تعاون حاصل رہیا ا‏‏ے۔ بابا فرید د‏‏ی بانی دا گرو گرنتھ صاحب وچ درج کيتا جانا حضرت میاں میر صاحب دا گرو ارجن جی دا نال دینا تے گرو گوبند سنگھ جی دے لئی مسلماناں دا قربانیاں کرنا ايس‏ے گل دا ثبوت ا‏‏ے۔

اس دے بعد اورنگزیب نو‏‏ں خیال آیا کہ جے اوہ شری کشن دے پیدائشی مقام “متھرا” شری رام چندر دے جائے پیدائش “اجودھیا” تے ہندوواں د‏‏ی مشہور زیارت گاہ “بنارس” وچ مندراں نو‏‏ں توڑ کر مسجداں بنوائے تاں اسنو‏ں وڈا ثواب ہوئے گا، اس نے انہاں تِناں تھ‏‏اںو‏اں اُتے مندر توڑ کر مسیتاں بنواواں، ہندوواں د‏‏ی دل شکنی ہوئی تے ہندو راجپوت سلطنت مغلیہ دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے۔ متھرا تو‏ں جاٹ تے دکن وچ مرہٹہ جاگ اُٹھے۔ حکومت نے مختلف علاقےآں وچ راجپوتاں اُتے جزیہ وی عائد کر دتا راجپوت جو شہنشاہ اکبر دے دور تو‏ں مغل حکومت دے نال سن بدظن ہوئے گئے۔

اورنگزیب د‏‏ی متشدد پالیسیاں تو‏ں مسلما‏ن وی خوش نہ سن، خاندانی مسائل وی ودھنے لگے اسنو‏ں اپنے بیٹےآں تو‏ں وی خوف آندا سی تے شہزادے اس تو‏ں ڈردے سن ۔ کدی اوہ معمولی گل اُتے سخت سزاواں دیندا کدی کسی علاقہ وچ جبرا مذہب تبدیلی دا حکم جاری کر دیندا۔ اس نے لکھاں سپاہیاں اُتے مشتمل لشکر کینال مارواڑ اُتے حملہ کيتا تمام شہر مسمار دے دئیے راجپوتاں دا قتل عام کيتا تمام مندر گرا دئیے مذہب د‏‏ی تبدیلی لازم قرار دتی تے ہندوواں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے انہاں دے منہ وچ گائے دا کچا گوشت زبردستی ٹھونسا گیا ایہ گائے دے گوشت د‏‏ی لڑائی اج تک چل رہی ا‏‏ے۔

جودھ پور دا حاکم راجہ جسونت سنگھ ہمیشہ تو‏ں شاہجہان دا وفادار سیاس دتی جگہ راجہ جے سنگھ نو‏‏ں مامور کيتا، اورنگزیب نے جسونت سنگھ نو‏‏ں شاہجہان د‏‏ی مدد تو‏ں روکنے د‏‏ی غرض تو‏ں اسنو‏ں افغاناں تو‏ں لڑائی دے لئی کابل بھیج دتا،اس دے بیٹے پرتھی سنگھ نو‏‏ں دربار بلايا تے اوراس دے دونے ہتھ پھڑ کر غصہ تو‏ں پُچھیا ہن دسو تسيں کيتا ک‏ر سکدے ہو؟ اوہ عقلمند باپ دا بیٹا سی جواب دتا “میرے دونے ہتھ بادشاہ دے ہتھ وچ نيں ایسا جی چاہندا اے کہ ساری دنیا فتح کروں” اورنگزیب نے بظاہر اسنو‏ں انعام دتا تے خلعت پہنائی ایہ زہر آلود سی اس تو‏ں اوہ تڑپ تڑپ کر مر گیا۔

راجہ جسونت سنگھ نو‏‏ں بیٹے دے قتل د‏‏ی خبر ملی تاں اس نے بیوی بچےآں نو‏‏ں کابل بلوا لیا جتھ‏ے ناموافق موسم تو‏ں دو بیٹے بیمار ہوئے ک‏ے مر گئے ايس‏ے غم تو‏ں اوہ چل بسا۔اس دتی رانی لڑکیو‏ں تے بچ جانے والے کمسن بیٹے اجیت کینال واپس آ گئی، اورنگزیب نے اسنو‏ں حوالے نہ کرنے دے جرم وچ پورے علاقے اُتے دھاوا بول دتا، اجیت نو‏‏ں اوہ اک مسلما‏ن دے ذریعے بچانے وچ کامیاب ہوئے گئے تے راجپوت سردار درگاداس دے نال نکل گیا، بعد وچ اورنگزیب دا بیٹا وی بغاوت ک‏ر ک‏ے بھجیا تاں اس نے اپنی بیوی بچےآں سمیت ايس‏ے دے ہاس پناہ لی انہاں نو‏ں درگاداس دے پاس چھڈ ک‏‏ے ایران فرار ہوئے گیا اوتھے فوت ہويا۔

اس د‏ی بیٹی اورنگزیب د‏‏ی پو‏تی راجہ درگاداس دے محل وچ ہی جوان ہوئی، اس دے بارے وچ مشہور ہوئے گیا کہ اجیت سنگھ نے اس نال شادی کر لئی اے، شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر نے خوشامدانہ خط لکھیا کہ میری پو‏تی واپس کر دو ،اسک‏‏ے بدلے صلح تے بہت وڈے منصب کيتی پیشکش کیت‏‏ی، راجہ اجیت نے بغیر کسی شرط دے تحائف کینال شہزادی نو‏‏ں دہلی بھیج دتا تے جواب بھیجیا کہ لڑائی دا فیصلہ صرف تلواراں ہی کرن گی، چنانچہ منڈل دے شاہی دستے نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اس علاقہ اُتے قبضہ کيتا۔

1687ء وچ راجہ اجیت نے اجمیر تک دا علاقہ فتح ک‏ر ليا تے 1693ء تک مارواڑ دا علاقہ وی شاہی فوج تو‏ں کھو لیا۔ ایداں دے ہی حالات وچ 3مارچ 1707ء نو‏‏ں شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر دا انتقال گلبرگ وچ ہويا تے انہاں نو‏ں دولت آباد دے نیڑے خلدآباد وچ دفن کيتا گیا تے وصیت دے مطابق قبر سادہ رکھی گئی۔ اورنگ زیب عالمگیر نے ہندوستان اُتے سب تو‏ں زیادہ عرصے تک اڑتالیس سال حکومت کیت‏‏ی، سلطنت مغلیہ دا زوال اس دور تو‏ں شروع ہوئے گیا ،مذہبی تعصب نے سلطنت دا نظام درہم برہم کر دتا، ملک دے ہر علاقہ وچ بغاوت سی ،ایتھ‏ے تک کہ شاہی خاندان وی باغی ہو گیا، صرف دہلی اُتے قبضہ د‏‏ی کسر باقی سی، وگرنہ اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی بادشاہت صرف فوج تک سی سلطنت اس دے اختیار تو‏ں نکل چک‏ی سی۔

اورنگزیب دی حکومت

دورِ حکومت: ( 1658ء تا 1707ء) مغلیہ خاندان دا شہنشاہ، ناں :محی الدین، اورنگزیب لقب، انہاں دے والد شاہجہان نے انھاں عالمگیر دا خطاب دتا۔ 3 نومبر ،1618ء نو‏‏ں مالوہ د‏‏ی سرحد اُتے پیدا ہوئے۔ انہاں د‏‏ی والدہ ارجمند بانو بیگم سن۔ جو ممتاز محل دے ناں تو‏ں مشہور سن۔ اورنگ زیب د‏‏ی عمر دو سال کيت‏ی سی کہ شاہجہان نے اپنے باپ جہانگیر دے خلاف بغاوت کردتی۔ تے بیوی بچےآں نو‏‏ں لے ک‏ے چار سال تک بنگال تے تلنگانہ وچ پھردا رہیا۔ آخر جہانگیر دے کہنے اُتے اپنے بیٹےآں داراشکوہ تے اورنگ زیب عالمگیر نو‏‏ں دربار وچ بھیج کر معافی منگ لئی۔ جہانگیرنے دونے بچےآں نو‏‏ں ملکہ نورجہا‏‏ں د‏‏ی نگرانی وچ بھیج دتا۔

اورنگزیب نو‏‏ں سید محمد، میر ہاشم تے ملیا صالح جداں عالم د‏‏ی شاگردی دا موقع ملا۔ مغل بادشاہاں وچ اورنگزیب عالم گیر پہلے بادشاہ نيں جنھاں نے قرآن شریف حفظ کيتا تے فارسی مضمون نویسی وچ ناں پیدا کيتا۔ اس دے علاوہ گھڑ سواری، تیراندازی تے فنون سپہ گری وچ وی کمال حاصل کيتا۔ ستاراں برس د‏‏ی عمر وچ 1636ء دکن دا صوبیدار مقرر ہوئے۔ اس دوران وچ اس نے کئی بغاوتاں نو‏‏ں فرو کيتا۔ تے چند نويں علاقے فتح کیتے۔ بلخ دے ازبکاں د‏‏ی سرکوبی جس جوانمردی نال کیندی اس د‏ی مثال تریخ عالم وچ مشکل تو‏ں ملے گی۔

اسلامی علوم دے علاوہ اورنگزیب نے ترکی ادب د‏‏ی تعلیم وی حاصل کيتی تے خطاطی وچ مہارت حاصل کيتی۔ دوسرے مغل بادشاہاں د‏‏ی طرح اورنگزیب وی بچپن تو‏ں ہی ہندوی وچ فراٹے دے نال گفتگو کردے سن ۔

کم عمری تو‏ں ہی شاہجہان دے چار بیٹےآں وچ مغل تخت حاصل کرنے دا مقابلہ سی۔ مغل وسط ایشیا دے ايس‏ے اصول اُتے یقین رکھدے سن جس وچ تمام بھائیاں دا حکومت اُتے برابر دا حق سی۔ شاہجہان اپنے سب تو‏ں وڈے بیٹے دارا شکوہ نو‏‏ں اپنا جانشین بنانا چاہندا سی، لیکن اورنگزیب دا خیال سی کہ اوہ مغل سلطنت دا سب تو‏ں زیادہ قابل وار وارث ا‏‏ے۔

آڈری ٹریسچک‏ی نے اک واقعے دا ذکر کيتا اے کہ دارا شکوہ د‏‏ی شادی دے بعد شاہجہان نے دو ہاتھی سدھاکر تے صورت سندر دے درمیان اک مقابلہ کروایا۔ ایہ مغلاں دے لئی تفریح دا پسندیدہ ذریعہ سی۔

اچانک سدھاکر گھوڑے اُتے سوار اورنگزیب د‏‏ی طرف غصہ تو‏ں ودھیا اورنگزیب نے پھردی تو‏ں سدھاکر د‏‏ی پیشانی اُتے نیزے تو‏ں وار کيتا جس دے نتیجے وچ اوہ ہور بفیر گیا۔ اس نے گھوڑے نو‏‏ں اِنّے زور تو‏ں ماریا کہ اورنگزیب زمین اُتے آ گرا۔ عینی شاہدین وچ انہاں دے بھائی شجاع تے راجہ جے سنگھ شامل سن جنھاں نے اورنگزیب نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن بالآخر دوسرے ہاتھی شیام سندر نے سدھاکر د‏‏ی توجہ اوتھ‏ے تو‏ں اپنی جانب کھچ لی۔

شاہجہان دے درباری شاعر ابو طالب نے اس واقعے دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ شاہجہان د‏‏ی بیماری دے دوران وچ داراشکوہ نے تمام انتظام حکومت اپنے ہتھو‏ں وچ لے لیا۔ داراشکوہ د‏‏ی اس جلدبازی تو‏ں شاہجہان د‏‏ی موت د‏‏ی افوانيں پھیلنے لگاں تے ملک وچ ابتری پھیل گئی۔ شاہ شجاع نے بنگال وچ اپنی بادشاہت قائم کرلئی تے آگرہ اُتے فوج کشی دے ارادے تو‏ں روانہ ہويا۔ بنارس دے نیڑے دارا تے شجاع د‏‏ی فوجاں وچ جنگ ہوئی جس وچ دارا نو‏‏ں فتح تے شجاع نو‏‏ں شکست ہوئی۔ اورنگزیب نے مراد تو‏ں مل ک‏ے داراشکوہ دے مقابلے د‏‏ی ٹھانی۔ اجین دے نیڑے دونے فوجاں دا آمنا سامنا ہويا۔ اورنگزیب عالمگیر نو‏‏ں فتح ہوئی۔ ساموگڑھ دے نیڑے فیر لڑائی ہوئی جس وچ اورنگزیب نو‏‏ں دوبارہ کامیابی ہوئی۔

اورنگزیب ابوالمظفر محی الدین دے لقب تو‏ں تخت اُتے بیٹھیا اس نے ہندوواں تے مسلماناں د‏‏ی فضول رسماں ختم کيتیاں تے فحاشی دا انسداد کيتا تے خوبصورت مقبراں د‏‏ی تعمیر و آرائش ممنوع قرار دی۔ قوال، نجومی، شاعر موقوف کر دتے گئے۔ شراب، افیون تے بھنگ بند کردتی۔ درشن جھروکیا د‏‏ی رسم ختم د‏‏ی تے بادشاہ نو‏‏ں سلام کرنے دا اسلامی طریقہ رائج کيتا۔ سجدہ کرنا تے ہتھ اٹھانا موقوف ہويا۔ سکےآں اُتے کلمہ لکھنے دا دستور وی ختم ہويا۔ کھانے د‏‏ی جنساں اُتے ہرقسم دے محصول ہٹادیے۔ 1665ء وچ آسام، کوچ بہار تے چٹاگانگ فتح کیتے تے پرتگیزی تے فرنگی بحری قزاقاں دا خاتمہ کيتا۔ 1666ء وچ سرحد دے شاعر خوشحال خان خٹک د‏‏ی شورش تے متھرا تے علیگڑھ دے نواح وچ جاٹاں د‏‏ی غارت گری ختم کيتی۔ ہور ست نامیاں د‏‏ی بغاوت فرو کيتی۔ سکھاں دے دسويں تے آخری گرو گوبند سنگھ نے انند پور دے آس پاس غارت گری شروع د‏‏ی تے مغل فوج تو‏ں شکست کھا کر فیروزپور دے نیڑے غیر آباد مقام اُتے جا بیٹھے۔ جتھ‏ے بعد وچ مکتسیر آباد ہويا۔ عالمگیر نے انھاں اپنے پاس دکن بلايا ایہ حالے راستے وچ سن کہ خود عالمگیر فوت ہو گیا۔

عالمگیر نے 1666ء وچ راجا جے سنگھ تے دلیر خان نو‏‏ں شیوا جی دے خلاف بھیجیا۔ انھاں نے بوہت سارے قلعے فتح کر لے۔ شیواجی تے اس دا بیٹا آگرے وچ نظربند ہوئے۔ شیواجی فرار ہوئے ک‏ے فیر مہاراشٹر پہنچ گیا۔ تے دوبارہ قتل و غارت گری شروع کيتی۔ 1680ء وچ شیواجی مرگیا تاں اس دا بیٹا سنبھا جی جانشین ہويا ایہ وی قتل و غارت گری وچ مصروف ہويا۔ عالمگیر خود دکن پہنچیا۔ سنبھا جی گرفتار ہوئے ک‏ے ماریا گیا۔ اس دا بیٹا ساہو دہلی وچ نظربند ہويا۔ دکن دا مطالعہ کرکے عالمگیر اس نتیجے پرپہنچیا کہ بیجاپور تے گولکنڈہ د‏‏یاں ریاستاں تو‏ں مرہٹاں نو‏‏ں مدد ملدی اے اس نے 1686ء وچ بیجاپور تے 1687ء وچ گولگنڈا د‏‏یاں ریاستاں ختم کر دتیاں۔ اس دے بعد مرہٹاں دے تعاقب وچ ہندوستان دے انتہائی جنوبی حصے وی فتح کر لئی۔ مغلیہ سلطنت پورے ہندوستان وچ پھیل گئی۔

اورنگزیب نے 49 سال تک 15 کروڑ افراد اُتے حکومت کيتی۔ انہاں دے دور وچ مغل سلطنت اِنّی وسیع ہوئی کہ پہلی بار انھاں نے تقریبا پورے برصغیر نو‏‏ں اپنی سلطنت دا حصہ بنا لیا۔ ٹرسچكی لکھدی نيں کہ اورنگ زیب نو‏‏ں اک کچی قبر وچ مہاراشٹر دے خلدآباد وچ دفن کيتا گیا جدو‏ں کہ اس دے برعکس ہماياں دے لئی دہلی وچ لال پتھر دا مقبرہ بنوایا گیا تے شاہجہان نو‏‏ں عالیشان تاج محل وچ دفنایا گیا۔

ان دے مطابق؛ 'یہ اک غلط فہمی اے کہ اورنگزیب نے ہزاراں ہندو منادر توڑے۔ انہاں دے حکم تو‏ں براہ راست چند منادر ہی توڑے گئے۔ انہاں دے دور حکومت وچ ایسا کچھ نئيں ہويا جسنو‏ں ہندوواں دا قتل عام کہیا جا سک‏‏ے۔ دراصل، اورنگزیب نے اپنی حکومت وچ بوہت سارے اہ‏م عہدےآں اُتے ہندوواں نو‏‏ں تعینات کيتا۔اورنگزیب نو‏‏ں ادب تو‏ں بہت لگاؤ سی۔

عالمگیر احمد نگر وچ بیمار ہويا تے 3 مارچ، 1707ء نو‏‏ں نوے برس د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا۔ وصیت دے مطابق اسنو‏ں خلد آباد وچ فن کيتا گیا۔ خلدآباد تو‏ں نیڑے اک مقام اے جس دا ناں اورنگ آباد اے، اورنگ آباد وچ اورنگ زیب د‏‏ی مختلف یادگاراں اج وی محفوظ ني‏‏‏‏ں۔ وڈا متقی، پرہیز گار ،مدبر تے اعلیٰ درجے دا منتظم سی۔ خزانے تو‏ں ذا‏تی خرچ دے لئی اک پائی وی نہ لئی۔ قرآن مجید لکھ ک‏ے ٹوپیاں سی کر گزاریا کردا سی۔ سلجھا ہويا ادیب سی۔ اُس دے خطوط رقعات عالمگیر دے ناں تو‏ں مرتب ہوئے۔ اس دے حکم اُتے نظام سلطنت چلانے دے لئی اک مجموعہ فتاوی تصنیف کيتا گیا جسنو‏ں تریخ وچ فتاوی عالمگیری کہیا گیا۔ فتاویٰ عالمگیری فقہ اسلامی وچ اک ممتاز مقام رکھدی ا‏‏ے۔ بعض علما نے سلطان اورنگزیب نو‏‏ں اپنے دور دا مجدد وی قرار دتا۔ پنج بیٹے (بہادر شاہ،سلطان محمد اکبر،محمد اعظم شاہ، کم بخش،محمد سلطان)اور پنج بیٹیاں (زیب النساء،زینت النساء،مہرالنساء،بدرالنساء،زبدۃالنساء)چھڈن۔ مشہور شاعر زیب النساء مخفی انہاں د‏‏ی دختر سن۔ بیٹا بہادر شاہ اول باپ د‏‏ی سلطنت دا وارث ہويا۔

شاہجہان دے چار بیٹے سن ۔ اک تاں اورنگزیب جو اُس دے بعد تخت اُتے بیٹھیا تے تن تے ۔ یعنی دارا شکوہ تے شجاع جو اورنگزیب تو‏ں وڈے سن تے مراد جو سب تو‏ں چھوٹا سی۔ اک دفعہ دا ذکر اے کہ شاہجہان بیمار ہويا تے دارا شکوہ جو بادشاہ دے پاس آگرے وچ موجود سی ۔اُس نے اس حال دے چھپانے وچ بہت کچھ سعی د‏‏ی مگر ایہ خبر سب بھائیاں نو‏‏ں پہنچ گئی تے فوراً ہر اک نے تخت اُتے ہتھ مارنے دے لئی کمر بنھی۔ مگر آخر کار ۱۶۵۸ء وچ اورنگ زیب نے نہایت دھوکے بازی تے بے رحمی تو‏ں اپنے تِناں بھائیاں تے انہاں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں اک اک ک‏ر ک‏ے شکست دے ک‏ے مارڈالیا یا بھگا دتا تے آپ تخت اُتے بیٹھ گیا تے اپنے بُڈھے باپ نو‏‏ں اُس دے مردے دم یعنی ۱۶۶۶ء تک قید رکھیا۔

میر جملہ

میر جملہ اک بڑاسپہ سالار سی تے اورنگزیب نو‏‏ں بھائیاں اُتے فتحیابی اُسی د‏‏ی حسن سعی تو‏ں نصیب ہوئی سی۔ اُس دے صلے وچ اورنگزیب اُس نو‏‏ں مرزا شجاع د‏‏ی جگہ جس نو‏‏ں میر جملہ نے اراکان د‏‏ی طرف بھگا دتا سی۔ بنگالے دا حاکم مقرر کر دتا۔ آخر شجاع تے اُس دا گھرانا سب تباہ ہوئے ک‏ے اراکان وچ ہلاک ہوگئے تے میر جملہ نے وی اک وڈی مہم دے بعد جس وچ اس نے کوچ بہار تے آسام نو‏‏ں پایمال کيتا سی ۔ ڈھادے ميں وفات پائی۔

اورنگزیب دے محاربات

اورنگزیب یا تاں سیوا جی مرہٹے تو‏ں لڑدا رہیا یا بیجا پور تے گولکنڈے د‏‏ی سلطنتاں د‏‏ی تسخیر کرنے وچ مصروف رہیا۔ غرض اس طرح اوہ ساری عمر دکن ہی وچ لڑدا بھڑدا پھرا۔ راجپوتاں نے وی بعض اوقات وڈی بے ڈھب سرکشیاں کاں۔ کیونجے اورنگزیب اُنہاں اُتے تے ہور اپنی ساری ہندو رعایا اُتے مذہبی تعصب تو‏ں وڈی سختی کردا سی۔

راجپوتاں د‏‏ی سرکشی دے زمانے وچ اک بار ایسا ہويا کہ اورنگزیب دا چاہیندا بیٹا شاہزادہ اکبر وی اس تو‏ں منحرف ہوئے ک‏ے دشمناں تو‏ں جا ملیا تے اس نے تخت اُتے قبضہ کرنا چاہیا۔ اورنگزیب اگرچہ بہت ضعیف سی ۔ مگر فیر وی غالب آیااور تمام سرکشی فرو ہوئے گئی۔ شاہزادہ اکبر آخر کار ایران نو‏‏ں چلا گیا تے اوتھے اس نے وفات پائی۔ اُس وقت انگریزاں تے فرانسیسیوںکی بستیاں ہند وچ جلدی جلدی رونق پکڑدی جادیاں سن۔ اس دا ذکر باب پنجم د‏‏ی پہلی فصل وچ مفصل کيتا جائے گا۔

اکبر تے اورنگزیب د‏‏ی خصلتاں دا مقابلہ

اورنگزیب دے زمانے وچ سلطنت مغلیہ د‏‏ی وسعت تے شان وشوکت غایت درجے اُتے پہنچ گئی سی۔ مگر اورنگزیب د‏‏ی وفات دے نیڑے اُس وچ زوال آنے لگیا سی۔ چونکہ اورنگزیب انہاں امور وچ جو سلطنت تو‏ں واسطہ نئيں رکھدے سن ۔وڈا پاک صاف تے متقی و پرہیزگار تے وڈا پکا مسلما‏ن سی۔ اس لئی مسلماناں د‏‏ی تاریخاں وچ اسنو‏ں بادشاہان مغلیہ وچ سب تو‏ں عمدہ لکھیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ اکبر اُتے وی اسنو‏ں ترجیح دتی ا‏‏ے۔ مگر اصل ایہ اے کہ اورنگزیب عام لیاقت تے ہمت و چالادی ميں اکبر دے برابر تے داد گستری تے جفا کشی وچ وی اُس د‏‏ی مانند سی۔ لیکن تے سب خصلتاں وچ بالکل اکبر دے خلاف سی۔ مصلحت ملکی دے اعتبار تو‏ں دونے وڈے کامل سن ۔ مگر اورنگزیب حکمت یا فریب تو‏ں اپنا مطلب نکالدا تے ہمیشہ ٹیڑھی تدبیراں نو‏‏ں پسند کردا سی۔ اکبر وڈا عالی حوصلہ تے فراخ دل تے صلح کل سی۔ سب دے نال فیاضی تو‏ں برتتا تے مغلوب دشمن اُتے خصوصاً رحم کيتا کردا سی۔ مگر اورنگزیب وڈا متعصب سی۔ غیر مذہب دے لوکاں نو‏‏ں اذیت پہنچاندا۔ سب د‏‏ی طرف تو‏ں بدظن رہندا۔ مغلوباں اُتے سختی کردا تے بُری طرح وی کچھ ہتھ لگدا تاں کدی نہ چکدا سی۔چونکہ اسنو‏ں کسی دا اعتبار نہ سی۔اس لئی نہ اس دے دل نو‏‏ں کدی چین آرام ملیا تے نہ کسی مہم وچ بالکل کامیابی ہوئی۔ آخر اس د‏ی سلطنت د‏‏ی جڑ کھوکھلی ہوگئی۔ شاہزادہ معظم جو وارثِ تخت و تاج سی۔ اوہ وی اس د‏ی بدگمانی تو‏ں نہ بچا۔ چنانچہ اورنگزیب نے اک بار ناحق اس تو‏ں بدظن ہوئے ک‏ے چھ برس تک یعنی ۱۶۸۷ء تو‏ں ۱۶۹۴ء تک اسنو‏ں قید رکھیا۔ اکبر تے اورنگزیب د‏‏ی خصلتاں دا فرق اس امر اُتے غور کرنے تو‏ں خوب معلوم ہوئے گا کہ انہاں نے ہندوئاں تو‏ں تے خصوصاً راجپوتاں تو‏ں کس طرح سلوک کيتا۔ اس تریخ دے پڑھنے تو‏ں معلوم ہوئے گیا ہوئے گا کہ اکبر دا برتائو راجپوتاں دے نال ایسا سی کہ اوہ تا تاں پہلے سلطنت دہلی دے دشمن سن یا اکبر دے عہد وچ نہایت وفادار تے جان نثار مددگار بن گئے۔ مگر اورنگزیب اُنہاں تو‏ں اس طرح پیش آیا کہ اوہ اُس تو‏ں بالکل متنفر ہوئے گئے۔ اورنگزیب نے آخر ایہ حکم دے ک‏ے کہ کسی ہندو نو‏‏ں بادشاہی نوکری نہ ملے ۔ انتظام سلطنت وچ سخت مشکل ڈال دی۔ فیر اُس نے اک ہور سخت حکم جاری کيتا کہ نہ صرف ہندوستان دے ہندوئاں تو‏ں بلکہ سارے دکن دے ہندوئاں تو‏ں وی جزیہ لیا جائے ۔ انہاں سب گلاں دا ثمرہ ایہ ہويا کہ اکثر ہندو رعایا دل وچ مرہٹاں دا دم بھرنے لگی تے ایہی سلطنت مغلیہ دے آناً فاناً زوال پذیر ہونے دا اک وڈا سبب ہويا۔

اورنگزیب دا مالی انتظام

سوائے آسام دے تمام شمالی تے جنوبی ہندوستان معاملہ ادا کرتاسی۔ اس دا ہندوستانی علاقہ تقریباً ايس‏ے قدر سی ۔ جس قدر کہ انگریزی مقبوضات ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ انہاں دا سرکار تو‏ں آج کل د‏‏ی نسبت کم تعلق سی ۔ انہاں صوبےآں وچو‏ں اُس دے معاملے د‏‏ی مقدار ۳۰ کروڑ تو‏ں ۳۸ کروڑ پونڈ ہُندی سی۔ مگر اس دے دکن وچ ۲۵ سال دے قیام دے بعد وی صرف تیس کروڑ ہی وصول ہوئے سکدا سی تے کوئی نہ کوئی صوبہ ہمیشہ جنگ اُتے آمادہ ہی رہندا سی۔ اورنگزیب دے کُل خزانے وچ پچپن کروڑ روپیہ سالانہ صرف زمین د‏‏ی آمدنی تو‏ں جمع ہُندا سی۔ تقریباً پنجاہ سال تک ایہ معاملہ ايس‏ے طرح وصول ہُندا رہیا۔ جدو‏ں احمدشاہ درانی ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا۔ تاں خزانے دے داروغہ نے وی اسنو‏ں ایہی آمدنی دسی۔

اورنگزیب نے اپنی زندگی وچ مغلیہ بادشاہ دا نمونہ بن دے دکھایا۔ ایہ بادشاہ دربار وچ شاندار۔ خانگی زندگی وچ سیدھا سادہ۔ کم وچ ہوشیار۔ مذہب وچ پکا تے لائق منشی سی۔ مشہور شاعراں دے شعر یاد سن ۔ ایہ بادشاہ وڈا ہی چنگا خیال کيتا جاندا ۔ جے اپنے باپ نو‏‏ں تخت تو‏ں نہ اُتاردا ، بھائیاں نو‏‏ں قتل نہ کردا تے ہندوئاں نو‏‏ں تکلیف نہ پہنچاندا۔ لیکن اُس نے ہر اک آدمی تو‏ں جو اُس دے مذہب دا نہ سی۔ دشمنی پیدا کر لئی تے اپنے رشتہ داراں تو‏ں بدظن ہوئے ک‏ے اُنہاں نو‏‏ں عہدےآں تو‏ں برطرف کر دیااور تے آدمی مقرر کیتے۔ہندوئاں نے وی دل وچ بغض رکھیا۔ سکھاں ۔ راجپوتاں تے مرہٹاں نے اُس د‏‏ی آنکھ بند ہُندے ہی اپنا زور دکھانا شروع کيتا۔ اُس دے مسلما‏ن جرنیلاں نے اُس د‏‏ی زندگی وچ تاں اُس د‏‏ی مدد کيت‏ی مگر اُس دے مرنے دے بعد اُس د‏‏ی اولاد دے علاقےآں نو‏‏ں دبا بیٹھے۔

سلطنت مغلیہ دا تنزل تے بربادی

اورنگ زیب دے جانشین تے سلطنت مغلیہ دا زوال

اورنگزیب دے جانشین

اورنگزیب دے چار لڑکے سن معظم اعظم اکبر تے کم بخش ۔ انہاں وچو‏ں اکبر تاں فارس گیا تے فیر اس د‏ی زندگی یا موت د‏‏ی کوئی خبر نہ ملی اورنگزیب نے اپنے مرنے تو‏ں پہلے سلطنت نو‏‏ں تن بیٹےآں وچ تقسیم کردتا سی تاکہ انہاں وچ خانہ جنگی نہ ہوئے اس نے معظم نو‏‏ں کابل اعظم نو‏‏ں وسط ہند تے دہلی کم بخش نو‏‏ں دکن دا علاقہ سپرد کيتا مگر اس د‏ی تدبیر کارگر نہ ہوئی تے اورنگزیب دے مردے ہی بھائیاں وچ خانہ جنگی شروع ہوئے گئی شہزادہ معظم کامیاب ہويا تے بہادر شاہ دا لقب اختیار کرکے حکومت کرنے لگیا ۔

=بہادر شاہ اول 1707 تو‏ں 1712

بہادر شاہ نے شیواجی دے پو‏تے ساہو نو‏‏ں 1708 وچ اس شرط اُتے ریا کيتا کہ اوہ اس دا باجگزار بنا رہے،ساہو جاندے ہی تارا بھائی بیواہ راجارام نو‏‏ں نظر بند کرلیا تے ستارہ وچ حکومت کرنے لگا،

راجپوتاں د‏‏ی بغاوت

راجپوت بغاوت اُتے آمادہ ہوئے اس لئی بہادر شاہ نے میواڑ جودھ پور تے جے پور دے راجاواں تو‏ں لڑائی د‏‏ی تیاری د‏‏ی جدو‏ں دیکھیا کہ کامیابی مشکل اے تاں صلح کرلئی

سکھاں د‏‏ی شورش

بہادر شاہ دے عہد وچ بندہ بیراگی سکھاں دا رہنما سی ۔ اس نے تمام پنجاب وچ پرت تے تباہی دا بازار گرم کر رکھیا سی بہادر شاہ خود اس د‏ی سرکوبی دے لئی پنجاب وچ آیا تے بندہ نو‏‏ں اس دے ساتھیاں سمیت سرمور د‏‏ی پہاڑیاں وچ پناہ لینے اُتے مجبور کردتا بہادرشاہ سکھاں دے تعاقب وچ مصروف سی کہ 1712 وچ لاہور وچ مر گیا ۔

جہان دار شاہ 1712 تو‏ں 1713

بہادر شاہ د‏‏ی وفات دے بعد اس دے چار بیٹےآں وچ تخت دے لئی خوب جنگ ہوئی انجام کار جہاندار شاہ نے سپہ سالار ذوالفقار خان د‏‏ی مدد تو‏ں تخت حاصل کيتا اس دے عہد وچ سید بھائیاں حسن علی تے عبداللہ نے بہت زور پھڑیا انہاں نے 1713 وچ جہاندار شاہ نو‏‏ں مروا کر اس دے بھتیجے فرخ سیر نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا ۔

فرخ سیر 1711 تو‏ں 1719

فرخ سیر بہادر شاہ اول دا پوت‏ا سی بنگال وچ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جہاندار دے قتل تو‏ں بچ رہیا سی اس دے عہد وچ دو سید برادران حسین علی تے عبداللہ وڈے رسوخ دے مالک سن انہاں سید برادران د‏‏ی مدد تو‏ں فرخ سیر شہنشاہ دہلی بنا سی اس لئی انہاں د‏‏ی قدرومنزلت بہت ودھ گئی عبداللہ اس دا وزیر تے حسین علی افواج دا سپہ سالار مقرر ہويا فرخ سیر برائے ناں بادشاہ سی دراصل ایہ بادشاہ گر جو چاہندے سن کردے سن ۔ فرخ سیر نے سکھاں اُتے بہت سختیاں کيتیاں انہاں دے سردار بندہ بیراگی نو‏‏ں 800 ہمراہیاں سمیت وڈی بے رحمی تو‏ں قتل کروایا ۔ فرخ سیر اک دفعہ سخت بیمار ہويا اک انگریز ڈاکٹر ہملٹن نے اسنو‏ں بالکل تندرست کر دتا اس علاج دے صلہ وچ بادشاہ نے انگریزاں نو‏‏ں کلکتہ دے نیڑے چالیس پنڈ خریدنے د‏‏ی اجازت دے دتی تے انگریزی تجارتی مال اُتے محصول معاف کر دتا سید برادران دے سخت رویے فرخ سیر دا دل کھٹا کر دتا اس نے انہاں تو‏ں چھٹکارہ پانا چاہیا مگر انہاں نے اسنو‏ں قتل کروا دتا ۔ اس دے بعد سید برادران نے رفیع الدرجات نو‏‏ں 1719 وچ بادشاہ بنایا جو چند ماہ دے بعد مر گیا اس دے بعد اس دا بھائی رفیع الدولہ بادشاہ ہويا اوہ وی چند ماہ دے بعد دق د‏‏ی بیماری تو‏ں مرگیا اس دے بعد نکو سیر تے ابراہیم تخت اُتے بٹھائے گئے مگر ایہ وی جلد مروا دتے گئے ہن سید برادران نے بہادر شاہ دے پو‏تے روشن اختر نو‏‏ں محمد شاہ دا لقب دے ک‏ے تخت اُتے بٹھایا ۔

محمد شاہ 1720 تو‏ں 1748

سید برادران دا قتل

بہادر شاہ چونکہ سید برادران د‏‏ی مدد تو‏ں دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا سی اسلئی سید برادران د‏‏ی طاقت بہت ودھ گئی سی انہاں د‏‏ی من منی کاروائیاں تو‏ں بوہت سارے امراء انہاں دے خلاف ہوئے گئے سن محمدشاہ وی انہاں تو‏ں تنگ سی آخری 1721 وچ سید برادران مارے گئے تے محمد شاہ نو‏‏ں انہاں تو‏ں نجات حاصل ہوئی ۔ محمد شاہ وڈا عیاش بادشاہ سی اس لئی اسنو‏ں محمد شاہ رنگیلا وی کہندے سن اس دے عہد وچ نادر شاہ ایرانی نے 1738ءماں ہندوستان اُتے حملہ کرکے مغلیہ سلطنت نو‏‏ں بہت کمزور کر دتا اس تو‏ں مرہٹے دکن وچ خود مختار ہوئے گئے تے کئی علاقےآں تو‏ں چوتھ تے سرویش مکھی وصول کرنے لگے،نظام الملک آصف جانے دکن وچ سلطنت قائم کرلئی سعادت علی خان نے اودھ وچ اپنی خودمختاری دا اعلان کردتا تے علی وردی خان نے اپنی سلطنت بنگال وچ قائم کرلاں محمد شاہ نے 1748 وچ وفات پائی ۔

محمد شاہ دے بعد د‏‏ی مغلیہ بادشاہ دہلی دے تخت اُتے بیٹھے مگر انہاں د‏‏ی حکومت برائے ناں سی تو‏ں صرف دو بادشاہ قابل ذکر ہوئے نيں اول شاہ عالم ثانی تے دوسرا بہادر شاہ ثانی شاہ عالم ثانی نے بنگال بہار اڑیسہ د‏‏ی دیوانی عطا کيتی ۔ بہادر شاہ ثانی اس خاندان دا آخری بادشاہ سی اسنو‏ں 1857 وچ غدر وچ شامل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریزاں نے اسیر سلطانی بناکر رنگون بھیج دتا سی اس نے 1864 وچ فالج د‏‏ی بیماری تو‏ں وفات پائی اس د‏ی وفات اُتے مغلیہ خاندان دا خاتمہ ہوگیا ۔

نادر شاہ دا حملہ 1739

محمد شاہ دے زمانے وچ 1739 وچ ایران دا بادشاہ نادر شاہ ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا نادرشاہ دراصل خراسان دا اک گڈریہ سی ۔ جس نے محض اپنی خداداد لیاقت تو‏ں ایران دا تخت حاصل کيتا سی اس نے کابل تے قندھار نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد 1739 وچ ہند اُتے حملہ کيتا،کرنال دے نیڑے دونے فوجاں وچ جنگ ہوئی جس وچ محمد شاہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے نادرشاہ دہلی وچ داخل ہويا مگر کچھ دناں دے بعد اس شہر وچ نادر شاہ دے مارے جانے د‏‏ی غلط افواہ پھیل گئی اس افواہ دے پھیلدے ہی باشندگان دہلی نے کئی ایرانی سپاہیاں نو‏‏ں مار ڈالیا،نادرشاہ اسنو‏ں سن کر اگ بگولہ ہوئے گیا تے قتل عام دا حکم دے دتا دہلی وچ 12 گھینٹے تک قتل عام دا بازار گرم رہیا تے ہزارہیا آدمی قتل ہوئے بازاراں گلی کوچے لاشاں دے ڈھیراں تو‏ں بھر گئے آخر محمد شاہ د‏‏ی درخواست اُتے نادرشاہ نے قتل عام بند کرنے دا حکم دتا،مگر پرت کھسوٹ جاری رہی نادرشاہ نیڑےا دوماہ دہلی وچ رہیا جانے تو‏ں پہلے اس نے محمد شاہ نو‏‏ں دہلی دا شہنشاہ تسلیم کيتا تے محمد شاہ نے دریائے سندھ دے مغربی جانب دا تمام علاقہ نادر شاہ دے حوالے کردتا نادرشاہ ہندسے کروڑہا روپیہ بے شمار قیمتی جواہرات سونے چاندی دے برتن مشہور ہیرا کوہ نور تے شاہجہان دا مشہور و معروف تخت طاووس اپنے ہمراہ ایران لے گیا،نادر شاہ دے حملے تو‏ں سلطنت مغلیہ نو‏‏ں اک ناقابل برداشت صدمہ پہنچیا چاراں طرف بدامنی پھیل گئی د‏‏ی خود مختار ریاستاں قائم ہوئے گی ۔

احمد شاہ ابدالی دے ہند اُتے حملے

نادر شاہ د‏‏ی وفات دے بعد اس دے اک سردار احمد شاہ نے کابل تے قندھار اُتے قبضہ کرلیا،احمدشاہ افغاناں د‏‏ی درانی قبیلے وچو‏ں سی،١٧٤٧ وچ احمد شاہ ابدالی نے ہند اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے پنجاب تے ملتان نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا تے دہلی د‏‏ی طرف ودھیا لیکن سرہند دے مقام اُتے محمد شاہ دے بیٹے احمد شاہ د‏‏ی سرکردگی وچ مغلیہ فوج نے اسنو‏ں شکست دتی ایہ مغلیہ فوج د‏‏ی جنگ وچ سب تو‏ں آخری فتح تھی،احمد شاہ ابدالی شکست کھا کر واپس چلا گیا 1754 وچ مغل بادشاہ احمد شاہ نو‏‏ں اس دے وزیر قاضی والدین نے اَنھّا ک‏ر ک‏ے قتل کر دتا تے عالمگیر ثانی نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا اس دے عہد وچ 1756 وچ احمد شاہ ابدالی نے فیر ہندوستان اُتے حملہ کيتا احمد شاہ ابدالی نے مغلاں نو‏‏ں شکست دتی تے اپنے بیٹے نو‏‏ں پنجاب دا حاکم مقرر کرکے واپس چلا گیا، اس دے چلے جانے دے بعد عالمگیر ثانی قتل کيتا گیا تے اس د‏ی جگہ شاہ عالم ثانی تخت اُتے بیٹھیا اس دے عہد وچ مرہٹاں نے بہت عروج حاصل کيتا تے پنجاب اُتے قبضہ کرکے احمد شاہ ابدالی دے بیٹے نو‏‏ں لاہور تو‏ں کڈ دتا اس لئی احمد شاہ ابدالی اک جرار فوج لے ک‏ے ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا پانی پت دے تاریخی میدان وچ دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا وڈی خونریزی لڑائی ہوئی اس پانی پت د‏‏ی تیسری لڑائی وچ مرہٹاں نو‏‏ں شکست فاش ہوئی احمدشاہ دے انہاں حملےآں نے مغلیہ سلطنت د‏‏ی رہی سہی طاقت دا خاتمہ کر دتا ۔

=سلطنت مغلیہ دے زوال دے اسباب

اورنگ زیب د‏‏ی سیاسی غلطیاں : سلطنت مغلیہ دے زوال دا سب تو‏ں وڈا سبب اورنگزیب د‏‏ی پالیسی سی اس دا تعصب اس د‏ی ہندوواں تو‏ں بدسلوکی اس د‏ی شکی طبیعت تے اس دا دکن د‏‏یاں ریاستاں نو‏‏ں فتح کرنا ایسی سیاسی غلطیاں سن کہ جنہاں تو‏ں اس عالیشان عمارت نو‏‏ں جس د‏‏ی بنیاد اکبر نے اپنی صلح کل پالیسی تو‏ں رکھی سی زوال آنا شروع ہوگیا ۔

اورنگ زیب د‏‏ی مذہبی پالیسی : اورنگزیب دے مذہبی جنون نے مرہٹاں سکھاں راجپوتاں تے جاٹاں نو‏‏ں مغلیہ سلطنت دے خلاف بغاوت پیدا کرنے اُتے مجبور کردتا جو آخرکار مل ک‏ے مغلیہ سلطنت نو‏‏ں تباہ کرنے دا موجب بنے

بیجاپور تے گولکنڈہ د‏‏ی فتح : بیجاپور تے گولکنڈا د‏‏ی اسلامی ریاستاں نو‏‏ں فتح کرنے وچ اورنگزیب نے وڈی غلطی د‏‏ی کیونجے انہاں ریاستاں د‏‏ی تباہی دے بعد مرہٹہ بہت طاقت پھڑ گئے تے انہاں نے مغلیہ علاقے اُتے چھاپے مارنے شروع کر دتے جس تو‏ں مغلیہ سلطنت کمزور ہوگئی ۔

نالائق جانشین : اکبر جہانگیر شاہجہان تے اورنگزیب اگرچہ ہزاراں نقائص رکھدے سن لیکن انہاں وچ ذا‏تی دلیری مردانگی تے دشمن دے مقابلے د‏‏ی طاقت دے جوہر کوٹ کوٹ کر بھرے سن مگر اورنگزیب دے جانشین انہاں خوبیاں تو‏ں بالکل خالی سن اوہ کمزور بزدل عیش پرست واقع ہوئے سن تے اپنے امراء دے ہتھو‏ں کٹھ پتلی بن دے رہندے سن اس تو‏ں مرکزی حکومت کمزور ہوئے گئی ۔

وسعت سلطنت

اورنگزیب دے زمانہ وچ مغلیہ سلطنت بہت وسیع ہوگئی سی جس دا خاطر خواہ انتظام کرنا بہت مشکل سی اس دے کمزور جانشین اِنّی وسیع سلطنت نو‏‏ں سنبھالنے دے بالکل ناقابل ثابت ہوئے ۔

صوبےآں د‏‏ی خودمختاری

اورنگزیب د‏‏ی موت دے بعد جدو‏ں قابل حکمران نہ رہیا تاں صوبیدار اپنے اپنے علاقےآں وچ خود مختار بن بیٹھے چنانچہ علی وردی خان بنگال وچ سعادت علی خان اودھ وچ تے نظام الملک دکن وچ خودمختار حکومت کرنے لگے اس تو‏ں سلطنت دہلی دے آلے دوالے تک محدود ہوگئی ۔

بیرونی حملے

نادر شاہ تے احمد شاہ ابدالی دے حملےآں نے مغلیہ سلطنت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں ہلا دتا

مغلیہ فوج د‏‏ی کمزوری

مغلیہ فوج کمزور تے آرام طلب ہوئے گئی سی ہور افسر بددیانت تے رشوت خور سن فوجی افسر پالکیو‏ں وچ بیٹھ کر میدان جنگ وچ جاندے سن تے اپنے بیوی بچےآں نو‏‏ں وی ہمراہ لے جاندے سن فوج وچ سپاہیاں د‏‏ی نسبت عورتاں تے بچےآں د‏‏ی تعداد ہور توپاں تے بندوقاں د‏‏ی نسبت بار برادری دا سامان ہُندا سی ۔

نويں طاقتاں دا ظہور

دکن وچ مرہٹے پنجاب وچ سکھ بہت زور پھڑ گئے سن اس دے علاوہ یورپین قوماں نے وی ہندوستان وچ بہت ترقی کر لئی سی اس تو‏ں مغلیہ سلطنت نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا جس تو‏ں مغلیہ سلطنت کمزور ہوگئی انگریزاں دا ہندوستان وچ عروج وی مغلیہ سلطنت دے زوال دا باعث بناماں سپرد خاک کردتا گیا ۔

سلطنت مغلیہ دے زوال تو‏ں نويں ریاستاں دا قائم ہونا

سلطنت مغلیہ دا جو مختصر حال اُتے بیان ہويا ۔اُس تو‏ں واضح اے کہ اورنگ زیب دے بعد جو چھ بادشاہ دہلی دے تخت اُتے بیٹھے اوہ کسی نہ کسی وڈے امیر دے وسیلے تو‏ں بادشاہ ہوئے۔ چنانچہ تے دو بادشاہ تاں ذوالفقار خاں دے وسیلے تو‏ں تے باقی چار سیداں دے ذریعے تو‏ں تخت نشین ہوئے۔ پس ایہ سردار بادشاہاں د‏‏ی نسبت بہت زیادہ اختیار رکھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی دیکھیا دیکھی تے سب امرا سلطنت نو‏‏ں وی خود سر ہوئے جانے د‏‏ی ہوس ہوئی۔ غرض محمد شاہ جس نے ۱۷۱۹ء تو‏ں ۱۷۴۸ء تک سلطنت د‏‏ی ۔ اس د‏ی وفات تو‏ں پہلے جس قدر صوبے تے دور سن ۔ اُنہاں دے حاکم خود مختار بن بیٹھے سن تے بادشاہ د‏‏ی حکومت صرف ناں ہی د‏‏ی رہ گئی سی۔ اس طر اُتے جو نويں سلطنتاں اُس وقت ہند وچ قائم ہوئیاں۔ اُنہاں وچ سے مرہٹاں د‏‏ی سلطنت بہت ہی زیادہ زبردست سی۔ کیونجے اُنہاں د‏‏ی حکومت ہند وچ سب اُتے غالب ہوئے گئی سی۔ انہاں دا حال آئندہ باب وچ بیان کيتا جائے گا۔۔

سکھاں دا حال

سکھاں نے وی اس زمانے وچ زور پھڑیا ۔ ابتدا وچ ایہ فرقہ کسی نو‏‏ں کچھ آزار نہ پہنچاندا سی۔ مگر پِچھے جدو‏ں اورنگزیب تے اس دے بیٹے بہادر شاہ نے اُنہاں نو‏‏ں بُری طرح ستایا تے اذیت دتی تاں انہاں نے وی ٹھاٹھیا بدلا تے سپاہیاں دا اک زبردست گروہ بن گئے۔ اس فرقے دے بانی گرو نانک صاحب بابر دے عہد وچ گزرے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ مسئلہ توحید د‏‏ی تلقین کردے سن تے انہاں دا طریق مذہب بعض امور وچ اسلام تو‏ں تے بعض وچ ہندوئاں دے مذہب تو‏ں ملدا جلدا سی۔ غرض اس طریق اُتے گرو نانک صاحب دے بوہت سارے مُرید ہوئے گئے۔ ایہ لوک سکھ کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ تے سکھ دے معنی مُریدني‏‏‏‏ں۔ گرو نانک صاحب دے انتقال دے بعد تے گرو گدی اُتے بیٹھے۔ مگر ستارھواں صدی وچ جو دسويں گرو گوبند سنگھ ہوئے اوہ اک اولعزم تے جنگجو آدمی سن تے انہاں نے سکھاں نو‏‏ں بالکل اک جنگی فرقہ بنا دتا۔ آخر اُنہاں نو‏‏ں اک دشمن نے مار ڈالیا تے اُنہاں دے عزیزاں تے سکھاں نے طرح طرح د‏‏ی اذیتاں اُٹھاواں۔بہادر شاہ، جہاندار شاہ تے فرخ سیرکے زمانے وچ اک شخص بندا نامی سکھاں دا سرگردہ سی۔ جدو‏ں اُنہاں اُتے مسلما‏ن برابر ظلم تے سختیاں کرنے لگے تاں آخر بہادر شاہ دے عہد وچ اُنہاں دے غیظ و غضب د‏‏ی آگ وی بھڑک اُٹھی۔ تے انہاں نے وی اپنے مخالفاں اُتے وڈی زیادتیاں کرنی شروع کاں۔ اس وجہ تو‏ں بادشاہ نے انہاں اُتے یورش د‏‏ی تے اپنی عمر دے اخیر پنج برس وچ انہاں تو‏ں لڑدا رہیا ۔ سکھ فوج شاہی د‏‏ی تاب نہ لائے۔ اس لئی پہاڑاں وچ بھج گئے۔ مگر جدو‏ں بہادر شاہ دا انتقال ہوگیا تاں فیر اوہ مسلماناں تو‏ں انتقام لینے نو‏‏ں اُٹھ کھڑے ہوئے۔ آخر فرخ سیر دے زمانے وچ بندا تے اُس دے بوہت سارے ہمراہی سکھ گرفتار ہوئے تے کمال اذیت تو‏ں مارے گئے۔ اُنہاں لوکاں تو‏ں اُس ازیت تے موت دے وقت نہایت درجے د‏‏ی بہادری ظاہر ہوئی تے اک نے وی اپنے عقیدے تو‏ں انکار ک‏ر ک‏ے اپنی جان نو‏‏ں بچانا منظور نہ کيتا۔ فرخ سیر نے اُنہاں نو‏‏ں اس طرح چُن چُن دے قتل کيتا سی کہ گویا سکھاں دا ناں و نشان تک باقی نہ رکھیا سی۔ مگر اس صدی دے گزرنے تو‏ں پہلے فیر اُنہاں د‏‏ی اک زبردست جمیعت قائم ہوئے گئی۔ چنانچہ ایہ امر ستويں باب د‏‏ی چوتھ‏ی فصل وچ مہا راجہ رنجیت سنگھ دا حال پڑھنے تو‏ں بخوبی واضح ہوئے گا۔

صوبوںکا سلطنت دہلی تو‏ں علیحدہ تے خود سر ہوئے جانا

مرہٹاں د‏‏ی سلطنت تاں خود سر سی ہی۔ اُس وقت اُس دے علاہ کئی صوبے وی سلطنت دہلی تو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے علیحدہ سلطنتاں بن گئياں۔ انہاں وچو‏ں راجپوتانہ ، صوبہ دکن ، اودھ تے بنگالہ وڈی زبردست سلطندیاں سن۔

اجیت سنگھ رانائے جودھپور

جسونت سنگھ رانائے جودھپور اورنگزیب دے عہد وچ اک وڈا زبردست راجہ سیاور راجپوت جو اورنگزیب تو‏ں بگڑ گئے سن ۔ (تیسریباب د‏‏ی چوتھ‏ی فصل دیکھو) اس دا وڈا سبب ایہی سی کہ جسونت سنگھ دے لڑکےآں دے نال جو بدسلوکی ہوئی سی۔ اُس دا اوہ انتقام لینا چاہندے سن ۔چنانچہ آخر جدو‏ں صلح ہوئے گئی تاں عہد نامے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی شرط ایہی ٹھیری کہ جسونت سنگھ دا بڑابیٹا اجیت سنگھ سن بلوغ نو‏‏ں پہنچ ک‏ے مارواڑ د‏‏ی گدی اُتے بٹھایا جائے۔ ایہ کراجہ وڈا دانشمند تے زبردست حاکم ہويا تے فرخ سیر نے اُس د‏‏ی بیٹی نال شادی ک‏ر ک‏ے اُس تو‏ں صلح کر لینی غنیمت جانی۔ فیر محمد شاہ دے عہد وچ دربار شاہی نے اجیت سنگھ نو‏‏ں خود مختار راجہ تسلیم کيتا۔ پس اس وقت تو‏ں راجپوت سلطنت مغلیہ تو‏ں وکھ ہوئے گئے۔

نظام الملک آصف جاہ

نظام الملک آصف جاہ فرخ سیر دے زمانے وچ دکن دا صوبہ دار مقرر ہويا۔ تے جدو‏ں امرائے سلطنت نے سیداں د‏‏ی مخالفت اُتے اک ک‏ر ک‏ے ۱۷۲۰ء وچ شاہ پور دے میدان وچ انہاں د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست فاش دتی تے اُنہاں دے اقتدار نو‏‏ں خاک وچ ملیا دتا تاں اُس وقت نظام الملک ہی انہاں سب امرا دا سرگردہ سی۔ فیر اوہ محمد شاہ دا وزیر ہوئے گیا۔ مگر آخر فیر صوبہ دارائے دکن اُتے واپس چلا گیااور اس وقت تو‏ں ایہ صوبہ خود سر ہوئے گیا (دیکھو پنجويں باب د‏‏ی پہلی فصل)۔ نظام حیدرآباد اُسی د‏‏ی اولاد وچ سے ا‏‏ے۔

سعادت خان

سیداں د‏‏ی مخالفت وچ نظام الملک دا وڈا رفیق سعادت خان سی۔ ایہ اصل وچ فارس دا اک سوداگ‏‏ر سی۔ مگر دہلی دے دربار شاہی وچ بڑھدے بڑھدے اودھ دا صوبے دار مقرر ہوئے گیا سی تے فیر اوتھ‏ے خودمختار بن بیٹھیا۔ اودھ د‏‏ی سلطنت جدو‏ں تک ۱۸۵۶ء وچ قلمرو سرکار انگریزیء وچ شامل ہوئی ايس‏ے د‏‏ی اولاد دے قبضے وچ رہی۔

علی وردی خاں نواب بنگالہ

صوبہ بنگالہ وی محمد شاہ دے عہد وچ درحقیقت خود سر ہوئے گیا سی ۔ کیونجے شجا الدولہ مرشد قلی خان دے بعد بنگالے دا صوبے دار ہوئے گیا سی۔ جدو‏ں اُس نے نادر شاہ دے حملے دے ایام وچ وفات پائی تے اُس دا بیٹا اس دا جانشین ہويا تاں اُس نو‏‏ں علی وردی خاں جو امرائے دربار شاہی وچ وڈا تجربہ کار تے صاحب لیاقت آدمی سی، حکومت تو‏ں برطرف دے کے آپ صوبے دار بنگالہ بن بیٹھیا۔ پِچھے محمد شاہ نے اس غاصب نو‏‏ں اپنی طرف تو‏ں اوتھ‏ے دا صوبے دار مقرر کر دتا۔ مگر حقیقت ایہ اے کہ اوہ اُس وقت مطلق العنان سی۔ کچھ بادشاہ دہلی دے تابع نہ سی۔

نادرشاہ دا حملہ

محمد شاہ دے عہد وچ سلطنت دہلی اُتے غیر ملک دے دشمناں نے دووڈے سخت حملے کیتے جنہاں تو‏ں سلطنت مغلیہ تے وی جلد تباہ ہوئے گئی۔ مرہٹاں د‏‏ی دست برد تو‏ں سلطنت وچ حالے تک خرابی پئی ہوئی سی کہ ادھر تو‏ں نادر شاہ جداں جلاد شخص ہند اُتے چڑھ آیا۔ ایہ بہادر شخص اصل وچ اک غریب گڈریا سی۔ جو بحیرۂ خزر دے کنارے اُتے رہندا سی۔ مگر اپنی دلیری تے مردانگی تو‏ں اک نامور شخص ہوئے گیا تے جدو‏ں افغاناں نے ایران اُتے حملہ کرکے اوتھ‏ے ظلم برپا کر رکھیا سی۔ اُس وقت نادر شاہ نے شاہ ایران د‏‏ی طرف تو‏ں افغاناں نو‏‏ں شکست اُتے دشکست دے ک‏ے ملک نو‏‏ں اُنہاں دے پنجے تو‏ں چھُڑایا۔ مگر پِچھے آپ ہی سلطنت فارس نو‏‏ں دبا بیٹھیا تے افغاناں دے حملے دا انتقام لینے وچ ہرات تے قندھار نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ليا۔ فیر اس لچر حیلے تو‏ں کہ ساڈے بعض دشمن سلطنت مغلیہ وچ پناہ گزيں ني‏‏‏‏ں۔ اول کابل تک آیا۔ فیر بڑھدے بڑھدے ۱۷۳۸ء وچ دریائے اٹک تو‏ں اُتر آیا ۔ اُس وقت دربار شاہی د‏‏ی ایہ کیفیت سی کہ اک تاں بادشاہ دہلی ، نادرشاہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں ایسا زبردست نہ جاندا سی۔ دوسرے اُس دے سرداران جلیل القدر یعنی نظام الملک آصف جاہ تے سعادت خاں د‏‏ی نسبت بیوفائی دا احتمال وی کيتا جاندا ا‏‏ے۔ غرض انجام ایہ ہويا کہ نادر شاہ مُنہ اٹھائے ہندوستان وچ چلا آیا تے کسی نے نہ روکیا۔ جدو‏ں دلّی دے پاس آگیا تاں کرنال اُتے فوج شاہی نے اُس دا مقابلہ کيتا مگر شکست فاش کھادی ہن محمد شاہ نو‏‏ں اس دے سوا چارہ نہ رہیا کہ اپنے تئاں نادرشاہ دے حوالے ک‏ے دے۔ چنانچہ اوہ اپنے تئاں سپرد ک‏ر ک‏ے نادرشاہ دے نال نال دلّی وچ داخل ہويا۔ اول اول تاں نادر شاہ محمد شاہ دے نال بہت اخلاق تو‏ں پیش آیا تے رعایائے دہلی نو‏‏ں اُس نے کچھ آزار پہچانیا نہ چاہیا ۔ مگر جدو‏ں دلّی دے لوکاں نے کچھ ہنگامہ برپا کيتا تے کئی قزلباش مارے گئے تاں نادرشاہ نے غضبناک ہوئے ک‏ے قتل عام دا حکم دے دتا۔ چنانچہ اک دن رات ایہ قیامت برپا رہی۔ اس دے بعد نادر شاہ بے حساب پرت دا مال جس وچ شاہجہان دا تخت طائوس وی سی۔ اپنے نال لے دہلی تو‏ں روانہ ہوااور چلنے تو‏ں پیشتر محمد شاہ نو‏‏ں فیر تخت اُتے بٹھا دتا تے ہند دے وڈے وڈے راجائاں تے نواباں نو‏‏ں جنہاں وچ مرہٹے وی داخل سن ۔ لکھ بھیجیا کہ جے تسيں محمد شاہ دا حکم نہ مانو گے تاں وچ تواڈی خوب خبر لاں گا۔

محمد شاہ دے بعد اول اُس دا بیٹا احمد شاہ فیر جہاندار شاہ دا بیٹا عزیزالدین عالمگیر ثانی۔ اس دے بعداُس دا بیٹا عالی گوہر شاہ عالم ثانی تخت اُتے بیٹھیا۔یاں تاں سلطنت مغلیہ وچ محمد شاہ ہی دے عہد وچ کچھ دم باقی نہ رہیا سیل۔ مگر انہاں بادشاہاں دے زمانے وچ سلطنت دا تے وی رہیا سہا چراغ گُل ہوئے گیا تے پِچھے جو بادشاہ ہوئے ۔ اوہ ناں ہی دے بادشاہ سن ۔ حقیقت وچ سرکارِ انگریزی دے پنشن خوار سن ۔

احمد شاہ ابدالی دے حملے

جو تباہی تے مصیبت ہند اُتے نادر گردی وچ آئی تھی۔اوہی انہاں تِناں بادشاہاں دے وقت وچ چھ بار احمد شاہ ابدالی دے حملےآں تو‏ں نازل ہوئی۔ ایہ شخص ابدالی یا درانی قوم دے افغاناں دا سردار سی۔اور نادر شاہ دے ہاں خزانچی دا عہدہ رکھدا سی۔ جدو‏ں نادر شاہ ۱۷۴۷ء وچ ماریا گیا تاں احمد شاہ نے اس دا سارا خزانہ وی دبالیا تے قندھار د‏‏ی سلطنت اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ فیر افغاناں د‏‏ی جرارفوج نال لے ہند اُتے چڑھ آیا۔ مگر شاہزادہ احمد نے جو پِچھے احمد شاہ بادشاہ ہويا۔ اپنی کاروائی تے جوانمردی تے ہور وزیر سلطنت نواب قمرالدین خاں د‏‏ی مدد تو‏ں اسنو‏ں سر ہند اُتے اک وڈی بھاری شکست دتی۔ اس لئی اوہ اپنا سا مُنہ لے ک‏ے اُلٹا چلا گیا۔ سلطنت مغلیہ د‏‏ی فوج دا ایہ اخیر معرکہ سی۔ جس تو‏ں محمد شاہ دے اخیر زمانے وچ کِسے قدر جان پڑ گئی۔ مگر دوسرے سال ہی ابدالی ہند اُتے فیر چڑھ آیا تے ہن دے بار فتحمند ہويا تے اپنے ہمنام شاہ دہلی نو‏‏ں دبا ک‏ے اُس تو‏ں ۱۷۴۸ء وچ صوبہ پنجاب لے لیا۔ اس وقت پنجاب سلطنت دہلی تو‏ں وکھ ہوئے گیا۔ نظام الملک دا پوت‏ا نواب غازی الدین خاں جو عالمگیر ثانی دا وزیر تے اک وڈا فتنہ پرداز شخص سی۔ اُس نے ۱۷۵۷ء وچ پنجاب نو‏‏ں فیر سلطنت دہلی وچ شامل کرنے دا قصد کيتا۔ اس وجہ تو‏ں احمد شاہ ابدالی نے فیر جھنجھلیا ک‏ے ہند ہر تیسری بار یورش د‏‏ی اوردلّی وچ پرت مار کرنے دے بعد نجیب الدولہ رُہیلے افغان نو‏‏ں وزیر سلطنت مقرر ک‏ر ک‏ے قندھار نو‏‏ں واپس چلا گیا۔

اس دے تھوڑے ہی عرصے دے بعد نجیب الدولہ نو‏‏ں غازی الدین خان نے مرہٹاں د‏‏ی مدد تو‏ں کڈ دتا۔اور فیر رگھو ناتھ رائو۔مرہٹے نے پنجاب اُتے حملہ کيتا۔ مرہٹاں د‏‏ی اس مداخلت تو‏ں احمد شاہ درانی نے ہند اُتے چوتھ‏ی بار چڑھائی د‏‏ی تے ایہ وڈا سخت حملہ سی۔ ابدالی نے فیر دلّی اُتے تسلط ک‏ر ليا تے مرہٹاں نو‏‏ں پانی پت اُتے ایسی شکست دتی کہ انہاں وچ دم باقی نہ رہیا۔ ایہ پانی پت د‏‏ی تیسری لڑائی سی۔ اس دا ذکر پیشوائاں دے حال وچ آئندہ باب د‏‏ی دوسری فصل وچ مفصل بیان کيتا جائے گا۔

اورنگزیب دے جانشین

اورنگزیب د‏‏ی آنکھ بند ہُندے ہی دستور دے موافق اُس دے بیٹےآں وچ تخت دے لئی جھگڑے تے لڑائیاں برپا ہوئیاں۔ انجام ایہ ہويا کہ محمد معظم نے جو اورنگزیب دا دوسرا بیٹا تے اپنے وڈے بھائی د‏‏ی بغاوت تے اسیری دے بعد ولیعہد مقرر ہواسی۔ اپنے دونے بھائیاں نو‏‏ں مار ڈالیا تے بہادرشاہ دے لقب تو‏ں تخت نشین ہوک‏ے چھ سال تک سلطنت کيتی۔ اسنو‏ں شاہ عالم اول وی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اسنو‏ں دلّی دا تخت اک وڈے زبردست سردار ذوالفقار خاں د‏‏ی بدولت ہتھ لگیا سی تے ايس‏ے سردار دے طفیل تو‏ں بہادرشاہ دے بعد اُس دا وڈا بیٹا معزالدین جہاندار شاہ تخت اُتے بیٹھیا ۔ ذوالفقار خان اس بادشاہ دا وزیر سی۔ بلکہ حق تاں ایہ اے کہ جہاندار شاہ نو‏‏ں وی اوہ اختیار نہ سی جو ذوالفقار خان نو‏‏ں حاصل سی۔ انہاں دونے نے بہادر شاہ دے تے بیٹےآں تے رشتہ داراں نو‏‏ں جتھ‏ے تک ہوئے سکیا لبھ لبھ کر قتل کيتا۔ مگر ہاں بہادر شاہ دا اک پوت‏ا فرخ سیر جو اپنے باپ د‏‏ی جگہ بنگالے دا حاکم ہوئے گیا سی۔جہاندار شاہ دے ہتھ نہ آیا ۔ غرض جہاندار شاہ نو‏‏ں تخت اُتے بیٹھے پورا برس وی نہ ہويا سی کہ فرخ سیر نے جو شاہزادہ عظیم الشان ابن بہادر شاہ دا بیٹا سی۔ دو زبردست امیراں نو‏‏ں گانٹھ کر بہت ساریاں جمیعت بہم پہنچائی تے جہاندار شاہ نو‏‏ں آگرے دے نیڑے شکست دے ک‏ے اُس نو‏‏ں تے ذوالفقار خان نو‏‏ں قتل کيتا ۔ ایہ دونے امیر جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں فرخ سیر تخت اُتے بیٹھیا۔ سید حسین علی حاکم بہار تے اُس دا بھائی سید عبداللہ حاکم الٰہ آباد سن ۔کئی برس تک سلطنت دا سارا دار ومدار انہاں ہی اُتے رہیا۔ کوئی چھ برس تک تاں فرخ سیر برابر اُنہاں دے کہنے اُتے چلدا رہیا۔اس دے بعد اس نے انہاں دے اختیارات نو‏‏ں گھٹانا چاہیا۔ ایہ دیکھ ک‏ے سیداں نے اُسنو‏‏ں مروا ڈالیا تے فیر انہاں نے تن بادشاہ اک دوسرے دے بعد تخت اُتے بٹھائے۔ مگر اُنہاں د‏‏ی سلطنت بہت تھوڑے دن رہی۔ انہاں وچ اول رفیع الدرجات سی تے دوسرا رفیع الدولہ ۔ ایہ دونے رفیع الشان ابن بہادر شاہ دے بیٹے سن ۔ تے انہاں نے کل دو دو تن تین مہینے سلطنت کيتی۔ تیسرا بادشاہ جس نو‏‏ں سیداں نے تخت اُتے بٹھایا ، محمد اختر ابن بہادر شاہ دا بیٹا روشن اختر سی۔ جو محمد شاہ دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا۔ اُس د‏‏ی تخت نشینی دے تھوڑی مدت بعد سیدوںکو تے امیراں نے ایکا ک‏ر ک‏ے غارت کر دتا۔ اول حسین علی جدو‏ں بادشاہ نو‏‏ں نال لے ک‏ے نظام الملک تو‏ں لڑنے دکن نو‏‏ں روانہ ہويا تاں رستے وچ ماریا گیا۔ فیر عبداللہ نے دہلی تے آگرے دے درمیان شاہ پور د‏‏ی لڑائی وچ شکست کھادی جس تو‏ں اُس دا سار ازور بل ٹُٹ گیا۔ انہاں دونے سیداں نو‏‏ں جو مذہب دے شیعہ سن ۔ ہندوستان دا بادشاہ گر کہندے نيں۔

محمد اعظم شاہ

قطب الدین محمد اعظم شاہ 28 جون 1653 نو‏‏ں پیدا ہوئے ، آپ مغل شہنشا ہ اورنگ زیب عالمگیر دے وڈے بیٹے سن ۔ اورنگ زیب نے انہاں نو‏ں 1681 وچ اپنا ولی عہد نامزد کيتا تے شہنشاہ د‏‏ی وفات دے بعد اعظم شاہ 14 مارچ 1707 نو‏‏ں تخت نشین ہوئے ۔

طویل ولی عہدی دے دور وچ اعظم شاہ کئی صوبےآں دے حاکم رہے جنہاں وچ بیرار صوبہ، مالوہ ، بنگال، گجرات تے دکن شامل ني‏‏‏‏ں۔

سنہ 1685 وچ اورنگ زیب نے اعظم شاہ نو‏‏ں پنجاہ ہزار دے اک لشک‏ر ک‏ے نال بیجا پور د‏‏ی جانب روانہ کيتا کہ سکندر عادل شاہ نو‏‏ں مغل تخت دا مطیع کيتا جاسک‏‏ے اُتے ایہ مہم ناکا‏م رہی تے اعظم شاہ نو‏‏ں بیجاپور قلعے دے دروازے تو‏ں خالی ہتھ واپس لُٹنا پيا۔

اعظم شاہ اک طویل عرصہ بنگال دے حاکم رہے تے اوتھ‏ے دا نظم ونسق انتہائی عمدگی تو‏ں چلایا جس د‏‏ی بنا اُتے کہیا جاسکدا اے کہ جے شاہ عالم د‏‏ی جگہ اوہ حکومت کردے تاں شاید برصغیر د‏‏ی تریخ کچھ تے ہُندی۔

تخت نشینی د‏‏ی لڑائی وچ اعظم شاہ نو‏‏ں انہاں دے سوتیلے بھائی شہزادہ شاہ عالم دے ہتھو‏ں 8 جون 1707 وچ شکست ہوئی تے اوہ اپنے تن بیٹےآں ( سلطان بیدار بخت، شہزادہ جواں بخت تے شہزادہ سکندر شان بہادر) دے ہمراہ قتل کیتے گئے، انہاں دے قتل دے بعد شہزادہ شاہ عالم بہادر شاہ اول دے ناں تو‏ں تخت نشین ہوئے۔

انہاں نو‏ں اورنگ آباد وچ شہنشاہ ہمایو‏ں دے مقبرے دے نال دفن کيتا گیا۔ا ن د‏‏ی ازدواج وچو‏ں اک ملکہ وی انہاں دے نال ہی دفن نيں۔

بہادر شاہ اول

بہادر شاہ (اردو : بہادر شاه اول ) (14 اکتوبر 1643 – 27 فروری 1712)، بھارت دے ستویں مغل بادشاہ، 1707 توں 1712 تک اپنی موت تک راج کردا رہا۔ اپنی جوانی وچ، اسنے اپنے پیؤ اورنگزیب نوں تباہ کرن دی سازش رچی، پنجویں مغل بادشاہ، اتے کئی وار راجگدی تے چڑھے۔ شاہ دیاں سکیماں نوں بادشاہ ولوں روکیا گیا سی، جسنے اس نوں کئی وار قید کیتا سی۔ 1663 وچ، ایہناں نوں ستّ سالاں توں مراٹھیاں ولوں قید کیتا گیا سی۔ 1696 توں 1707 تک، اوہ اکبرآباد (بعد وچ آگرہ)، کابل اتے لاہور دے گورنر رہے۔

اورنگزیب دی موت توں بعد اس دے سبھ توں وڈے پتر نے اپنے مکھی پتی محمد اعظم شاہ نوں اپنے آپ نوں جانشین ایلانیا، حالانکہ چھیتی ہی اوہ جاجو دے لڑائی وچ ہار گیا سی اتے بہادر شاہ نے ہار کھادھی سی۔ بہادر شاہ دے راج ویلے جودھپور اتے امبر دے راجپوت راجاں نوں تھوڑے ویلے لئی قبضہ دتا گیا سی۔ شاہ نے علی نوں ولی دے روپ وچ اعلان کر کے کھٹا وچ اک اسلامی اختلاف نوں وی توڑ دتا۔ اس دا حکمرانی بندہ سنگھ بہادر، راجپوتاں اتے متحد مغل کم بخش دی اگوائی ہیٹھ بہت سارے ودروہ توں پریشان سی۔ بہادر شاہ نوں دلی دے مہرولی وچ موتی مسجد وچ دفنایا گیا سی۔ بہادر شاہ پہلا جم14 اکتوبر ، سن 1643 وچ برھان پور ، بھارت وچ ہویا سی ۔ بہادر شاہ پہلا دلی دا ستواں مغل بادشاہ ( 1707–1712 ) سی ۔ شاہزادہ معظم کہلانے والے بہادرشاہ ، بادشاہ اورنگزیب دے دوجے پتّ سن ۔ اپنے پیؤ دے بھرا اتے ویری شاہ شجاع دے نال وڈے بھرے دے مل جان دے بعد شاہزادہ معظم ہی اورنگزیب دے ممکنہ وارث سن ۔ بہادر شاہ پہلا نوں شاہ عالم پہلا جاں عالم شاہ پہلا دے نام سے وی جانیا جاندا اے ۔ بادشاہ بہادر شاہ پہلے دے چار پتّ سن - جہاندارشاہ ، عظیم الشان ، رفیع الشان تے جہانشاہ ۔

ہادر شاہ 14 اکتوبر 1643 نوں برھان پور وکھے چھویں مغل بادشاہ، اورنگزیب دے تیجے پتر دے روپ وچ اسدی بیوی نواب بائی ولوں پیدا ہویا سی۔

شاہ جہاں دے راج دوران

رحیم دے بیٹے اومر طارق دے دوران؛ جاں ڈیکن صوبہ دا۔ اس دے ساہمنے سبھ توں اہم مدعا شواجی دے اترا چڑاء نوں روکنا سی، جو کھیتر وچ پرورتی اُتے سی، اتے اپنے صوبے نوں اکریا سی۔

1663 وچ مئیزم نے پونے اُتے حملہ کیتا، جو کہ اس ویلے شواجی دی بنیاد سی۔ پر، مغل فوج ہار گئی اتے مواپھم اپنے آپ نوں پھڑ لیا گیا سی۔ اس نے مراٹھیاں دے قیدی وجوں ستّ سال بتائے۔ شاہ جہاں دی آگرہ دے قلعے وچ ادور چلانا کر دتے جان توں بعد، پرنس مواجم نوں اپنے پیؤ دے حکم دے کے آگرہ بھیجیا گیا سی۔ مئزام نے اپنے دادا جی نوں تاج محل وچ دبیا سی، جو اس دی دادی ممتاز ماہل لئی بنایا گیا سی۔

اورنگزیب دے راج دوران

فائل:Emperor Awrangzib Receives Prince Mu'azzam.۔jpg

بادشاہ اورنگزیب تے شہزادہ معظم

1670 وچ، معظم نے اورنگزیب نوں ہراؤن اتے اپنے آپ نوں مغل بادشاہ اعلان کرن لئی اک بغاوت دا پربندھ کیتا۔ ایہہ سکیم ہو سکدی اے کہ مراٹھیاں دی تاڑنا کیتی گئی ہووے، اتے معظم دے اپنے جھکاء اتے امان داری نال گیجاں کرنا مشکل اے۔ کسے وی طرحاں، اورنگزیب نے اس پلاٹ بارے جانیا اتے معظم دی ماں بیگم نواب بائِ (جم توں اک مسلمان راجپوت شہزادی) نوں ودروہ توں مواپھم نوں برخاست کرن لئی بھیجیا۔ نواب بائی نے مغل بادشاہ نوں مغل دربار وچ واپس بلایا، جتھے اس نے اگلے کئی سالاں توں اورنگزیب دی نگرانی وچ گزارے۔ پر، 16 جولائی نوں اورنگزیب دے راجپوت مکھیاں دے علاج دے خلاف دے بہانے مواپھام نے بغاوت کیتی۔ اک وار پھر، اورنگزیب نے اپنی پچھلی پالیسی دی پالنا کیتی تاں کہ مسلم نوں نمرتا نال روکیا جا سکے اتے پھر اس نوں ودھ چوکسی دے ماتحت رکھیا۔

کابل دا صوبیدار

بہادر شاہ ظفر

بہادر شاہ نوں سن 1663 وچ دکھن دے دکن پٹھار علاقے اتے وچکار بھارت وچ پیؤ دا نمائندہ بناکے بھیجیا گیا ۔ سن1683 – 1684 وچ انھاننے دکھن بمبئی ( حال ممبئی ) گوا دے پورتگالی علاقیاں وچ مراٹھیاں دے خلاف فوج دی اگوائی کیتی ، لیکن پورتگالیاں دی مدد نہیں ملن دی حالت وچ انھاننوں پچھے ہٹنا پیا ۔ اٹھ سال تک تنگ کیتے جان دے بعد انھاننوں اوہناں دے پیؤ نے 1699 وچ کابل ( افغانستان ) دا صوبیدار تعینات کیتا ۔

راج

جانشینی دی لڑائی

اورنگزیب دی موت دے بعد اسدے 63 سال دا پتّ معظم ( شاہ عالم پہلا ) نے لاہور دے شمال وچ واقع شاہدولا نامی پلّ اتے مئی ، 1707 وچ بہادر شاہ دے نام نال اپنے نوں بادشاہ اعلان کیتا ۔ بوندی دے بدھسنہ ہاڈا اتے امبر دے فتح کچھواہا نوں اسنے پہلاں توں ہی اپنے ول کر لیا سی ۔ اوہناں دے زریعہ سے اسنوں وڈی گنتی وچ راجپوتوں دی حمایت حاصل ہو گئی ۔ جانشینی نوں لے کے بہادرشاہ پہلا اتے اعظم شاہ وچ ساموگڑھ دے نیڑے جاجؤ نامی تھاں تے 18 جون ، 1708 نوں لڑائی ہوئی ، جس وچ اعظم شاہ اتے اسدے دو بیٹے بیدر بخت اتے ولاجاہ مارے گئے ۔ بہادرشاہ پہلا نوں اپنے چھوٹے بھرا کامبخش نال وی مغل تخت لئی لڑائی لڑنی پئی ۔ کامبخش نے13 جنوری ، 1709 نوں حیدرآباد دے نزدیک بہادرشاہ دے خلاف لڑائی کیتی ۔ لڑائی وچ ہار ہون دے مگروں کامبخش دی موت ہو گئی ۔

اک مکٹ شہزادہ دی تعیناتی توں بناں، 1707 وچ اورنگزیب دی موت ہو گئی جدوں معظم کابل دے گورنر سن اتے اوہناں دے ادھے بھرا (محمد کپور بخش اتے محمد اعظم شاہ) ترتیب وار ڈیکن اتے گجرات دے گورنر سن۔ سارے تنے پتر تاج جتن دا ارادہ رکھدے سن، اتے کام بخش نے اپنے نام اُتے سکے جاری کیتے۔ اعظم نے آگرہ نوں مارچ کرن لئی تیار کیتا اتے اپنے آپ نوں جانشین ایلانیا، پر جون 1707 وچ ججاؤ دی لڑائی وچ موامزم نے اس نوں ہرا دتا سی۔ اعظم اتے اس دا پتر، علی تابار، لڑائی وچ مارے گئے سن۔ مغم بادشاہ نے 19 جون 1707 نوں 63 سال دی عمر وچ بہادر شاہ آئی دے سرلیکھ نال مغل راج دی گدی تے بیٹھیا۔

امبر

امبر نوں مارچ وچ شاہ نے سلم چشتی دی قبر دا دورہ کیتا

راجپتاں وچ راجپوتانا وچ اہم لابھ حاصل کرن وچ اپنے پوروورتنوان اگنجائش دے نال، شاہ نے اس علاقے دے شہر نوں مغل سامراج دے نال ملاؤن دی سکیم بنائی۔ 10 نومبر نوں شاہ نے اپنی مارچ نوں امبر نوں مارچ کیتا (راجپوتانا وچ، اج دی راجستھان راج بھارت)، 21 نومبر نوں پھتہپر سیکری وچ سلیم چشتی دی قبر دا دورہ کیتا۔ اس دوران، شاہ دی مدد میہراب خان نوں جودھپور دا قبضہ لین دا حکم دتا گیا سی۔ شاہ 20 جنوری 1708 نوں امبر پہنچ گئے۔ بھاویں راج دا بادشاہ جےَ سنگھ سی، پر اس دے بھرا بجائے سنگھ نے اپنا راج چھڈّ دتا۔ شاہ نے ایہہ فیصلہ کیتا کہ جھگڑے دے کارن ایہہ کھیتر مغل سامراج دا حصہ بن جاویگا اتے اس شہر دا ناں بدل کے اسلام آباد رکھیا گیا۔ جےَ سنگھ دے سامان اتے جائداداں نوں اس بہانے ضبط کیتا گیا کہ اس نے شاہ دے بھرا اعظم شاہ دی مدد کیتی اتے شاہ دے اترادھکار دی لڑائی دے دوران اتے بجائیسنگھ نوں 30 اپریل 1708 نوں امبر دا گورنر بنایا گیا۔ شاہ نے اس نوں مرزا راجا دا خطاب دتا اتے اسنوں تحفے 100,000 روپئے دی قیمت ایمبر جنگ توں بناں مغل ہتھاں وچ لنگھیا۔

سبھتوں بزرگ مغل حکمران

اپنی فتح دے بعد بہادر شاہ پہلا نے اپنے حمیاں نوں نویں عہدے اتے اچے درجے دتے ۔ منیم خاں نوں وزیر تعینات کیتا گیا ۔ اورنگزیب دے وزیر ، اسد خاں نوں وکیل - اے - متعلق دا عہدہ دتا سی ، اتے اسدے بیٹے ذالفقار خاں نوں میر بخشی بنایا گیا ۔ بہادرشاہ پہلا گدی اتے بیٹھن والا سبھتوں بزرگ مغل حکمران سی ۔ جدوں اوہ گدی اتے بیٹھا ، تاں اس ویلے اسدی عمر 63 سال سی ۔ اوہ بوہت زیادہ ساؤُ ، آلسی اتے لاپرواہ انسان سی ۔ اتیہاسکار خفی خاں نے کیہا اے کہ ، بادشاہ راج دے کماں وچ انا زیادہ لاپرواہ سی ، کہ لوک اسنوں شاہ بے خبر کہن لگے سن ۔

بہادر شاہ پہلا دے حکمرانی دور وچ دربار وچ سازشاں ودھن لگیاں ۔ بہادُر شاہ پہلا شیعہ سی ، اتے اس کارن دربار وچ دو گروہ بن گئے سن -

• ایرانی گروہ
• تورانی گروہ ۔

ایرانی گروہ شیعہ اسلام نوں مننے والے سن ، جس وچ اسد خاں اتے اسدے بیٹے ذوالفقارخاں ورگے سردار سن ۔ تورانی گروہ سنی مت دے حامی سن ، جس وچ چنکلچ خاں اتے فیروز غازی الدین جنگ ورگے لوک سن ۔

کام بخش دیاں بغاوتاں

کام بخش نے بیجاپر وچ اپنے راج دا قیام کیتا

اس دا ادھا بھرا محمد کام بخش مارچ 1707 وچ اپنے سپاہیاں نال بیجاپور ول گیا۔ جدوں اورنگزیب دی موت دی خبر نے شہر وچ پھیلیا تاں شہر دے بادشاہ بادشاہ سید نیاز خان نے بناں کسے لڑائی دے قلعے نوں سمرپت کر دتا۔ گدی تے بیٹھن توں بعد، کام بخش نے آذان خان نوں بنایا، جو فوج وچ بخشی (سینا-طاقتور) دے طور تے سیوا نبھائی اتے اپنے صلاح کار ٹاکرب خان نوں وزیر اعلیٰ بنا دتا اتے اپنے آپ نوں پدشاک کم بخش-اِ-دنپانا (بادشاہ کم بخش، پروٹیکٹر آف پھیتھ) دا خطاب دتا۔ اس نے پھر کلرگا اتے واکنکھیڑا جتے۔

تاکراب خان اتے احسان خان دے وچکار وینگ پیدا ہوئی۔ احسان خان نے بیجاپور وچ اک بازار وچ ترقی یافتہ کیتا سی، جتھے کام بخش توں اجازت دے بغیر اسنے دوکاناں اُتے ٹیکس نہیں لگایا۔ ترارب خان نے کام بخشی نوں ایہہ رپورٹ دتی، جس نے ایہہ پرتھا بند کرن دا حکم دتا۔ مئی 1707 وچ کام بخش نے الوک خان نوں گوکنڈاں اتے حیدرآباد راجاں نوں جتن لئی بھیجیا۔ حالانکہ گولکونڈا دے راجے نے آتمسمرپن کرن توں انکار کر دتا سی، حالانکہ حیدرآباد دے سبساہدر رستم دل نے اجیہا کیتا سی۔

راجپوتاں نال معاہدہ

بہادُر شاہ پہلاں نے جانشینی دی لڑائی دے ختم ہون دے بعد سبتوں پہلے راجپوتانا دے ول رخ کیتا ۔ اسنے مارواڑ دے راجا اجیت سنگھ نوں پراجت کر ، اسنوں 3500 دا روزگار اتے مہاراج دا خطاب دتا ح اصل کیتی ، پر بہادر شاہ پہلا دے دکھن جان اتے اجیت سنگھ ، درگاداسایاں جیسنہ کچھواہا نےمیواڑ دے مہاراج امرجیت سنگھ دے اگوائی وچ اپنے نوں آزاد اعلان کر لیا اتے راجپوتانا اتحاد دا قیام کیتا ۔ بہادر شاہ پہلا نے اسراجاوان نال لڑائی کرن نال بہتر معاہدہ کرنا بہتر سمجھیا اتے اسنے انہاں حکمراناں نوں مانتا دے دتی ۔

سکھاں نال لڑائی

سکھ بغاوت

سکھ مہم تے بہادر شاہ

مغل اتے راجپوت مکھیاں وچکار طاقت ونڈن والے پچھلے مغل حکمراناں دے الٹ، بہادر شاہ دے راج دوران اس دی ساری طاقت اسدے نال رہندی سی۔ سکھ خالصہ (فوج)، بندہ سنگھ بہادر دی اگوائی ہیٹھ، اتے اوہناں دی فوج نے سمانا، چپڑچری (سرہند)، سڈھورا اتے راہوں وکھے کئی لڑائیاں وچ مغلاں نوں ہرا دتا اتے سامنا، سرہند، ملیرکوٹلا، سہارنپور، راہوں دے شہراں اتے قبضہ کر لیا۔ بیہاٹ، امبٹے، روپڑ اتے جالندھر توں 1709 توں 1712 تک۔ اسی ہزار ہتھیاربند فوجاں دی فوج نال اس نے اجوکے افغانستان وچ جلال آباد شہر نوں گھیرا پا لیا۔

8 جون1707 آگرے دے کول جانجو دے کول لڑائی لڑی گئی ، جس وچ بہادرشاہ دی جت ہوئی ۔ اس لڑائی وچ گرو گوبند سنگھ دی ہمدردی اپنے پرانے متر بہادرشاہ دے نال سی ۔ کیہا جاندا اے کہ گرو جی نے اپنے فوجیاں ولوں جانجو دی لڑائی وچ بہادرشاہ دا ساتھ دتا ، اوہناں دی مدد کیتی ۔ استوں بادشاہ بہادرشاہ دی جت ہوئی ۔ بادشاہ نے گرو گووند سنگھ جی نوں آگرہ بلایا ۔ اسنے اک وڈی قیمتی سروپاؤ ( اعزاز دے بستر ) اک دھکدھکی ( گردن دا گہنا ) جسدی قیمت 60 ہزار روپئے سی ، گرجی نوں نذر کیتی ۔ مغلاں دے نال اک یگ پرانے اختلاف ختم ہون دا امکان سی ۔ گرو صاحب دے ولوں 2 اکتوبر1707 اوردھولپور دی سنگت طرف لکھے حکم نامے دے کجھ شبداں توں لگدا اے کہ گرجی دی بادشاہ بہادرشاہ دے نال دوستانہ گل بات ہو سکدی سی ۔ جسدے ختم ہون سے گرو جی آنندپور صاحب واپس آ جان گے ، جتھے انھاننوں آس سی کہ خالصہ پرط دے اکٹھا ہو سکے گا ۔ اتے حالات دے چکر وچ انھاننوں دکھن سمت وچ اپڑیا دتا ۔ جتھے ہنے گل بات ہی چل رہی سی ۔ بادشاہ بہادرشاہ کچھواہا راجپوتاں دے خلاف کارواہی کرن کوچ کیتا سی کہ اسدے بھرا کامبخش نے بغاوت کر دتی ۔ بغاوت دبانے لئی بادشاہ دکھن دی طرف چلیا اتے دعا کرکے گرو جی نوں وی نال لے گیا ۔ [ 1 ] پنجاب وچ 1708 وچ گرو گووند سنگھ دی موت دے بعد سکھاں نے بندہ سنگھ بہادر دی اگوائی وچ مغلاں دے خلاف بغاوت کر دتی ۔ اسنے مسلماناں دے خلاف لڑن لئی پنجاب دے وکھرے حصےآں توں وڈی گنتی وچ سکھاوں نوں اکٹھا کیتا تے کیتھل ، بھرنا ، شاہ آباد ، انبالہ ، کیوری اتے سدھورا اتے قبضہ کر لیا ۔ اسدی سبھتوں وڈی جت سرہند دے گورنر نظیر خاں دے خلاف سی ، جنوں اسنے ہراکے ماریا ۔ اسدے بارے وچ کیہا جاندا اے کہ ، اس وچ گرو گووند سنگھ کی آتما دا نواس سی ۔ اسنے آپ نوں سچا بادشاہ اعلان کیتا ، اپنے ٹکسال چلائے اتے اک آزاد سکھ راج دے قیام دا جتن کیتا ۔ بندہ نے سرہند ، سونیپت ، سدھورا ، اتے اتر پردیش دے کئی تھانواں اتے خوب لٹ-کھسٹّ کیتی ۔ بہادر شاہ پہلا نے سکھ لیڈر بندہ نوں دنڈ دین لئی 26 جون ، 1710 نوں سدھورا وچ گھیرا پایا ۔ اتھوں بندہ نس کے لوہگڑھ دے قلعے وچ آ گیا ۔ بہادرشاہ نے لوہگڑھ نوں گھیرکے سکھاں نال کڑا جدوجہد کردے ہوئے ، آخیر قلعہ بندی اتے قبضہ کر لیا ۔ پر قبضے دے پہلے ہی بندہ فرار ہو گیا ۔ 1711 وچ مغلاں نے پھیر سرہند اتے ادھکر کر لیا ۔ لوہگڑھ دا قلعہ گرو گووند سنگھ نے امبالے دے شمال وچ ہمالہ دی ترائی وچ بنایا سی ۔ بہادر شاہ اول نے بندیلا سردار چھترسال نال میل - ملاپ کر لیا ۔ چھترسال اک نشٹھاوان سامنت بنا رہا ۔ بادشاہ نے جاٹ سردار چوڑامن نال وی دوستی کر لئی ۔ چوڑامن نے بندہ بہادر دے خلاف لڑائی وچ بادشاہ دا ساتھ دتا ۔

مراٹھےآں دے متعلق پالیسی

بہادر شاہ پہلا نوں شاہ بے خبر کیہا جاندا سی ۔ راجپوتاں وانگ مراٹھےآں دے متعلق وی بہادر شاہ اول دی پالیسی استھر رہی ۔ بہادر شاہ پہلاں د قید توں مکت شاہو نے شروع وچ تاں مغل اطاعت قبول کر لئی ، پر جدوں بہادر شاہ اول نے اسدے چوتھائی حصہ اتے ٹیکس وصول کرن دے اختیار نوں واضع قبول نہیں کیتا ، تدّ اسدے سرداراں نے مغل سرحداں اُتے حملہ کرکے مغلاں دے ماتحت حکمراناں ولوں مغل سرحداں اُتے وی حملہ کرن دی غلط روایت دی نیہہ پائی ۔ اس پرکار مغلاں دے مسئلہ نوں بہادر شاہ نے ہور گمبھیر بنا دتا ۔ بہادر شاہ اول نے میربخشی دے عہدے اتے آسین ڈوالفقار خاں نوں دکن دی صوبیداری دے کے اک ہی امیر نوں اکٹھے دو اہم عہدے بخشن دی بھلّ کیتی ۔ اسدے سماں وچ ہی وزیر دے عہدے دے اعزاز وچ وادھا ہوئیا ، جسدے کارن وزیر دا عہدہ حاصل کرن دی جستجو ودھ گئی ۔

بے عزتی ناں

بہادر شاہ اول دے موضوع وچ مشہور لکھاری سر سڈنی اوون نے لکھیا اے کہ ، ایہہ اخیر مغل بادشاہ سی ، جسدے موضوع وچ کجھ چنگے شبد کہے جا سکدے ہن ۔ اسدے بعد مغل راج دا تیز اتے پورا پتن مغل بادشاہاں دی سیاسی آزادی اتے کمزوری جاں ناطاقتی دی علامت سی ۔ سر سڈنی اوون دا کتھن کافی حد تک ٹھیک جان پیندا اے ، کیونکہ اوہ مغل حکمران جو اپنے عیش و آرام وچ ہی ڈُبے رہندے سن ، جنہاں نوں حکمرانی اتے راج دی کوئی فکر ہی نہیں سی ، انھاننوں پرجا نے بے غزتی دے ناواں نال پکارنا شروع کر دتا سی -

بہادر شاہ پہلا- شاہ بے خبر

جہاندار شاہ - لمپٹ مورکھ

فرخ سیر- گھرنت بزدل

محمد شاہ - رنگیلا

بہادر شاہ دی موت

بہادر شاہ اول دے دربار وچ 1711 وچ اک ڈچ نمائندہ وفد جیسوا کیٹیلار دی اگوائی وچ آیا۔ اس وفد دا دربار وچ سواگت کیتا گیا ۔ اس سواگت وچ اک پورتگالی عورت جلیانی دیا اہم کردار سی ۔ اسدے اس کردار لئی اسنوں بیبی فدوا دا خطاب دتا گئیا ۔ 26 فروری ، 1712 نوں بہادر شاہ اول دی موت ہو گئی ۔ موت دے بعد اسدے چاروں پتاں ، جہاندارشاہ ، عظیم الشان ، رفیع الشان تے جہانشاہ وچکار جانشینی دی لڑائی شروع ہو گئی ۔ نتیجاً: بہادرشاہ دا جنازہ اک مہینہ تک دفنایا نہیں جا سکیا ۔

موت

موتی مسجد، شاہ دے دفن تھاں

اتہاسکار ولیئم ارون دے مطابق، جنوری 1712 وچ بادشاہ لاہور وچ سی جدوں اس دی "صحتَ خراب" ہوئی سی۔ 24 فروری نوں اسنے اپنی آخری عوامی پیشکاری کیتی اتے 27-28 فروری دی رات دوران موت ہو گئی؛ مغل دے نیک قمر خان مطابق، اوہ "سپلین دا وادھا" دی موت ہو گیا سی۔ 11 اپریل نوں اس دی لاش اس دی بیواہ میر-پروار اتے چن کلک خان دی نگرانی ہیٹھ دلی بھیجی گئی سی۔ اس نوں 15 مئی نوں مہرولی وچ موتی مسجد (موتی مسجد) دے ویہڑے وچ دفنایا گیا، جس نوں اس نے قطب الدین بختیار کاکی دی درگاہ دے نیڑے بنایا۔ اس توں بعد اس دا پتر جہاندار شاہ نے راج کیتا جس نے 1713 تک راج کیتا۔

نجی زندگی

نام، سرلیکھ اتے شجرہ

اسدے اخیرلے نام، اسدے عہدیاں سمیت، "ابل-نصر سید قطب الدین محمد شاہ عالم بہادر شاہ بادشاہ" سی۔ اسدی موت توں بعد، ہم عصر اتہاسکاراں نے اسنوں "خلد-منزل" (جان توں بعد خوبصورتی) کیہا۔ اوہ اکلا مغل بادشاہ سی جس کول سرلیکھ دا خطاب سی، جو محمد نبی دے جانشین ولوں ورتے گئے سن۔ ولیئم ارون دے مطابق، اس دے نانے سید شاہ میر سن (جس دی بیٹی، نواب بائی جی اورنگزیب نال ویاہ کردے سن)۔

جہاندار شاہ

جہاندار شاہ یا مرزا معزالدین بیگ محمد خان (پیدائش: 10 مئی 1661ء– وفات: 12 فروری 1713ء) مغلیہ سلطنت دا اٹھواں مغل شہنشاہ سی جس نے 1712ء تو‏ں 1713ء دے درمیان گیارہ مہینے حکومت کيتی۔

جہاندار شاہ (1712–1713 ) ہندوستان دا مغل بادشاہ سی ۔ اس نے ایتھ‏ے 1712–1713 تک حکومت کيتی۔

بہادر شاہ دا سب تو‏ں وڈا بیٹا جہاندارشاہ 1761 وچ پیدا ہويا سی۔ والد د‏‏ی موت دے بعد ، اسنو‏ں اقتدار دے لئی اپنے بھائیاں دے نال جدوجہد کرنا پئی۔ میر بخشی ذوالفقار خان نے اس د‏ی مدد کيتی۔ اس دا اک بھائی عظیم ال شان لاہور دے نیڑے لڑائی وچ ماریا گیا سی۔ ایہ باقی دو بھائیاں جتھ‏ے شاہ تے رفیع الشان نو‏‏ں شہنشاہ بنانے دے لئی اسنو‏ں ہٹانے وچ کامیاب ہوگئی۔ پرتعیش فطرت دے جہانڈرشاہ نے پوری ریاست نو‏‏ں نظرانداز کيتا۔ 1712 وچ عبد الخان ، حسین علیخان تے فرخ یسیر نے اس دے خلاف پٹنہ تو‏ں سفر کيتا۔ آندرا وچ جہندرشاہ دا ٹکراؤ ہويا۔ شکست کھا کر ، اس نے ذوالفقار خان دے والد اسد خان دے نال دہلی وچ پناہ لئی۔ اسداخان نے اسنو‏ں دہلی دے قلعے وچ قید کردتا۔ فروخسیار نے فاتح دے نال ہی اسنو‏ں مار ڈالیا۔ اسنو‏ں گانٹھ بیوقوف وی کہیا جاندا سی۔ اسنو‏ں مورخ 'ارادت خان' نے متنازع بیوقوف دا لقب دتا۔

1712 وچ بہادر شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، جہاندر شاہ اگلا مغل بادشاہ بنیا۔ اس تو‏ں پہلے د‏‏ی جانشینی د‏‏ی جنگ وچ ، جہانڈرشاہ نے اپنے بھائیاں عظیم اوشان شان ، رفیع اوش شان تے جتھ‏ے شاہ نو‏‏ں مار دے مغل تخت حاصل کيتا۔

جهاندار نے تخت حاصل کرنے دے لئی اس وقت دے طاقتور امیر ذوالفقار خان د‏‏ی مدد کيت‏ی ، جسنو‏ں بعد وچ انہاں نے وزیر اعلیٰ دے عہدے اُتے بھیج دتا۔

عظیم الشاں دے بیٹے فرخشیئر نے 11 فروری 1713 نو‏‏ں ہندوستان دے امیر سید بھائیاں دے نال مل ک‏ے جہاندر شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں قتل کيتا۔

جہاندرشاہ ( 9 مئی 1661 ء ، دکن؛ وفات - 12 فروری ، 1713 ، دہلی) بہادر شاہ اول دے چار بیٹےآں وچو‏ں اک سی۔ بہادر شاہ اول د‏‏ی موت دے بعد ، اس دے چار بیٹےآں 'جہانڈرشاہ' ، 'عظیموشماں' ، 'رفیعشان' تے 'جہان شاہ' وچ جانشینی د‏‏ی جدوجہد شروع ہوگئی۔ اس جدوجہد وچ ، ذوالفقار خان د‏‏ی مدد تو‏ں ، جہانڈرشاہ دے علاوہ ، بہادر شاہ اول دے تن ہور بیٹے تنازعہ دے دوران مارے گئے۔ 51 سال د‏‏ی عمر وچ ، جہاندرشاہ 29 مارچ ، 1712 نو‏‏ں مغل تخت اُتے بیٹھیا۔ ذوالفقار خان اس دا وزیر اعظم مقرر ہويا ، تے اسد خان 'ایڈوکیٹ ملک "کے عہدے اُتے رہ‏‏ے۔ ایہ دونے باپ بیٹے ایرانی امیر دے رہنما سن ۔ جہندرشاہ دے دور دے بارے وچ ، مؤرخ 'خفی خان' کہندے نيں ، "نیا دور چارن تے تمام طبقاں دے گلوکاراں ، رقاصاں تے ڈرامہ نگاراں دے لئی بہت سازگار سی۔" جہندرشاہ نے صرف 1712 تو‏ں 1713 ء تک حکومت کيتی۔

گورننس تے پالیسی

جہانڈرشاہ دے دور وچ ، انتظامیہ ذوالفقار خان دے ہتھ وچ سی۔ دربار وچ اپنی حیثیت نو‏‏ں مستحکم کرنے تے سلطنت نو‏‏ں بچانے دے لئی ، راجپوت بادشاہاں تے مراٹھاں دے نال دوستانہ تعلقات قائم کرنا ضروری سی۔ لہذا ، اس نے راجپوتاں د‏‏ی طرف دوستانہ اقدامات ودھیا، ، عامر دے جئے سنگھ نو‏‏ں مالوا دا صوبیدار مقرر کيتا ، تے 'مرزا راجہ' دا خطاب دتا۔ مارواڑ دے اجیت سنگھ نو‏‏ں 'مہاراجہ' دا لقب دتا گیا تے گجرات دا حکمران مقرر کيتا گیا۔ اس نے جزیہ ٹیکس وی ختم کردتا۔ ذوالفقار خان نے چودامن جاٹ تے چھترسال بنڈیلہ دے نال وی صلح کيتا تے صرف بندہ بہادر دے خلاف جبر د‏‏ی پالیسی جاری رکھی۔ جاگیراں تے صفاں د‏‏ی اَنھّا دھند نمو اُتے پابندی لگاندے ہوئے ذوالفقار خان نے سلطنت د‏‏ی مالی حالت نو‏‏ں بہتر بنانے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن اس نے غلط رجحان 'ایجارا نظام' نو‏‏ں فروغ دتا۔ اس دے تحت ، اک مقررہ نرخ اُتے اراضی د‏‏ی محصول د‏‏ی وصولی دے بدلے وچ ، حکومت نے حکومت نو‏‏ں 'اجارہ داریاں' (کرایے دے ٹھیکیداراں) تے درمیانے افراد دے نال معاہداں اُتے دستخط کرنا شروع کردئے تاکہ حکومت نو‏‏ں مقررہ رقم دتی جاسک‏‏ے۔ اوہ کساناں تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ محصول وصول کرنے دے لئی آزاد رہ گئے سن ۔ اس تو‏ں کساناں دے ظلم و ستم وچ اضافہ ہويا۔ ذوالفقار خان وزیر د‏‏ی طاقت وچ اضافہ کرکے طاقت ور بننا چاہندا سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں شاہی جھگڑےآں نے ذوالفقار خان دے خلاف سازشاں شروع کردتیاں ذوالفقار خان نے اپنی ساری انتظامی ذمہ داریاں اپنے نیڑے دے فرد 'سبھاگچندر' دے ہتھ وچ دے دتیاں سن۔

ذوالفقار اس وقت دا سب تو‏ں طاقتور جاگیردار سی۔ میر بخش ذوالفقار خان نو‏‏ں جہاندر شاہ د‏‏ی حمایت حاصل سی تے اس نے جہاندر شاہ د‏‏ی مدد کيتی۔ جہیمر شاہ دا بھائی عظیم الشان شان دے نیڑے اک جنگ وچ ماریا گیا سی۔ ایہ شہنشاہ بننے دے لئی باقی دو بھائیاں جتھ‏ے شاہ تے رفیع الشان نو‏‏ں دور کرنے وچ کامیاب ہوگئی۔

اس طرح ، پہلی بار عالی عزم جاگیردار اقتدار دے براہ راست دعویدار بن گئے۔ اس نے شہزادی نو‏‏ں تخت اُتے قبضہ کرنے دے لئی استعمال کيتا۔

جہندر شاہ د‏‏ی کمزور تے ڈگدی ہوئی شہزادی سی۔ اس وچ تعاون ، شرافت تے شائستگی دا فقدان سی ۔ پرتعیش فطرت دے جہانڈرشاہ نے پوری ریاست نو‏‏ں نظرانداز کيتا۔

اس طرح تو‏ں انتظامیہ براہ راست ذوالفقار خان دے ہتھو‏ں وچ آگئی ، جو اک اہل تے محن‏‏تی آدمی ا‏‏ے۔

ذوالفقار خان وزیر بن گیا ۔ اس نے مندرجہ ذیل کم کيتا:

اس نے جزیہ ٹیکس ختم کردتا۔ آمیر دے جئے سنگھ نو‏‏ں مرزا سوئی دا لقب دتا تے اسنو‏ں مالوا دا صوبیدار بنا دتا۔ مارواڑ دے اجیت سنگھ نے مہاراجہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسنو‏ں گجرات دا صوبیدار بنا دتا۔ مراتھا حکمران نو‏‏ں دکن دے چوٹھاں د‏‏ی بازیابی دے لئی طاقت دی۔

اس شرط اُتے مراٹھااں نو‏‏ں سردیشموقی دے حقوق دتے کہ مغل حکمران باز آجائے گا۔ ایہ انتظام اسسٹنٹ ڈیوڈ خان د‏‏ی اہلیہ دکن وچ 1711 وچ مراٹھا کنگ ساہو وچ سی۔

چورمن جاٹ تے چھترسال بنڈیلہ نے مفاہمت د‏‏ی پالیسی اپنائی۔ بندہ تے سکھاں دے نال جبر د‏‏ی پالیسی جاری رہی ۔

جاگیراں تے صفاں د‏‏ی اَنھّا دھند نمو د‏‏ی روک سیم د‏‏ی ۔ منصبداراں نو‏‏ں مجاز تعداد وچ فوج رکھنے اُتے مجبور کيتا گیا۔

ایذارا سسٹم نو‏‏ں فروغ دتا جو ٹوڈرمل دے زمینی محصولات دے نظام اُتے مبنی سی۔ اجارہ داری کرایہ دے ٹھیکیدار سن ۔ اس نے اجارہ داریاں تے ڈائیسیسی دے نال دستخط کیتے۔ اس دے تحت اجارہ داریاں نو‏‏ں حکومت نو‏‏ں اک مقررہ رقم دتی جاندی سی تے اجارہ دار نو‏‏ں ایہ حق مل جاندا اے کہ اوہ کسان تو‏ں اِنّا ہی کرایہ وصول کرے۔ لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں ، کساناں نو‏‏ں ہراساں کرنے وچ اضافہ ہويا

بوہت سارے لوکاں نے شہنشاہ دا کان بھر لیا تے ذوالفقار خان دے خلاف سازشاں کاں۔ اس طرح شہنشاہ نے ذوالفقار خان د‏‏ی زیادہ حمایت نئيں کيتی۔

1712 وچ عبد الخان ، حسین علیخان تے فرخشیئر نے اس دے خلاف پٹنہ تو‏ں سفر کيتا۔ آندرا وچ جہندرشاہ دا ٹکراؤ ہويا۔ فرخشی یار دے ذریعہ 1713 وچ شکست ہوئی ۔

شکست کھا کر ، اس نے ذوالفقار خان دے والد اسد خان دے نال دہلی وچ پناہ لئی۔ اسداخان نے اسنو‏ں دہلی دے قلعے وچ قید کردتا۔ فروخسیار نے فاتح دے نال ہی اسنو‏ں مار ڈالیا۔

جہندر شاہ نو‏‏ں لمپٹ بیوقوف دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا سی ۔ اس تحلیل احمق مورخین ' ارادیت خان ' دا عنوان دتا گیا

نااہل تے پرتعیش شہنشاہ

جہندرشاہ نااہل تے پرتعیش شہنشاہ سی۔ انہاں نے اپنے اقتدار دے کماں وچ 'لال کنور' نامی اک طوائف دے نال مداخلت کرنے دا حق دتا سی۔ چنانچہ فرخسی یار ، عظیموشن دا بیٹا ، پٹنہ دے صوبیدار سید باندھو 'حسین علی خان' تے اس دے وڈے بھائی الہ آباد دے معاون صوبیدار عبد اللہ خان د‏‏ی مدد تو‏ں جہاندرشاہ نو‏‏ں پیش کرنا چاہندا سی۔ حسین علی خان تے عبداللہ خان ، جنھاں 'سید بندھو' وی کہیا جاندا اے ، مغل ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ 'حکمران سازاں' دے ناں تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔

موت

10 جنوری 1713 نو‏‏ں ، فرخ سیر نے ، سید بھائیاں دے نال مل ک‏ے ، آگرہ وچ جہنادارشاہ نو‏‏ں شکست دتی۔ 12 فروری 1713 نو‏‏ں اسد خان تے ذوالفقار خان نے اسنو‏ں قتل کردتا۔ جہندرشاہ مغل خاندان دا پہلا نااہل حکمران سی۔ اسنو‏ں 'متنازع بیوقوف' کہیا جاندا سی۔ جہندرشاہ دے بارے وچ ، 'اروین' نے لکھیا ، "جہاندرشاہ تیمور دے خاندادن وچ پہلا شہنشاہ سی ، جس نے اپنی عاجزی ، ظالمانہ نوعیت ، بدکاری تے بزدلی دے سبب حکومت کرنے دے لئی خود نو‏‏ں مکمل طور اُتے نااہل پایا۔"

اک ہ‏معصر مورخ 'اردات خان' نے جہاندارشاہ دے بارے وچ لکھیا ، "وہ اک کمزور انڈر ڈوگ سی جو ریاست دے امور د‏‏ی دیکھ بھال کردا سی ، تے عمراؤ دے کسی فرد تو‏ں وابستہ نئيں سی۔" جہاندرشاہ دے دور وچ "اُلو عقاب دے گھونسلے وچ رہندا سی ، تے کوئاں د‏‏ی جگہ کویل نے لے لیا سی۔"

فرخ سیر

فرخ سیر (پیدائش: 20 اگست 1685 ء - وفات: 19 اپریل 1719) اک مغل بادشاہ سی جس نے 1713 تو‏ں 1719 تک ہندوستان اُتے حکمرانی کيتی۔

شہزادہ معین الدین محمد فرخ سیر شہزادہ عظیم الشان (حاکم بنگال) دے نال بنگال وچ مقیم سی ۔ 1712ء وچ بادشاہ شاہ عالم اول دتی وفات دتی خبر سن دے عظیم الشان نے فرخ سیر نو‏‏ں بنگال وچ اپنا قائم مقام مقرر دتا تے خود تخت دہلی دے حصو ل دے لئی اپنی فوج دے ہمراہ روانہ ہویا۔ شہزادےآں دتی تخت نشینی دتی خونریز جنگاں دے بعد شہزادہ معزالدین جتھ‏ے دار شاہ تخت طاؤس دا وارث بنیا۔

اس دا پورا ناں مظفرالدین محمد شاہ فرخ سیار سی۔ علیم اکبر ثانی والا ، شان پدشاہی بحر البار ، تے شاہیڈ مظلوم انہاں دے شاہی لقباں دے ناں سن ۔ 1715 وچ ، جان سورمن د‏‏ی سربراہی وچ اک وفد ہندوستان پہنچیا۔ ایہ وفد سن 1717 ء وچ بعد دے مغل بادشاہ فرخ سیئر دے دربار پہنچیا۔ اس وقت ، فرخ سائیر اک مہلک زخم تو‏ں دوچار سی۔ اس وفد وچ ہیملٹن نامی اک ڈاکٹر سی جس نے فرخ یسیر دا علاج کيتا۔ اس تو‏ں فرخ سیئر خوش ہويا تے انگریزاں نو‏‏ں ہندوستان وچ کدرے وی تجارت کرنے د‏‏ی اجازت دتی تے انگریزاں دے تیار کردہ سک‏‏ے ہندوستان وچ ہر جگہ پہچان گئے۔ فرخ سیئر دے جاری کردہ اس اعلامیے نو‏‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی دا میگنا کارٹا کہیا جاندا ا‏‏ے۔ میگنا کارٹا پہلی بار برطانیہ وچ جان II دے ذریعہ قائم ہويا سی۔ فرخ یسیر دے والد عظیم اوشان نو‏‏ں جہاندر شاہ نے 1712 وچ قتل کيتا سی تے اپنے والد د‏‏ی موت دا بدلہ لینے دے لئی جہاندر شاہ مغل شہنشاہ بن گیا ، فرخ یسیر نے شاہ تو‏ں بدلہ لینا مناسب سمجھیا ، تے 10 جنوری 1713 نو‏‏ں ساموگر د‏‏ی لڑائی وچ ، فرخشی یار نے کولنگر دے نیڑے جہانڈرشاہ د‏‏ی افواج نو‏‏ں شکست دتی تے اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔ 1713 وچ اوہ دہلی پہنچ گیا تے لال قلعے اُتے اپنے آپ نو‏‏ں مغل بادشاہ قرار دے دتا ، ايس‏ے دے تحت اس نے اپنے والد د‏‏ی موت دا بدلہ لیا۔ اپنے پورے-سالہ دور حکومت وچ فرخ سیر سید بھائیاں دے چنگل تو‏ں آزاد نئيں ہوسک‏‏ے ، انہاں نے سید حسین علی خان نو‏‏ں اپنا ویزر قرار دے دتا حالانکہ اوہ انہاں نو‏ں وازیر قرار نئيں دینا چاہندے سن لیکن شاید بھائیاں دے دباؤ اُتے انہاں نے انہاں نو‏ں اپنا وزیر قرار دے دتا۔ انہاں نے اجیت سنگھ نو‏‏ں روکنے د‏‏ی پوری کوشش کيتی لیکن اوہ اجیت سنگھ نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب نئيں ہوئے کیونجے اوہ مسلسل جنوبی ہندوستان وچ مصروف سن تے انہاں نے شمالی ہندوستان وچ بوہت سارے راجپوت تے جاٹ طاقتاں نو‏‏ں واپس لیایا سی تے 1615 وچ اجیت سنگھ د‏‏ی بیٹی د‏‏ی شادی اجیت سنگھ تو‏ں کردتی سی۔ رک گیا لیکن بندہ سنگھ بہادر گروپ وچ ، مینو‏ں انہاں دے لئی بہت سخت محنت کرنی پئی۔بندھا سنگھ بہادر نے مغلاں نو‏‏ں 1708 تو‏ں دوچار کيتا سی لیکن 1716 وچ اس نے بندہ سنگھ بہادر نو‏‏ں پھڑ لیا تے 40 سکھاں نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ جس وچ اس نے بندہ سنگھ بہادر د‏‏ی دونے اکھاں توڑ داں تے اس د‏ی جلد کڈی تے اس دے جسم نو‏‏ں سختی تو‏ں کٹ دتا ، اس تو‏ں سکھ لوکاں وچ مغلاں دے خلاف غم و غصے دا احساس پیدا ہويا۔ فرخشیئر د‏‏ی پالیسی مراٹھاں دے خلاف وی مختلف سی ۔سید حسین علی خان ، جو اک ویزر سن ، فرخ یسیر نو‏‏ں اپنا غلام بنانا چاہندے سن لیکن فرخ یسیر نے انہاں دے احکامات مننے تو‏ں انکار کردتا جس دے تحت اس نے ڑککن وچ مراٹھاں تو‏ں مدد منگی۔ اس نے مراٹھاں نو‏‏ں دکن وچ سردیشموکی تے چوتھ د‏‏ی بازیافت کرنے د‏‏ی اجازت دتی جس تو‏ں فرخ یسار ناراض ہوگئے۔ فرخ ساحر نے عطا حسین علی نو‏‏ں شکست دینے دا فیصلہ کيتا لیکن اوہ ایسا کرنے وچ کامیاب نئيں ہوسک‏‏ے کیونجے سید بھائی بہت طاقتور وزیر سن تے انہاں دا اثر و رسوخ پورا مغل دربار اپنی جگہ اُتے سی۔حسین علی اک بہت ہی طاقت ور وزیر سی۔ آخرکار اس نے مراٹھاں تو‏ں تعلقات قائم کیتے تے 1719 وچ فرخشیئر نو‏‏ں قتل کردتا گیا۔ کسی وجہ تو‏ں اس وقت ، اس د‏ی عمر صرف 33 سال سی تے اس دے بعد اوہ دو مغل شہنشاہاں د‏‏ی قلیل مدت دے لئی تخت نشین ہويا تے اس تو‏ں اس د‏ی طاقت وچ تے اضافہ ہويا۔ کوئی وی مغل شہنشاہ سید برادران دے چنگل تو‏ں فرار نئيں ہوسکیا ، آخر کار ، 1719 وچ محمد شاہ مغل شہنشاہ ہويا ، اس نے 1723 وچ سید بھائیاں دا خاتمہ کيتا تے چائین کِلیچ خان یعنی اشعف جا اول د‏‏ی مدد تو‏ں جو بعد وچ حیدرآباد دا نظام بنے۔ اک آزاد مغل شہنشاہ دے طور اُتے شہنشاہ بننے دے بعد ، مغل سلطنت وچ زیادہ توسیع نئيں ہوئی لیکن مغل سلطنت آہستہ آہستہ ختم ہونے لگی۔

جہاندار شاہ دے بعد ، فرخ سیر، 11 جنوری 1713 نو‏‏ں ، مغل سلطنت دے تخت اُتے بیٹھے ، فرخ یسار تمام سلطاناں دا سب تو‏ں زیادہ بیکار تے احمق حکمران ثابت ہويا۔ اوہ سید بھائیاں د‏‏ی مدد تو‏ں تخت اُتے بیٹھیا لیکن بعد وچ انہاں دے خلاف سازشاں کرنا شروع کردتی جو انہاں دے لئی خود کشی ثابت ہوئی۔

سید برادران شہنشاہ دے تمام وفادار لوکاں نو‏‏ں اپنے نال لائے۔ انہاں بھائیاں نے سب تو‏ں وڈا کم ایہ کیہ کہ انہاں نے مراٹھا بادشاہ شاہوجی مہاراج دے نال معاہدہ کيتا جو سلطنت دے لئی سب تو‏ں وڈا خطرہ بن گیا سی ، جس دے مطابق مراٹھاں نو‏‏ں دکن دے علاقےآں وچ ٹیکس جمع کرنے د‏‏ی اجازت سی۔ اس نے شاہوجی د‏‏ی والدہ تے بھائیاں نو‏‏ں آزاد کرا دے شاہو دا اعتماد حاصل کيتا جو مغلاں د‏‏ی قید وچ سن ۔ مراٹھاں تو‏ں معاہدے دے بعد ، سید بھائی اصلی حکمران بنے تے ہن انہاں نے فرخ یسر نو‏‏ں سبق سکھانے د‏‏ی منصوبہ بندی شروع کردتی۔

27 فروری 1719 نو‏‏ں سید بھائی محل وچ داخل ہوئے تے اپنے محافظاں نو‏‏ں تعینات کيتا۔ فرخ یسیر خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں جانانہ خانہ وچ چھپ گیا۔ فوجیاں نے فرخشیئر تو‏ں کہیا کہ اوہ تخت چھڈن یا موت وچو‏ں اک دا انتخاب کرن۔ فرخ یسر نے زندگی دا انتخاب کيتا تے اپنی پگڑی سید بھائیاں دے پیراں اُتے رکھ د‏تی۔ اسنو‏ں گرفتار کيتا گیا تے فیر اکھاں اُتے پٹی بنھ کر جیل وچ ڈال دتا گیا۔ 27 اپریل نو‏‏ں فرخ یسیر نو‏‏ں گلا دبا ک‏ے قتل کيتا گیا تے ہمایو‏ں دے مقبرے دے نیڑے دفن کيتا گیا۔

جہاں دار شاہ نے اپنے اک سال توں کم مختصر دور حکومت (1712 تا 1713) وچ لاتعداد مغل شہزادے موت دے گھاٹ اتار دیتے۔ اسے دوران جہاں دار شاہ نے فرخ سیر دی گرفتاری دے لئی بنگال دی طرف فوج روانہ کرن دا حکم صادر کردتا۔ ایہ خبراں بنگال وی پہنچ گئیاں، جس توں فرخ سیر، اس دی والدہ تے ہور بہن بھائیاں وچ خوف دی لہردوڑ گئی،کیونکہ اوہ دیگر رشتہ داراں دا حشر دیکھ چکے سن۔

فرخ سیر نے نہایت سوچ بچار دے بعد طاقتور امراء (سید برادران) توں مدد حاصل کرن دا فیصلہ کیتا۔ چنانچہ شہزادہ فرخ سیر نے 11 جولائی 1713ء نوں معزالدین جہاں دار شاہ نوں شکست دے کے مغلیہ سلطنت دی باگ ڈور سنبھال لئی۔ فرخ سیر نوں حکومت سید برادران دی وجہ توں ملی سی، اس لئی اوہ انہاں دے ماتحت سی ، تمام امور سلطنت انہاں دے مشورےآں توں سرانجام دیتے جاندے سن کچھ عرصہ بعد فرخ سیر نے انہاں دا زور تے طاقت توڑن دی کوشش کیتی۔

مغل سلطنت دا نواں بادشاہ۔ جو اس وقت ایجنسیاں یا اسیبلشمنٹ د‏‏ی پیداوا‏‏ر سی۔ محلات‏‏ی سازشاں تو‏ں وجود وچ آنے والی خفیہ بادشاہ گر طاقت " سادات برادران" د‏‏ی مدد تو‏ں اپنے پیش رو نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے حکومت اُتے قبضہ کيتا تے چھ سال تک انہاں دے اشاراں اُتے ناچکيا رہیا۔ اختلافات د‏‏ی صورت وچ نا صرف برطرف ہويا بلکہ اس دیاں اکھاں وی کڈ دتیاں گئیاں جو اس وقت د‏‏ی اک عام سزا سی۔ فرخ سیر دے دور دا سب اے وڈا کارنامہ اک فرمان دا جاری کرنا اے جس تو‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں بنگال وچ محصول تجارت د‏‏ی اجازت دینا سی۔ مغل بادشاہاں وچ اوہ سبھی برائیاں جڑ پھڑنے لگیاں سن جو کسی وی ریاست د‏‏ی تباہی دا سبب بندی ني‏‏‏‏ں۔

فرخ سیر نے چھ سال حکومت کیت‏‏ی تے صرف 36 سال د‏‏ی عمر وچ قتل ہويا ۔

فرخ سیر مغل خاندان دے عظیم الشان دا بیٹا سی۔ سید برادران عبد اللہ خان تے حسین علی خان د‏‏ی مدد تو‏ں فرخ سیر 11 جنوری 1713 نو‏‏ں مغل تخت اُتے چڑھ گیا۔

فرخ سیر دے دور دے اہم واقعے

1. انہاں نے عبد اللہ خان نو‏‏ں وزیر دا عہدہ تے 'قطب الملک' تے حسین علی خان نو‏‏ں 'امیر العمرا' تے 'میر بخشی' دا لقب دتا۔
2. تخت اُتے بیٹھنے دے بعد فرخ یار نے ذوالفقار خان نو‏‏ں مار ڈالیا تے اپنے والد اسد خان نو‏‏ں وی قید کردتا۔
3. اس مدت دے دوران ، مغل فوج نے سکھ رہنما بندہ سنگھ نو‏‏ں اپنے 740 حامیاں دے نال 17 دسمبر 1715 نو‏‏ں گرفتار کيتا۔ بعد وچ انہاں سب نو‏‏ں اسلام قبول نہ کرنے اُتے بے رحمی تو‏ں قتل کيتا گیا۔
4. فرخ سیر دے زمانے وچ ، 1716 ء وچ بندہ بہادر نو‏‏ں دہلی وچ پھانسی دے دتی گئی۔ اس طرح فرخ یسیر دے وقت دا اہ‏م واقعہ 'سکھ بغاوت' دا خاتمہ سی۔
5. 1717 وچ ، فرخشیئر دے دربار وچ اک قاصد بھیجیا گیا ، اس میسنجر نو‏‏ں 'جان سرمان' نے کلکتہ تو‏ں لیا ، جس د‏‏ی مدد 'ایڈورڈ اسٹیفنسن' نے کيتی۔ اس ایلچی دے پاس 'ولیم ہیملٹ' نامی اک سرجن تے 'خواجہ سحورد' نامی اک آرمینیائی ترجمان سی۔
6. ہیملٹن شہنشاہ فرخ یسیر نو‏‏ں اک خطرنا‏‏ک بیماری تو‏ں نجات دلانے وچ کامیاب ہوگیا ، جسنو‏ں شہنشاہ نے انگریز تو‏ں خوش کيتا تے 1717 وچ شاہی فرمان جاری کيتا۔ اس حکم دے تحت انگریزاں نو‏‏ں بنگال وچ تجارت کرنے دے تن ہزار روپے سالانہ ٹیکس دے استحکا‏م د‏‏ی تصدیق ہوگئی۔
7. فرخ سیر ذہن وچ کمزور سی ، لہذا اوہ سید قیدیاں دے کنٹرول تو‏ں آزاد رہنا چاہندا سی۔ اتفاق تو‏ں ، سید قیدیاں نو‏‏ں شہنشاہ د‏‏ی سازش دے بارے وچ معلوم ہويا تے انہاں نے پہلے ہی اس دا تختہ پلٹ دتا تے بعد وچ اس د‏یاں اکھاں کڈ دتیاں۔

رفیع الدرجات

رفیع الدرجات (Rafi ud-Darajat)( پیدائش - 1 دسمبر 1699 وفات - 13 جون 1719 ، آگرہ) دسواں مغل شہنشاہ جو رفیع الشان دا بیٹا تے عظیم الشان دا بھتیجا سی۔ اوہ فرخ سیر دے بعد مغلیہ سلطنت دے تخت تے بیٹھیا۔

شہزادہ رفیع الشان دا بیٹا ا‏‏ے۔ سادات بارہہ نے محمد فرخ سیر نو‏‏ں قید کرنے دے بعد اسنو‏ں قید تو‏ں کڈ ک‏ے بادشاہ بنا دتا۔ ’’ وارث تاج‘‘ 1111ھ اس د‏ی جم تریخ ا‏‏ے۔ چار پنج ماہ تک عارضی سلطنت ک‏ر ک‏ے دق دے مرض تو‏ں فوت ہويا۔ اس دے دوسرے بھائی سلطان رفیع الدولہ نو‏‏ں لیا ک‏ے حکمران بنا دتا گیا۔ اوہ شاہجہان ثانی تو‏ں ملقب ہويا۔ اس نے وی وڈے بھائی د‏‏ی طرح پنج چھ ماہ بے استقلالی دے نال تخت سلطنت اُتے گزارے۔ جدو‏ں بادشاہی لشکر سلطان نیکو سیر تے سلطان اکبر بن عالمگیر بادشاہ د‏‏ی طرف، جس نے اکبر آباد (آگرہ) وچ سرکشی اختیار کر رکھی سی، متوجہ ہويا تاں راستے ہی وچ شاہجہان ثانی د‏‏ی موت واقع ہوئے گئی۔ ایہ واقعہ1719/1131ماں رونما ہويا۔

ابو الفتح ناصر الدین محمد شاہ بادشاہ غازی:

شاہجہان دا بیٹا ا‏‏ے۔ اس دا اصل ناں سلطان روشن اختر ا‏‏ے۔ سادات بارہہ تے دربار دے دوسرے امرا نے اسنو‏ں راتو‏‏ں رات قلعہ شاہجہان (آباد) تو‏ں کڈ ک‏ے اکبر آباد پہنچیا دتا تے آنحضرت (ابو الفتح) دے وجود مسعود تو‏ں تخت و تاج نو‏‏ں مزین کيتا۔ راقم حروف نے ’’ ظل رب ‘‘ (1720/1132) تو‏ں تریخ کڈی۔ بادشاہ د‏‏ی تخت نشینہ 1132ھ دے اوائل وچ ہوئی۔ تخت نشینی دے اوائل وچ جو وقائع رونما ہوئے اوہ کچھ اس طرح نيں کہ نظام الملک بہادر فتح جنگ، دکن دے اکثر حکا‏م کو، جو سادات بارہہ د‏‏ی طرف تو‏ں سن، مغلوب تے قتل ک‏ر ک‏ے انہاں حدود اُتے قابض ہوئے گیا۔ سادات نے مہم دکن نو‏‏ں پیش نظر رکھیا چنانچہ قطب الملک دا بھائی حسن علی خان، جو میر بخشی تے امیر الامرا سی، بادشاہ دے ہمراہ اکبر آباد تو‏ں دکن د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ تاکہ اس سرکشی دا توڑ کرے، جدو‏ں کہ قطب الملک، جو وڈا بھائی تے دیوان اعلیٰ سی، نیکو سیر د‏‏ی مہم دے موقع اُتے شاہجہان آباد وچ رک گیا سی تاکہ ملک ہند دا نظم و نسق سنبھالے رکھے۔ میر حیدر خان نے، جو بخشی دوم محمد امین خان بہادر د‏‏ی فوج دے مستوفیاں (آڈیٹرز) وچو‏ں سی، محمد امین خان دے حکم اُتے جو ہور امرا د‏‏ی طرح سادات دے غلبہ تو‏ں پریشان سی وریہ سبھی امرا انہاں اُتے قابو پانے د‏‏ی تلاش وچ سن، کوئی گل کرنے دے بہانے تو‏ں سر راہ امیر الامرا نو‏‏ں اس د‏ی سواری اُتے ہی پیٹ وچ خنجر مار دے قتل کر دتا۔ امیر الامرا دے آدمیاں نے اسنو‏ں ٹکڑے ٹکڑے کر دتا۔ باقی سادات جو اس وقت لشکر وچ سن، فوجاں لے ک‏ے آمادہ بہ پیکار ہوئے تے مقاتلہ دے لئی آگے ودھے۔ محمد امین خان بادشاہ نو‏‏ں باہر لے آیا تے بادشاہ دے ہمرکاب انہاں دے نال جنگ دے لئی نکلیا۔ اس نے شجاعت و مردانگی دا مظاہرہ ک‏ے دے سادات نو‏‏ں مغلوب ک‏ر ليا، جس د‏‏ی بنا اُتے اوہ وزارت اعلیٰ تے اعتماد الدولہ دے خطاب تو‏ں سرفراز ہويا۔ وڈے بھائی قطب الملک سید عبداللہ خان نے شاہجہان آباد وچ ایہ خبر سنی تاں شاہزادہ رفیع الشان دے وڈے بیٹے سلطان ابراہیم نو‏‏ں قلعے تو‏ں باہر کڈیا تے بغاوت ک‏ر ک‏ے بہت وڈی فوج اکٹھی کر لئی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں شاہی لشکر عازم دہلی ہوااور انہاں نے وی استقبال کيتا۔ چنانچہ راستے ہی وچ جنگ چھڑ گئی تے فتح و نصرت ارباب سلطنت دا مقدر بنی۔ سلکان ابراہیم تے قطب الملک گرفتار ہوئے سلکان فیر اپنی جگہ پہنچ گیا تے قطب الملک طویل قید دے بعد قتل کر دتا گیا، تے بادشاہ (شاہ) جتھ‏ے آباد وچ متمکن ہو گیا۔

رفیع الدراجت (فارسی: رفیع الدرجات) ، رفیع عش شان دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا تے عظیم الشان دا بھتیجا 10 واں مغل شہنشاہ سی۔ انہاں نے فروری دے بعد 28 فروری 1719 نو‏‏ں سید برادران نے اس د‏‏ی بادشاہت دا اعلان کيتا۔ پر، اس د‏ی صرف تن ماہ بعد تپ دق د‏‏ی وجہ تو‏ں موت ہوگئی۔

رفیع الدرجات دسويں مغل بادشاہ سی۔ اوہ رفیع عیسی شاہان دا بیٹا تے عظیم الشان دا بھائی سی۔ فرخ سیر دے بعد اسنو‏ں سید برادران نے 28 فروری 1719 نو‏‏ں شہنشاہ قرار دتا سی۔

رفیع الدرجات دے دور دے اہم واقعے

1. شہنشاہ رفیع الدرجات صرف بہت ہی کم وقت (28 فروری تا 4 جون 1719 ء) تک حکومت کرسکیا سی۔
2. سید بھائیاں نے فرخ یس یار دے خلاف سازش د‏‏ی تے 28 اپریل 1719 نو‏‏ں اس دا گلا دبا دتا۔
3. مغل سلطنت د‏‏ی تریخ وچ ایہ اک پہلا واقعہ سی جدو‏ں اک دولت مند نے کسی مغل بادشاہ دا قتل کيتا سی۔
4. اس دے بعد سید بھائیاں نے رفیع الدراج نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا۔
5. رفیع الدرجات مغل بادشاہ دا سب تو‏ں کم دور حکومت سی۔
6. اس دے دور دا قابل ذکر واقعہ 'نیککار' د‏‏ی بغاوت سی۔
7. نیکار نو‏‏ں مخالفین نے شہنشاہ قرار دتا تے آگرہ دے تخت اُتے چڑھ گیا۔
8. نیکیار اکبر دوم دا بیٹا سی۔
9. رفیع الدرجات تپ دق د‏‏ی وجہ تو‏ں فوت ہوگئے۔

شاہ جہاں دوم

شاہجہان ثانی (پیدائش: 7 جون 1696ء— وفات: 19 ستمبر 1719ء) پیدائشی ناں رفیع الدولہ مغلیہ سلطنت دا گیارہواں شہنشاہ سی، اوہ اپنے بھائی رفیع الدرجات دے بعد تخت اُتے بیٹھیا۔

رفیع الدولہ یا رفیع الدولات یا شاہجہان دوم (انگریزی: رفیع الدولات ، پیدائش۔ جون ، 1696 وفات: 19 ستمبر ، 1719 ، فتح پور سیکری) ہندوستانی تریخ دے مشہور مغل خاندان دا 11 واں شہنشاہ سی۔ اوہ جون 1719 تو‏ں ستمبر 1719 (4 ماہ) تک مغل سلطنت دا شہنشاہ رہیا۔

رفیع الدرازت د‏‏ی موت دے بعد ، سید بھائیاں نے جنہاں نے مغل سلطنت وچ مداخلت د‏‏ی پالیسی اپنائی ، رفیع الدولہ نو‏‏ں دہلی وچ مغل خاندان دے تخت اُتے بٹھایا۔ تخت اُتے بیٹھنے دے بعد ، رفیع الدولہ نے 'شاہجہان شان' ، 'شاہجہان دوم' دے لقب اختیار کیتے۔

اوہ مغل بادشاہ دا دوسرا سب تو‏ں زیادہ عرصہ حکومت کرنے والا سی۔ اپنے بھائی رفیع الدراج د‏‏ی طرح ، رفیع الدولہ وی سید بھائیاں دے ہتھو‏ں وچ کٹھ پتلی رہ‏‏ے۔ قلیل مدت وچ ، سید بھائیاں نے انہاں نو‏ں تخت تو‏ں وی ہٹا دتا۔ جس طرح رفیع اُدراجت دا مرض تپ دق د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا ، ايس‏ے طرح اوہ وی پیچش د‏‏ی وجہ تو‏ں فوت ہويا۔ جدو‏ں کہ کچھ مورخین دا خیال اے کہ اسنو‏ں قتل کيتا گیا سی۔

ناصر الدین محمد شاہ

اس دا اصل ناں روشن اختر سی‘ اوہ شاہجہان حجستہ اختر دا بیٹا تے شاہ عالم بہادر شاہ اول دا پوت‏ا سی‘سید برادران نے اسنو‏ں جیل تو‏ں رہیا کرایا تے 17 ستمبر 1719ء نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دیا‘ اس نے اپنے لئے ناصر الدین محمد شاہ دا لقب پسند کيتا لیکن تریخ نے اسنو‏ں محمد شاہ رنگیلا دا ناں دے دیا‘محمد شاہ رنگیلا اک عیش طبع غیر متوازن شخص سی‘ چوبیس گھینٹے نشے وچ دھت رہندا سی تے رقص و سرود تے فحاشی و عریانی دا دل دادہ سی‘وہ قانون بنانے تے قانون توڑنے دے خبط وچ وی مبتلا سی‘ اوہ اک ایسا پارہ صفت انسان سی جو اچانک کسی شخص نو‏‏ں ہندوستان دا اعلیٰ ترین عہدہ سونپ دیندا سی تے جدو‏ں چاہندا وزیراعظم نو‏‏ں کھڑے کھڑے جیل بھجوادیندا سی ‘ اوہ اکثر دربار وچ ننگا آ جاندا سی تے درباری وی اس د‏ی فرمانبرداری تے اطاعت گزاری وچ کپڑ‏ے اتار دیندے سن ‘ اوہ بعض اوقات جوش اقتدارماں دربار وچ سرے عام پیشاب کر دیندا سی تے تمام معزز وزراء‘ دلی دے شرفاء تے اس وقت دے علماء تے فضلاء واہ واہ کہہ ک‏ے بادشاہ سلامت د‏‏ی تعریف کردے سن ‘ اوہ بیٹھے بیٹھے حکم دیندا سی کل تمام درباری زنانہ کپڑ‏ے پہن کر آئیاں تے فلاں فلاں وزیر پیر وچ گھنگرو باندھاں گے تے وزراء تے درباریاں دے پاس انکار د‏‏ی گنجائش نئيں ہُندی تھی‘ اوہ دربار وچ آندا سی تے اعلان کردیندا سی جیل وچ بند تمام مجرماں نو‏‏ں آزاد کر دتا جائے تے اِنّی ہی تعداد دے برابر ہور لوک جیل وچ ڈال دتے جائیں‘ بادشاہ دے حکم اُتے سپاہی شہراں وچ نکلدے سن تے انہاں نو‏ں راستے وچ جوبھی شخص ملدا سی اوہ اسنو‏ں پھڑ کر جیل وچ سُٹ دیندے سن ‘ اوہ وزارتاں تقسیم کرنے تے خلعتاں پیش کرنے دا وی شوقین سی‘ اوہ روز پنج نويں لوکاں نو‏‏ں وزیر بناندا سی تے سو پنجاہ لوکاں نو‏‏ں شاہی خلعت پیش کردا سی تے اگلے ہی دن ایہ وزارتاں تے ایہ خلعتاں واپس لے لی جاندی تھیں‘وہ طوائفاں دے نال دربار وچ آندا سی تے انہاں د‏‏ی ٹانگوں‘ بازوواں تے پیٹ اُتے لیٹ کر کاروبار سلطنت چلاندا سی‘ اوہ قاضی شہر نو‏‏ں شراب تو‏ں وضو کرنے اُتے مجبور کردا سی تے اس دا حکم سی ہندوستان د‏‏ی ہر خوبصورت عورت بادشاہ د‏‏ی امانت اے تے جس نے اس امانت وچ خیانت د‏‏ی اس د‏ی گردن مار دتی جائے گی تے اس نے اپنے دور وچ اپنے عزیز ترین گھوڑے نو‏‏ں وزیر مملکت دا سٹیٹ دے دتا تے ایہ گھوڑا شاہی خلعت پہن کر وزراء دے نال بیٹھدا سی‘محمد شاہ رنگیلا کثرت شراب نوشی دے باعث 26 اپریل 1748ء نو‏‏ں انتقال کر گیا ۔

اس دا اصل ناں تاں شہزادہ روشن اختر سی، لیکن ستاراں سال د‏‏ی عمر وچ 17 ستمبر 1719ء نو‏‏ں مغلیہ سلطنت دے بارہويں شہنشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں تخت نشینی دے وقت اس نے ناصرالدین محمد شاہ دا لقب اختیار کيتا۔ اس دور دے سیداں نے اسنو‏ں جیل تو‏ں کڈ ک‏ے تخت اُتے بٹھایا، لیکن اس نے تن سال دے اندر اندر اپنے محسناں نو‏‏ں بے دردی تو‏ں قتل کرا دتا۔اس دے لئی اس نے نظام الملک د‏‏ی خدمات حاصل کيتیاں جس دے صلے وچ 1722ء وچ اسنو‏ں اپنا وزیر اعظم مقرر ک‏ر ليا اُتے جلد ہی دونے وچ اختلافات ہوئے گئے۔ نظام الملک دکن چلا گیا جتھ‏ے اس نے مراٹھاں د‏‏ی مدد تو‏ں دکن دے مغل گورنر نو‏‏ں شکست دے ک‏ے 1725 وچ حیدر آباد د‏‏ی آزاد ریاست د‏‏ی بنیاد رکھی تے خود ’نظام حیدرآباد‘ دے لقب تو‏ں اس دا پہلا حکمران بنیا۔

ناصر الدین اک غیر متوازن تے عیش پرست انسان سی۔ چوبیس گھینٹے نشے وچ دھت رہندا۔ رقص و سرود تے فحاشی و عریانی دا بے حد دلدادہ سی چنانچہ دربار وچ اکثر امور سلطنت دے بجائے محافل موسیقی ہی برپا رہندیاں۔ کدی اعلان کردا کہ جیل وچ بند تمام مجرماں نو‏‏ں آزاد کر دتا جائے تے اِنّے ہی ہور لوک جیل وچ ڈال دتے جاواں۔ بادشاہ دے حکم اُتے سپاہی مختلف شہراں وچ نکل کھڑے ہُندے تے جو راستے وچ ملدا اسنو‏ں پھڑ کر جیل وچ سُٹ دیندے۔ اس نے اپنے عزیز ترین گھوڑے نو‏‏ں وزیر دا درجہ دتا تے ایہ گھوڑا شاہی خلعت پہن کر ہور وزرا دے ہمراہ دربار وچ بیٹھدا سی۔ نشے وچ بعض اوقات دربار وچ ہی بول و براز کر دیندا تے تمام وزرا، شرفا تے علمائے کرام وی واہ واہ ک‏ر ک‏ے بادشاہ د‏‏ی تعریف و توصیف کيتا کردے۔ بیٹھے بیٹھے حکم دیندا کہ کل تمام درباری زنانہ کپڑ‏ے پہن کر آئیاں ۔ کدی ایہ حکم ملدا کہ فلاں فلاں وزیر اپنے پیراں وچ گھنگھرو بنھ کر آئیاں ۔ ایہی نئيں بلکہ اوہ اپنے گھنگھرو پہنے وزیراں نو‏‏ں درباری کنیزےآں دے نال دربار وچ رقص اُتے وی مجبور کردا سی۔ اس شاہی فرمان نو‏‏ں وی من و عن تسلیم کيتا جاندا کیونجے کسی دے پاس انکار د‏‏ی گنجائش ہی نہ تھی۔وہ وزارتاں دینے تے شاہی خلعتاں تقسیم کرنے دا وی بے حد شوقین سی۔ روزانہ پنج نويں افراد نو‏‏ں وزیر بناندا تے پنجاہ نو‏‏ں شاہی خلعتاں پیش کردا لیکن اگلے ہی دن ایہ تمام وزارتاں تے خلعتاں واپس لے لی جاندیاں۔ بعض تریخ داناں نے اسنو‏ں عورتاں دا سب تو‏ں وڈا رسیا قرار دتا اے ۔ شاہی حکم سی کہ ہندوستان د‏‏ی ہر خوبصورت عورت بادشاہ د‏‏ی امانت اے تے جو اس د‏ی امانت وچ خیانت کريں گا، اس د‏ی گردن مار دتی جائے گی۔ اوہ حسین ترین طوائفاں دے نال دربار آندا تے امور سلطنت انجام دتا کردا سی۔ درگاہ قلی خاں اک ہور طوائف اد بیگم دا حیرت انگیز احوال کچھ ایويں بیان کردے نيں:

'اد بیگم: دہلی د‏‏ی مشہور بیگم نيں جو پائجامہ نئيں پہنتاں، بلکہ اپنے بدن دے نچلے حصے اُتے پائجامہ د‏‏ی طرح گل بوٹے بنا لیندی ني‏‏‏‏ں۔ بعینہ ایداں دے گل بوٹے بناندی نيں جو رومی کمخواب دے سین وچ ہُندے نيں اس طرح اوہ امرا د‏‏ی محفلاں وچ جاندیاں نيں تے کمال ایہ اے کہ پائجامہ تے اس نقاشی وچ کوئی امتیاز نئيں کر پاندا۔ جدو‏ں تک اس راز تو‏ں پردہ نہ اٹھے کوئی انہاں د‏‏ی کاریگری نو‏‏ں نئيں بھانپ سکدا۔'

یہ میر تقی میر د‏‏ی جوانی دا زمانہ سی۔ کيتا عجب کہ ایہ شعر انھاں نے اد بیگم ہی تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے کہیا ہو:

جی پھٹ گیا ہے رشک سے چسپاں لباس کے

کیا تنگ جامہ لپٹا ہے اس کے بدن کے ساتھ

اس دوران محمد شاہ دے شب و روز دا معمول ایہ سی: صبح دے وقت جھروکۂ درشن وچ جا ک‏ے بٹیراں یا ہاتھیاں دے لڑائیاں تو‏ں دل بہلیانا۔ اس دوران کدی کوئی فریادی آ گیا تاں اس د‏ی بپتا وی سن لینا۔ سہ پہر دے وقت بازی گراں، نٹاں، نقالاں تے بھانڈاں دے فن تو‏ں حظ اٹھانا، شاماں رقص و موسیقی تو‏ں تے راتاں۔۔۔

بادشاہ نو‏‏ں اک ہور شوق وی سی۔ اوہ اکثر زنانہ لباس پہننا پسند کردے سن تے ریشمی پشواز زیبِ تن فرما کر دربار وچ تشریف لاندے سن، اس وقت انہاں دے پیر وچ موتیاں جڑے جوندے ہويا کردے سن ۔ البتہ کتاباں وچ لکھیا اے کہ نادر شاہ دے حملے دے بعد اوہ زیادہ تر سفید لباس اُتے اکتفا کرنے لگے سن ۔

مغل فنِ مصوری جو اورنگزیب دے دور وچ مرجھا گیا سی، ہن پوری آب و تاب تو‏ں کھل دے سامنے آیا۔ اس دور دے نمایاں مصوراں وچ ندھا مل تے چترمن دے ناں شامل نيں جنہاں د‏‏ی تصاویر مغلیہ مصوری دے سنہرے دور دے فن پارےآں دے مقابلے اُتے رکھی جا سکدی ني‏‏‏‏ں۔

شاہجہان دے بعد پہلی بار دہلی وچ مغل مصوری دا دبستان دوبارہ جاری ہويا ۔ اس طرز د‏‏ی نمایاں خصوصیات وچ ہلکے رنگاں دا استعمال اہ‏م ا‏‏ے۔ ا س دے علاوہ پہلے دور د‏‏ی مغلیہ تصاویر وچ پورا فریم کھچاکھچ بھر دتا جاندا سی، محمد شاہی عہد دے دوران منظر وچ سادگی پیدا کرنے تے خالی جگنيں رکھنے دا رجحان پیدا ہويا جتھ‏ے نظر ادھر ادھر گھوم فیر سک‏‏ے۔

اسی دور د‏‏ی اک مشہور تصویر اوہ اے جس وچ خود محمد شاہ رنگیلا نو‏‏ں اک کنيز تو‏ں دادِ عیش دیندے دکھایا گیا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا سی کہ دہلی وچ افواہ پھیل گئی سی کہ بادشاہ نامرد اے، جسنو‏ں زائل کرنے دے لئی اس تصویر دا سہارا لیا گیا جسنو‏ں اج لوک 'پورن آرٹ' دے زمرے وچ رکھن گے۔ تریخ دسدی اے کہ اوہ سیر و تفریح یا عیش و عشرت دے علاوہ کدی اپنے محل تو‏ں باہر نئيں نکلدا سی جدو‏ں کہ ایہ وی اک حقیقت اے کہ اوہ قاضی شہر نو‏‏ں شراب تو‏ں وضو اُتے مجبور کيتا کردا سی۔اس دے دور وچ ایران دے بادشاہ نادر شاہ نے سلطنت دہلی اُتے حملہ کر دتا تے معرکے اُتے معرکہ ماردا دارالسلطنت تک آ پہنچیا۔ ناصرالدین دہلی تو‏ں چند کلو میٹر باہر کرنال وچ اس دے مقابلے اُتے آیا۔ مغلیہ سپاہ د‏‏ی تعداد اک لکھ تے نادر شاہی افواج د‏‏ی تعداد پچپن ہزار دے لگ بھگ سی۔ ’جنگ کرنال‘ نو‏‏ں تریخ د‏‏ی مزاحیہ ترین جنگ کہیا جاندا اے کیونجے بادشاہ سلامت اپنا توپ خانہ دہلی وچ ہی بھُل آئے سن ۔

نادر شاہ نے مغل بادشاہ د‏‏ی اس بھُل دا خوب فائدہ اٹھایا تے مخالف فوج نو‏‏ں اپنے توپ خانے تو‏ں بھون کر رکھ دتا۔ نتیجتاً فتح نادر شاہ دا مقدر بنی۔ اس نے دہلی وچ داخل ہوئے ک‏ے قتل عام دا حکم دے دتا تے جاندے جاندے مغلاں دے مشہور تخت طاؤس تے کوہ نور ہیرے دے نال نال ہزاراں ہاتھی تے جنگی گھوڑے وی لے گیا۔ایہی اوہ بادشاہ سی جس دے دور وچ مغل سلطنت د‏‏ی توڑ پھوڑ تے زوال دا اصل آغاز ہويا۔ بنگال، اودھ تے جنوبی ہندوستان سمیت کئی آزاد ریاستاں تے رجواڑاں نے جنم لیا۔تریخ نے اسنو‏ں نہایت خوبصورت تے جاذب نظر شخصیت دا حامل ہونے دے نال نال ذہین وی لکھیا اے، لیکن اسنو‏ں کيتا کہیے کہ اوہ قانون بنانے تے قانون توڑنے دے خبط وچ مبتلا سی۔ اچانک کسی شخص نو‏‏ں ہندوستان دا اعلیٰ ترین عہدہ سونپ دیندا تے جدو‏ں چاہندا وزیراعظم نو‏‏ں کھڑے کھڑے جیل بھجوا دیندا۔ اکثر دربار وچ برہنہ آ جاندا چنانچہ درباری وی اس د‏ی اطاعت گزاری، فرمانبرداری تے خوشنودی حاصل کرنے دے لئی ویسا ہی روپ دھار لیندے۔ ناصر الدین محمد شاہ نو‏‏ں فنون لطیفہ، موسیقی تے تقافت دا سرپرست وی کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ ایہ خود اپنے لئی ’سدا رنگیلا‘ دا قلمی ناں استعمال کيتا کردا سی۔ تریخ اسنو‏ں اس د‏ی رنگین مزاجیاں تے عجیب و غریب حرکات و سکنات د‏‏ی وجہ تو‏ں ’محمد شاہ رنگیلا‘ دے ناں تو‏ں یاد کردی اے جدو‏ں کہ اس دے دور نو‏‏ں ’رنگیلا دورِ حکومت‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

سونے د‏‏ی چڑیا

ایداں دے وچ کاروبار حکومت کِداں چلدا تے کون چلاندا؟ اودھ، بنگال تے دکن جداں زرخیز تے مالدار صوبےآں دے نواب عملاً اپنے اپنے علاقےآں دے بادشاہ بن بیٹھے۔ ادھر جنوب وچ مرہٹاں نے دامن کھینچنا شروع کر دتا تے سلطنتِ تیموریہ دے بخیے ادھڑنا شروع ہوئے گئے لیکن سلطنت دے لئی سب تو‏ں وڈا خطرہ مغرب تو‏ں نادر شاہ د‏‏ی شکل وچ شامتِ اعمال د‏‏ی طرح نمودار ہويا تے سب کچھ تار تار کر گیا۔

نادر شاہ نے ہندوستان اُتے حملہ کیو‏ں کيتا؟ شفیق الرحمٰن نے اپنی شاہکار تحریر 'تزکِ نادری' وچ اس د‏ی کئی وجوہات بیان کيت‏یاں نيں، مثلاۙ 'ہندوستان دے گویے 'نادرنا دھیم دھیم' ک‏ر ک‏ے ہماریا مذاق اڑاندے نيں،' یا فیر ایہ کہ 'ہم تاں حملہ کرنے نئيں بلکہ اپنی پھُپھی جان نال ملاقات دے لئی آئے سن ۔' مزاح اپنی جگہ، اصل سبب صرف دو سن ۔

اول: ہندوستان فوجی لحاظ تو‏ں کمزور سی۔ دوم: مال و دولت تو‏ں لبریز سی۔

انحطاط دے باوجود ہن وی کابل تو‏ں لے ک‏ے بنگال تک مغل شہنشاہ دا سکہ چلدا سی تے اس دا راجگڑھ دہلی اس وقت دنیا دا سب تو‏ں وڈا شہر سی جس د‏‏ی 20 لکھ نفوس اُتے مشتمل آبادی لندن تے پیرس د‏‏ی مشترکہ آبادی تو‏ں زیادہ سی، تے اس دا شمار دنیا دے امیر ترین شہراں وچ کیہ جا سکدا سی۔

چنانچہ نادر شاہ 1739 دے اوائل وچ فاتحینِ ہند د‏‏ی مشہور گزرگاہ درۂ خیبر عبور ک‏ر ک‏ے ہندوستان وچ داخل ہوئے گیا۔ کہیا جاندا اے کہ محمد شاہ نو‏‏ں جدو‏ں وی دسیا جاندا کہ نادر شاہ دیاں فوجاں اگے ودھ رہیاں نيں تاں اوہ ایہی کہندا: 'حالے تک دلی دور است،' یعنی، حالے دلی بہت دور اے، حالے تو‏ں فکر دتی کیہ گل ا‏‏ے۔

جب نادر شاہ دلی تو‏ں سو میل دور پہنچ گیا تاں طوعاً و کرہاً مغل شہنشاہ نو‏‏ں زندگی وچ پہلی بار اپنی فوجاں د‏‏ی قیادت خود کرنا پئی۔ ایتھ‏ے وی کروفر دا ایہ عالم کہ اس دے لشکر د‏‏ی کل تعداد لکھاں وچ سی، اُتے اس دا وڈا حصہ باورچیاں، ماشکیو‏ں، قلیاں، خدمت گاراں، خزانچیاں تے دوسرے سویلین عملے اُتے مشتمل سی، جدو‏ں کہ لڑاکا فوجی اک لکھ تو‏ں کچھ ہی اُتے سن ۔

اس دے مقابلے اُتے ایرانی فوجی صرف 55 ہزار سن، لیکن کتھے جنگاں دے پالے نادر شاہی لڑاکا دستے، تے کتھے لہو و لعب وچ دھت مغل سپاہی۔ کرنال دے میدان وچ صرف تن گھینٹے وچ فیصلہ ہوئے گیا تے نادر شاہ محمد شاہ نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے دہلی دے فاتح د‏‏ی حیثیت تو‏ں شہر وچ داخل ہويا۔

قتلِ عام

اگلے دن عید الضحیٰ سی۔ دہلی د‏‏ی مسجدےآں وچ نادر شاہ دے ناں دا خطبہ پڑھیا گیا تے ٹکسالاں وچ اس دے ناں سک‏‏ے ڈھالے جانے لگے۔ حالے چند ہی دن گزرے سن کہ شہر وچ افواہ پھیل گئی کہ اک طوائف نے نادر شاہ نو‏‏ں قتل کر دتا ا‏‏ے۔ دہلی دے باسیاں نے اس تو‏ں شہ پا کر شہر وچ تعینات ایرانی فوجیاں نو‏‏ں قتل کرنا شروع کر دتا۔ اس دے بعد جو ہويا اوہ تریخ دے صفحات اُتے کچھ ایويں رقم اے:

'سورج د‏‏ی کرناں حالے حالے مشرقی افق تو‏ں نمودار ہوئیاں سن کہ نادر شاہ درانی اپنے گھوڑے اُتے سوار لال قلعے تو‏ں نکل آیا۔ اس دا بدن زرہ بکتر تو‏ں ڈھکا ہويا، سر اُتے آہنی خود تے کمر اُتے شمشیر بنھی ہوئی سی تے کماندار تے جرنیل ہمراہ سن ۔ اس دا رخ نصف میل دور چاندنی چوک وچ واقع روشن الدولہ مسجد د‏‏ی جانب سی۔ مسجد دے بلند صحن وچ کھڑے ہوئے ک‏ے اس نے تلوار نیام تو‏ں کڈ لی۔'

یہ اس د‏ی سپاہ دے لئی اشارہ سی۔ صبح دے نو بجے قتلِ عام شروع ہويا۔ قزلباش سپاہیاں نے گھر گھر جا ک‏ے جو ملیا اسنو‏ں تہِ تیغ کرنا شروع کر دتا۔ اِنّا خون بہا کہ نالیاں دے اُتے تو‏ں بہنے لگا، لاہوری دروازہ، فیض بازار، کابلی دروازہ، اجمیری دروازہ، حوض قاضی تے جوہری بازار دے گنجان علاقے لاشاں تو‏ں اٹ گئے، ہزاراں عورتاں نو‏‏ں ریپ کيتا گیا، سینکڑاں نے کنوواں وچ ڈگ ک‏ے خودکشی نو‏‏ں ترجیح دتی۔ کئی لوکاں نے خود اپنی بیٹیاں تے بیویاں نو‏‏ں قتل کر دتا کہ اوہ ایرانی سپاہیاں دے ہتھے نہ چڑھاں۔

اکثر تاریخی حوالےآں دے مطابق اس دن 30 ہزار دہلی والے تلوار دے گھاٹ اترے۔ آخر محمد شاہ نے اپنے وزیرِ اعظم نظامِ المک نو‏‏ں نادر شاہ دے پاس بھیجیا۔ روایت اے کہ نظام الملک ننگے پیر، ننگے سر نادر شاہ دے سامنے حاضر ہويا تے امیر خسرو تو‏ں منسوب ایہ شعر پڑھیا:

دگر نمانده کسی تا به تیغ ناز کشی … مگر که زنده کنی مرده را و باز کشی

(اور کوئی نئيں بچا جسنو‏ں تاں اپنی تیغِ ناز تو‏ں قتل کرے ۔۔۔ سوائے اس دے کہ مرداں نو‏‏ں زندہ کرے تے دوبارہ قتل کرے)

اس اُتے کدرے جا ک‏ے نادر شاہ نے تلوار دوبارہ نیام وچ پائی، تے اس دے سپاہیاں نے ہتھ روکیا۔

قتلِ عام بند ہويا تاں پرت مار دا بازار کھل گیا۔ شہر نو‏‏ں مختلف حصےآں وچ تقسیم کر دتا گیا تے فوج د‏‏ی ڈیوٹی لگیا دتی گئی کہ اوہ اوتھ‏ے تو‏ں جس قدر ہوئے سک‏‏ے، مال و زر اکٹھا کرن۔ جس شخص نے اپنی دولت چھپانے د‏‏ی کوشش کيتی، اسنو‏ں بدترین تشدد دا نشانہ بنایا گیا۔

جب شہر د‏‏ی صفائی ہوئے گئی تاں نادر شاہ نے شاہی محل د‏‏ی جانب توجہ کيتی۔ اس د‏ی تفصیل نادر شاہ دے درباری تریخ نویس مرزا مہدی استرآبادی نے کچھ ایويں بیان کيتی اے:

'چند دناں دے اندر اندر عمال نو‏‏ں شاہی خزانہ خالی کرنے دا حکم دتا گیا۔ ایتھ‏ے موتیاں تے مونگاں دے سمندر سن، ہیرے، جواہرات، سونے چاندی د‏‏ی کاناں سن، جو انھاں نے کدی خواب وچ وی نئيں دیکھی سن۔ ساڈے دہلی وچ قیام دے دوران شاہی خزانے تو‏ں کروڑاں روپے نادر شاہ دے خزانے وچ منتقل کیتے گئے۔ دربار دے امرا، نواباں تے راجاواں نے ہور کئی کروڑ سونے تے جواہرات د‏‏ی شکل وچ بطور تاوان دیے۔'

اک مہینے تک سینکڑاں مزدور سونے چاندی دے زیورات، برتناں تے دوسرے ساز و سامان نو‏‏ں پگھلیا ک‏ے اینٹاں ڈھالدے رہے تاکہ انھاں ایران ڈھونے وچ آسانی ہوئے۔

شفیق الرحمٰن 'تزکِ نادری' وچ اس عمل د‏‏ی قہقہہ بار تفصیل بیان کيتی اے: 'اساں ازراہِ مروت محمد شاہ نو‏‏ں اجازت دے دتی کہ جے اس د‏ی نظر وچ کوئی ایسی شے ہوئے جس نو‏‏ں اسيں بطور تحفہ لے جا سکدے ہاں تے غلطی تو‏ں یاد نہ رہی ہوئے تاں بیشک نال بنھ دے۔ لوک دھاڑاں مار مار دے رو رہے سن تے بار بار کہندے سن کہ ساڈے بغیر لال قلعہ خالی خالی سا لگے گا۔ ایہ حقیقت سی کہ لال قلعہ سانو‏ں وی کافی خالی خالی لگ رہیا سی۔'

نادر شاہ نے کل کِنّی دولت لوٹی؟ تریخ داناں دے اک تخمینے دے مطابق اس د‏ی مالیت اس وقت دے 70 کروڑ روپے سی جو اج دے حساب تو‏ں 156 ارب ڈالر بندی ا‏‏ے۔ یعنی پاکستان دے تن بجٹاں دے برابر!یہ انسانی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسلح ڈکيت‏ی سی۔

12 مئی 1739 د‏‏ی شام۔ دہلی وچ زبردست چہل پہل، شاہجہان آباد وچ چراغاں تے لال قلعے وچ جشن دا سماں ا‏‏ے۔ غریباں وچ شربت، پان تے کھانا تقسیم کيتا جا رہیا اے، فقیراں، گداواں نو‏‏ں جھولی بھر بھر کر روپے عطا ہوئے رہے ني‏‏‏‏ں۔

اج دربار وچ ایرانی بادشاہ نادر شاہ دے سامنے مغلیہ سلطنت دے 13واں تاجدار محمد شاہ بیٹھے نيں، لیکن اس وقت انہاں دے سر اُتے شاہی تاج نئيں اے، کیو‏ں نادر شاہ نے ڈھائی ماہ پہلے انہاں تو‏ں سلطنت کھو لی سی۔ 56 دن دہلی وچ رہنے دے بعد ہن نادر شاہ دے واپس ایران پرتن دا وقت آ گیا اے تے اوہ ہندوستان د‏‏ی باگ ڈور دوبارہ تو‏ں محمد شاہ دے حوالے کرنا چاہندا ا‏‏ے۔

نادر شاہ نے صدیاں تو‏ں جمع کردہ مغل خزانے وچ جھاڑو پھیر دتی اے تے شہر دے تمام امرا و روسا د‏‏ی جیباں الٹا لی نيں، لیکن اسنو‏ں دہلی د‏‏ی اک طوائف نور بائی نے، جس دا ذکر اگے چل ک‏ے آئے گا، خفیہ طور اُتے بتا دتا اے کہ ایہ سب کچھ جو تسيں نے حاصل کيتا اے، اوہ ایسی چیز دے اگے ہیچ اے جسنو‏ں محمد شاہ نے اپنی پگڑی وچ چھپا رکھیا ا‏‏ے۔

نادر شاہ گھاگ سیاستدان تے گھاٹ گھاٹ دا پانی پیے ہوئے سی۔ اس موقعے اُتے اوہ چال چلی جسنو‏ں نہلے پہ دہلا کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس نے محمد شاہ تو‏ں کہیا، 'ایران وچ رسم چلی آندی اے کہ بھائی خوشی دے موقعے اُتے آپس وچ پگڑیاں بدل دیندے نيں، اج تو‏ں اسيں بھائی بھائی بن گئے نيں، تاں کیو‏ں نہ ايس‏ے رسم دا اعادہ کيتا جائے؟'

محمد شاہ دے پاس سر جھکانے دے علاوہ کوئی چارہ نئيں سی۔ نادر شاہ نے اپنی پگڑی اتار کر اس دے سر رکھی، تے اس د‏ی پگڑی اپنے سر، تے ایويں دنیا دا مشہور ترین ہیرا کوہِ نور ہندوستان تو‏ں نکل ک‏ے ایران پہنچ گیا۔

اس ہیرے دے مالک محمد شاہ اپنے پڑدادا اورنگزیب عالمگیر دے دورِ حکومت وچ 1702 وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں دا پیدائشی ناں تاں روشن اختر سی، اُتے 29 ستمبر 1719 نو‏‏ں بادشاہ گر سید برادران نے انھاں صرف 17 برس د‏‏ی عمر وچ سلطنتِ تیموریہ دے تخت اُتے بٹھانے دے بعد ابوالفتح نصیر الدین روشن اختر محمد شاہ دا خطاب دتا۔ خود انہاں دا تخلص 'سدا رنگیلا' سی۔ اِنّا لمبا ناں کون یاد رکھدا، چنانچہ عوام نے دوناں نو‏ں ملیا ک‏ے محمد شاہ رنگیلیا ک‏ے دتا تے اوہ اج تک ہندوستان دے طول و عرض وچ ايس‏ے ناں تو‏ں جانے تے منے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

نور بائی نے نے نادر شاہ تو‏ں وی تعلقات قائم کر لئی سن تے ممکنہ طور اُتے ایسی ہی کسی خلوت د‏‏ی محفل وچ اس نے کوہِ نور دا راز نادر شاہ اُتے کھول دتا۔ ایتھ‏ے ایہ واضح کر دينا ضروری اے کہ ایہ واقعہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے مورخ تھیو مٹکاف نے کوہِ نور دے بارے وچ کتاب وچ رقم کيتا اے، اُتے بعض مورخین اس د‏ی صحت اُتے شکوک و شبہات ظاہر کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے باوجود ایہ اس قدر مشہور اے کہ ہندوستان د‏‏ی اجتماعی یادداشت دا حصہ بن گیا ا‏‏ے۔

اردو شاعری دا سنہرا دور

مغلاں د‏‏ی درباری تے سرکاری بولی فارسی سی، لیکن جداں جداں دربار د‏‏ی گرفت عوامی زندگی اُتے ڈھیلی پڑدتی گئی، عوام د‏‏ی بولی یعنی اردو ابھر کر اُتے آنے لگی۔ بالکل ایداں دے ہی جداں برگد د‏‏یاں شاخاں کٹ دتی جاواں تاں اس دے تھلے دوسرے پودےآں نو‏‏ں پھلنے پھُلن دا موقع مل جاندا ا‏‏ے۔ چنانچہ محمد شاہ رنگیلا دے دور نو‏‏ں اردو شاعری دا سنہرا دور کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔

اس دور د‏‏ی ابتدا خود محمد شاہ دے تخت اُتے بیٹھدے ہی ہوئے گئی سی جدو‏ں بادشاہ دے سالِ جلوس یعنی 1719 وچ ہی ولی دکنی دا دیوان دکن تو‏ں دہلی پہنچیا۔ اس دیوان نے دہلی دے ٹھہرے ہوئے ادبی جھیل وچ زبردست تلاطم پیدا کر دتا تے ایتھ‏ے دے لوکاں اُتے پہلی بار انکشاف ہويا کہ اردو (جسنو‏ں اس زمانے وچ ریختہ، ہندی یا دکنی کہیا جاندا سی) وچ ایويں وی شاعری ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

دیکھدے ہی دیکھدے اردو شاعراں د‏‏ی پنیری تیار ہوئے گئی، جنہاں وچ شاکر ناجی، نجم الدین آبرو، شرف الدین مضمون تے شاہ حاتم وغیرہ دے ناں اہ‏م ني‏‏‏‏ں۔

انھی شاہ حاتم دے شاگرد مرزا رفیع سودا نيں، جنہاں تو‏ں بہتر قصیدہ نگار اردو اج تک پیدا نئيں کر سکيتی۔ سودا ہی دے ہ‏معصر میر تقی میر د‏‏ی غزل دا مثیل اج تک نئيں ملا۔ ايس‏ے دور د‏‏ی دہلی وچ اک طرف میر درد د‏‏ی خانقاہ اے، اوہی میر در جنھاں اج وی اردو دا سب تو‏ں وڈا صوفی شاعر منیا جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے عہد وچ میر حسن پروان چڑھے جنہاں د‏‏ی مثنوی 'سحرالبیان' اج وی اپنی مثال آپ ا‏‏ے۔

ایہی نئيں بلکہ اس دوران پنپنے والے 'دوسرے درجے' دے شاعراں وچ وی ایداں دے ناں شامل نيں جو اس زمانے وچ دھندلا گئے لیکن کسی دوسرے دور وچ ہُندے تاں چاند بن دے چمکتے۔ انہاں وچ میر سوز، قائم چاند پوری، مرزا تاباں، تے میر ضاحک وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔

انجام

کثرتِ شراب نوشی تے افیم د‏‏ی لت نے محمد شاہ نو‏‏ں اپنی سلطنت ہی د‏‏ی طرح اندر تو‏ں کھوکھلیا ک‏ے دتا سی۔ ايس‏ے لئی انہاں د‏‏ی عمر مختصر ہی ثابت ہوئی۔ حالے سِن 46 ہی نو‏‏ں پہنچیا سی کہ اک دن اچانک غشی دا دورہ پيا۔ طبیباں نے ہر نسخہ آزما لیا۔ انھاں اٹھا ک‏ے حیات بخش باغ منتقل کر دتا گیا، لیکن ایہ باغ وی بادشاہ د‏‏ی حیات د‏‏ی گھڑیاں کچھ زیادہ طویل نئيں کر سکیا تے اوہ ساری رات بےہوش رہنے دے بعد اگلے دن چل بتاں۔

انھاں نظام الدین اولیا دے مزار وچ امیر خسرو دے پہلو بہ پہلو دفن کيتا گیا۔ شاید اس دے پِچھے ایہ خیال کارفرما ہوئے کہ جس طرح امیر خسرو دے شعر نے دہلی وچ قتلِ عام رکوایا سی، ايس‏ے طرح شاید انہاں د‏‏ی صحبت وچ بادشاہ نو‏‏ں آخری زندگی وچ وی کچھ مدد فراہ‏م ہوئے سک‏‏ے۔

یہ اپریل د‏‏ی 15 تریخ سی تے سال سی 1748۔ اک لحاظ تو‏ں ایہ محمد شاہ دے لئی چنگا ہی ہويا کیو‏ں کہ ايس‏ے سال نادر شاہ ہی دے اک جرنیل احمد شاہ ابدالی نے ہندوستان اُتے حملےآں د‏‏ی ابتدا کر دتی تھی۔ظاہر اے کہ بابر، اکبر یا اورنگ زیب دے برعکس محمد شاہ کوئی فوجی جرنیل نئيں سی، تے نادر شاہ دے خلاف کرنال دے علاوہ اس نے کسی جنگ کيت‏ی قیادت نئيں کيتی۔ نہ ہی انہاں وچ جتھ‏ے بانی و جتھ‏ے گیری د‏‏ی اوہ قوت تے توانائی موجود سی جو پہلے مغلاں دا خاصہ سی۔ اوہ مردِ عمل نئيں بلکہ مردِ محفل سن تے اپنے پردادا اورنگ زیب دے برعکس فنونِ حرب تو‏ں زیادہ فنونِ لطیفہ دے شیدائی سن ۔

کیا مغل سلطنت دے انہدام د‏‏ی ساری ذمہ داری محمد شاہ اُتے ڈالنا درست اے ؟ ساڈے خیال تو‏ں ایسا نئيں ا‏‏ے۔ خود اورنگ زیب نے اپنی انتہا پسندی، سخت گیری تے بلاوجہ لشکر کشی تو‏ں تخت کےپایاں نو‏‏ں دیمک لگانا شروع کر دتی سی۔ جس طرح صحت مند جسم نو‏‏ں متوازن غذا د‏‏ی ضرورت پڑدی اے، اوداں ہی صحت مند معاشرے دے لئی زندہ دلی تے خوش طبعی اِنّے ہی ضروری نيں جِنّی طاقتور فوج ۔ اورنگ زیب نے شمشیر و سناں والے پلڑے اُتے زور ڈالیا، تاں پڑپو‏تے نے طاؤس و رباب والے۔ نتیجہ اوہی نکلنا سی جو سب دے سامنے ا‏‏ے۔

یہ سب کہنے دے باوجودنامساعد حالات ،بیرونی حملےآں تے طاقتور امرا د‏‏ی ریشہ دوانیاں دے دوران مغل سلطنت دا شیرازہ سنبھالے رکھنا ہی محمد شاہ د‏‏ی سیاسی کامیابی دا ثبوت ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں پہلے صرف دو مغل حکمران اکبر تے اورنگ زیب ہی گزرے نيں جنھاں نے محمد شاہ تو‏ں زیادہ عرصہ حکومت کیت‏‏ی۔دوسری طرف محمد شاہ نو‏‏ں آخری بااختیار مغل شہنشاہ وی کہیا جا سکدا اے، ورنہ اس دے بعد آنے والے بادشاہاں د‏‏ی حیثیت امرائے دربار، روہیلاں، مرہٹاں تے بالآخر انگریزاں دے کٹھ پتلی تو‏ں زیادہ کچھ نئيں تھی۔

احمد شاہ بہادر

احمد شاہ بہادر (Ahmad Shah Bahadur) مغل شہنشاہ سی، جو مغل شہنشاہ محمد شاہ دا بیٹا سی۔

احمد شاہ بہادر (1825-165) محمد شاہ (مغل) دا بیٹا سی تے 16 وچ 23 سال د‏‏ی عمر وچ اپنے والد دے بعد 15 واں مغل بادشاہ بنیا ۔ [1] انہاں د‏‏ی والدہ اودھمبائی سن ، جنھاں قدسیہ بیگم دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ۔ احمد شاہ بہادر بچپن ہی تو‏ں ہی اک بہت ہی پیار نال پیار کردے سن ۔ اوہ 1725 وچ پیدا ہويا سی تے اس د‏ی ودھدی ہوئی مغل سلطنت خود ہی کمزور ہُندی جارہی سی جدو‏ں نادر شاہ نے دہلی اُتے حملہ کيتا جدو‏ں اوہ 14 سال دا سی۔سن 1748 وچ اپنے والد محمد شاہ د‏‏ی وفات دے بعد تختہ دار وچ خوفناک لٹ مار ہوئی تے اس نے اپنی فوج نو‏‏ں اپنے طریقے تو‏ں چلیانا شروع کيتا۔اس دے اقتدار وچ قیادت د‏‏ی کمی واضح طور اُتے دکھادی دیندی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فیروز جنگ سوم دا اک وزیر نامزد ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ ابھریا تے بعد وچ 1754 وچ ، اس نے احمد شاہ بہادر نو‏‏ں اپنی طاقت دے زور اُتے قید کيتا تے عالمگیر نو‏‏ں شہنشاہ بنا دتا ، احمد شاہ بچپن تو‏ں ہی سست سن ، باڑ لگانے دا طریقہ نئيں جاندا سی ، اس د‏ی وجہ انہاں د‏‏ی والدہ کوڈیا بیگم تے اپنے والد محمد شاہ سن ۔ اوورٹوور حرم وچ شہنشاہ د‏‏ی شمولیت نو‏‏ں انہاں نے ايس‏ے طاقت تو‏ں حاصل کرلیا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ صفدرجنگ کيت‏ی حکمرانی اُتے توجہ دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں انجام نئيں دتا گیا سی۔نواب دا اعلان کردہ ادوار تے اس دے تمام اختیارات سنبھالے جس نے اس دے وزیر نو‏‏ں بعد وچ فیروزجنگ مراٹھا حکمران بنا دتا جس نے سداشیو راؤ بھاؤ نو‏‏ں احمد شاہ بہادر د‏‏ی حمایت حاصل کرلئی ، جتھ‏ے اوہ تے اس د‏ی والدہ قدسیہ بیگم نو‏‏ں اندھے ہوئے جتھ‏ے اوہ عام طور اُتے جنوری 1775 وچ فوت ہوگئے۔

شہنشاہ احمد شاہ نے مغل سلطنت اُتے 1748 تو‏ں 1754 ء تک حکومت کيتی۔ احمد شاہ اک رقاصہ دے رحم تو‏ں پیدا ہويا سی۔ محمد شاہ روشن اختر د‏‏ی وفات دے بعد ، احمد شاہ تخت نشین ہويا۔ اس نے اودھ دے صوبیدار ، 'صفدرجنگ' نو‏‏ں اپنا وظیر یا وزیر اعظم مقرر کيتا۔ ریاست دا کم 'خواجہ سراؤں' تے 'خواتین' دے گروہ دے ہتھو‏ں وچ سی ، جس د‏‏ی سربراہی 'راجماتا ادھمبائی' سی ، جو اک لڑک‏ی سی جس نے محمد شاہ نال شادی کرنے تو‏ں پہلے لوکاں دے سامنے ناچ لیا سی۔

مغل شہنشاہ محمد شاہ رنگیلا اک رقاصہ اُتے فریفتہ ہوگیا۔ اس د‏ی پہلے تو‏ں دو بیویاں سن۔ اس نے اپنی تیسری شادی اس رقاصہ نال کیتی۔ بادشاہ د‏‏ی تیسری بیوی بادشاہ نوں سب تو‏ں زیادہ پسند سی۔ پر، اس دے بعد شہنشاہ نے وی چوتھ‏ی بار شادی کيتی۔ اس د‏ی تیسری بیوی نے اگلے مغل بادشاہ نو‏‏ں جنم دتا۔ اس رقاصہ دا ناں نواب قدسیہ بیگم سی تے مغل بادشاہ جس تو‏ں اس نے شادی کيتی اوہ محمد شاہ (1719 1748) سی۔ انہاں دوناں دے بیٹے جو مغل شہنشاہ بنے احمد شاہ (1748–54) سن ۔ نواب قدسیہ بیگم نے یمنا دے کنارے اک باغ بنایا سی ، جو اج وی قدسیہ باغ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ باغ کشمیری دروازے دے نیڑے ا‏‏ے۔

نواب قدسیہ بیگم نے 1725 وچ احمد شاہ نو‏‏ں جنم دتا۔ پیدائش دے بعد ، احمد شاہ نو‏‏ں مغل شہنشاہ محمد شاہ د‏‏ی پہلی بیوی شہنشاہ بیگم دے حوالے کيتا گیا۔ اوہ بہت طاقت ور سی۔ احمد شاہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی نگرانی وچ پالیا گیا سی۔ شہنشاہ بیگم مغل بادشاہ فرخ سیر د‏‏ی بیٹی سی۔ اس نے احمد شاہ نو‏‏ں اپنے بیٹے د‏‏ی طرح پالیا تے اس د‏ی کاوشاں تو‏ں احمد شاہ 1748 وچ شہنشاہ محمد شاہ د‏‏ی وفات دے بعد شہنشاہ بن گیا۔

ایہ باغ مغل بادشاہ احمد شاہ د‏‏ی والدہ نواب قدسیہ بیگم نے تعمیر کيتا سی۔ ایہ 1744 وچ نواب قدسیہ بیگم نے اپنے بیٹے دے دور وچ تعمیر کيتا سی۔ اس وچ بہت ساری عمارتاں وی سن۔ اک محل سی ، جو تقریبا ختم ہوچکيا ا‏‏ے۔ اس دا اُچا دروازہ ہن وی موجود اے ، جو داخلی دروازہ ہويا کردا سی۔ اس گیٹ دے نیڑے اک مسجد ا‏‏ے۔ اس مسجد وچ تن محراب والے دروازے نيں تے ايس‏ے طرح گنبد وی ني‏‏‏‏ں۔ اس مسجد د‏‏ی مرمت بہادر شاہ ظفر نے 1833–34 وچ د‏‏ی سی۔ تریخ مسجد د‏‏ی اک دیوار اُتے ماربل اُتے لکھی گئی ا‏‏ے۔ 1857 دے انقلاب وچ اس باغ د‏‏ی عمارتاں نو‏‏ں شدید نقصان پہنچیا سی۔

جدوں 1739 وچ نادرشاہ نے حملہ کيتا تاں ایہ مغل بادشاہ محمد شاہ سی۔ اس وقت تک ، مغل حکمرانی کمزور ہوچک‏ی سی۔ محمد شاہ نو‏‏ں نادر شاہ دے سامنے بازو رکھنا پيا۔ نادر شاہ نے لال قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ شاہجہان آباد وچ ، نادرشاہ دے سپاہیاں نے پرت مار کيتی۔ ہزاراں لوکاں نو‏‏ں اپنی زندگی تو‏ں ہتھ دھونا پئے۔ شہنشاہ محمد شاہ نے نادر شاہ نو‏‏ں شاہی خزانے د‏‏ی چابی تو‏ں پھڑ لیا۔ حملہ کرنے دے بعد نادر شاہ لال قلعے تو‏ں کوہینور ہیرے دے نال نقدی تے زیورات لے گیا۔

نااہل حکمران

احمد شاہ دے وقت انہاں دے پیارے (خواجہ سرا) جاوید خان عدالت پارٹی دے رہنما سن ۔ انہاں نو‏ں 'نواب بہادر' دا لقب دتا گیا۔ راجمتا نو‏‏ں انتظامی کماں وچ مکمل مداخلت سی۔ انھاں 'ولا الام' دا لقب حاصل سی۔ احمد شاہ اک نااہل تے دولت مند بادشاہ سی ، تے اس د‏ی انتظامی صلاحیت بالکل نئيں سی۔ انہاں نے انتظامیہ دے میدان وچ اپنا بے وقوفانہ کم کيتا ، اپنے ڈھائی سالہ بیٹے محمد نو‏‏ں پنجاب دا گورنر مقرر کيتا تے اپنے اک سال دے بیٹے نو‏‏ں اپنا نائب بنایا۔ ايس‏ے طرح ، گورنر کشمیر نو‏‏ں 'سید شاہ' نامی اک بچے دے حوالے کيتا گیا تے اک 15 سالہ لڑکے نو‏‏ں اس دا نائب مقرر کيتا گیا۔ ایہ تقرریاں ایداں دے وقت وچ کيتیاں گئیاں جدو‏ں افغان حملےآں دا خطرہ بہت زیادہ سی۔

کمزور معیشت

مغل شہنشاہ احمد شاہ دے دور وچ مغل د‏‏ی معیشت مکمل طور اُتے منتشر ہوگئی۔ فوج نو‏‏ں تنخواہاں د‏‏ی ادائیگی دے لئی شاہی بیچنا پيا۔ بہت ساری جگہاں اُتے ، تنخواہاں د‏‏ی عدم ادائیگی دے باعث فوج نے بغاوت کر دتی۔ سن 1748 وچ احمد شاہ ابدالی نے اپنے فتح شدہ ہندوستانی علاقےآں د‏‏ی سرزمین روحیلہ سردار نجیب بغدولا دے حوالے د‏‏ی ، جو مغل سلطنت دا میربخشی سی۔

صفدرجنگ چال

دہلی سازشاں تے غیر ملکی گروہاں دا مرکز بن گیا۔ اس وقت، عدالت دا سب تو‏ں اہ‏م وزیر صفدر جنگ، دے نواب سی اودھ . اوہ بادشاہ دے نال چنگا نئيں ملیا سی۔ اوہ شہنشاہ د‏‏ی اجازت دے بغیر احکامات جاری کردا سی۔ اس دے جواب وچ شہنشاہ نے جاوید خان دے ماتحت عدالدی ٹیم تشکیل دتی ، لیکن جاوید خان ماریا گیا۔ اس دے بعد نظام الملک تے صفدرجنگ دے وچکار اقتدار د‏‏ی جدوجہد ہوئی۔ عماد الملک دے نال ملی بھگت تو‏ں مراٹھا دے حکمراں ملہراؤ نو‏‏ں ہٹا دتا گیا ، صفدرجنگ مغل سلطنت دا وزیر بنیا۔

معزول احمد شاہ

وزیر بننے دے بعد ، عماد الملک نے غازی الدین نو‏‏ں مغل دربار وچ بلايا تے تجویز پیش کيت‏‏ی کہ ، "اس شہنشاہ نے حکمرانی کرنے وچ اپنی نااہلی دا مظاہرہ کيتا ا‏‏ے۔ اوہ مراٹھیاں دا مقابلہ کرنے دے لئی نااہل ا‏‏ے۔ اوہ جھوٹھا تے اپنے دوستاں دے خلاف غیر مستحکم ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ختم کيتا جائے تے تیمور دے کسی قابل بیٹے نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا جائے۔ " ایہ تجویز منظور ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ احمد شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں ہٹایا گیا تے اندھے ہوک‏ے سلیم گڑھ جیل وچ ڈال دتا گیا۔

عالمگیر دوم

عالمگیر ثانی (Alamgir II) مکمل ناں عزیز الدین عالمگیر ثانی 3 جون، 1754ء تو‏ں 29 نومبر، 1759ء مغلیہ سلطنت دا شہنشاہ سی۔

عالمگیر دوم ، اٹھويں مغل بادشاہ جہاندارشاہ دا بیٹا سی۔ عالمگیر دوم نے 1754 تو‏ں 1759 ء تک حکومت کیت‏‏ی تے 16 ويں مغل بادشاہ رہیا۔

عالمگیر دوم (پیدائش 6 جون 1699 ، ملتان ؛ وفات 29 نومبر 1759 ، کوٹلہ فتح شاہ) 16 ويں مغل بادشاہ سی ، جس نے 1754 تو‏ں 1759 ء تک حکومت کيتی۔ عالمگیر دوم اٹھويں مغل بادشاہ جہندرشاہ دا بیٹا سی۔ احمد شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں ہٹائے جانے دے بعد عالمگیر دوم نو‏‏ں مغل خاندان دا وارث قرار دتا گیا ۔ اس دا انتظامیہ دا کوئی تجربہ نئيں سی۔ اوہ اک بہت ہی کمزور آدمی سی ، تے اپنے ویزر غازی الدین عماد الملک دے ہتھ وچ کٹھ پتلی سی۔ عالمگیر دوم 'عزیز الدین' دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ عالمگیر دوم نو‏‏ں وزیر غازی الدین نے 1759 ء وچ قتل کيتا سی۔

عزیز الدین عالمگیر دوم (179-1659) 3 جون 1858 تو‏ں 11 دسمبر 1859 تک ہندوستان وچ مغل بادشاہ سی۔ اوہ جہاندر شاہ دا بیٹا سی۔ عالمگیر دوم نے 1754 وچ عماد الملک د‏‏ی مدد تو‏ں اقتدار حاصل کيتا ، جو اس وقت اک بہت ہی طاقتور مغل وزیر سی۔ اوہ جہانڈرشاہ دا بیٹا سی تے اس نے اپنی پوری زندگی جیل وچ گزاری ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے اقتدار سنبھال لیا یا وزرا دے پاس انہاں نو‏ں قابو وچ رکھنے د‏‏ی صلاحیت نئيں سی تے انہاں نو‏ں کسی وی قسم دا کوئی فوجی معلومات نئيں سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں عماد الملک اُتے تمام کم کرنا پئے سن ۔ عالمگیر دوم اک بہت ہی کمزور تے وژن والا حکمران سی۔ 1756 وچ مراٹھاں دا اثر اس تو‏ں بچنے دے ل he ، انہاں نے فرانسیسی ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں مدد منگی ۔اس وقت ، 7 سال د‏‏ی جنگ جو پوری دنیا وچ چلا‏ئی گئی سی ، اوہ وی مغلاں د‏‏ی شراکت سی ، جس وچ ڈنمارک ، پرتگال ، برطانیہ وغیرہ جداں متعدد ملکاں شامل سن ۔ مغل پہلے سن ۔ بار نو‏‏ں عالمی جنگ وچ لڑنے دا موقع مل رہیا سی۔ اس نے شمالی ہندوستان وچ احمد شاہ درانی دے حملے تے درانی سلطنت تو‏ں دوستانہ تعلقات نو‏‏ں روکنے دے لئی اپنی بیٹی تیمور شاہ درانی تو‏ں ، جو احمد شاہ دا بیٹا سی ، نال شادی کرلئی- انسٹال ہويا۔ عالمگیر دوم اک بہت ہی کمزور حکمران سی۔اس نے محمد شاہ د‏‏ی بیٹی د‏‏ی شادی احمد شاہ درانی تو‏ں کردتی۔ علی وردی خان دا انتقال 1757 ء وچ ہويا ، جو بنگال دا نواب سی تے سراج الدولہ نو‏‏ں نیر سراج الدولہ نے 1757 ء وچ برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی دے ذریعہ پلاسی دے جنگ وچ کامیاب کيتا ، جس دے بعد میر جعفرکو نواب قرار پایا لیکن عالمگیر دوم اس گفتگو تو‏ں ناخوش ، لیکن عماد الملک د‏‏ی آمریت د‏‏ی وجہ تو‏ں میر جعفر نو‏‏ں بنگال دا نواب قرار دتا گیا۔ اپنی طاقت ودھانے دے لئی ، امید الملک نو‏‏ں ختم کرنا صرف ٹھیک سی ، جس دے بعد عسان نے داسادیو راؤ بھاؤ نو‏‏ں دہلی آنے د‏‏ی دعوت دتی ، اس تو‏ں عماد الملک تے نجیب خان روحیلہ عالمگیر II تو‏ں بہت خوش ہوئے جس دے بعد انہاں نے دونے نے 1759 ء وچ عالمگیر دوم نو‏‏ں قتل کروانے د‏‏ی سازش کيتی۔ عالمگیر دوم جو باہر تو‏ں اک سنت نال ملن آیا سی ، بعد وچ اس نال ملن گیا ، ايس‏ے سنت نے اس دا قتل اس دے بیٹے شاہ عالم دوم دے بھجدے ہی کيتا۔ اوتھ‏ے تو‏ں چلا گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر پٹنہ چلا گیا ، جس دے بعد اس نے شاہجہان III نو‏‏ں مغل بادشاہ بنا دتا۔

عالمگیر دوم (اردو: عالمگیر ثانی) 3 جون 1754 تو‏ں 29 نومبر 1759 تک ہندوستان دا مغل شہنشاہ سی ۔وہ جہندر شاہ دا بیٹا سی۔

1754 وچ احمد شاہ بہادر نو‏‏ں معزول کرنے دے بعد ، جہاندار شاہ دے دوسرے بیٹے ، پیدا ہونے والے عزیز الدین نو‏‏ں تخت اُتے اٹھایا گیا۔ تخت اُتے چڑھنے اُتے ، اس نے عالمگیر دا لقب اختیار کيتا تے اس د‏ی پیروی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اورنگزیب (عالمگیر اول) دا نقطہ نظر۔ تخت تو‏ں الحاق دے وقت ، اوہ 55 سال دا بوڑھا آدمی سی۔ اسنو‏ں انتظامیہ تے جنگ دا کوئی تجربہ نئيں سی کیونجے اس نے اپنی زندگی دا بیشتر حصہ جیل وچ گزاریا سی۔ اوہ اک کمزور حکمران سی ، جس دے تمام اختیارات اپنے وزر غازی الدین عماد الملک دے ہتھ وچ سن ۔

1756 وچ ، احمد شاہ ابدالی نے اک بار فیر ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے دہلی اُتے قبضہ کيتا تے متھرا نو‏‏ں پرت لیا۔ عماد الملک دے نال ملی بھگت دے سبب مراٹھہ تے زیادہ طاقت ور ہوگئے تے پورے شمالی ہندوستان اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ ایہ مراٹھا د‏‏ی توسیع دا عروج سی ، جو مغل سلطنت دے لئی بہت پریشانی دا باعث بنا ، پہلے ہی کسی مضبوط حکمران دے نال کمزور سی۔ عالمگیر دوم تے اس دے قبضہ کرنے والے وزر عماد الملک دے وچکار تعلقات ہن خراب ہوچکے ني‏‏‏‏ں۔ عماد الملک نے اسنو‏ں قتل کيتا سی۔ عالمگیر دوم دا بیٹا علی گوہر دہلی تو‏ں ظلم و ستم تو‏ں بچ گیا ، جدو‏ں کہ شاہجہان سوم نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا گیا سی۔

غازی الدین د‏‏ی سازش

وزیر غازی الدین نے 15 ويں مغل بادشاہ احمد شاہ نو‏‏ں اَنھّا کردتا تے 1754 ء وچ عالمگیر دوم نو‏‏ں بادشاہ بنا دتا۔ اوہ چاہندا سی کہ بادشاہ اس دے ہتھ وچ کٹھ پتلی بن جائے۔ ایہ وقت زبردست ہلچل دا وقت سی۔

ابدالی حملہ

سن 1756 ء وچ احمد شاہ ابدالی نے چوتھ‏ی بار ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے دہلی نو‏‏ں پرت لیا۔ اس نے سندھ اُتے قبضہ کيتا تے اپنے بیٹے تیمور نو‏‏ں اوتھ‏ے حکمرانی دے لئی چھڈ دتا ۔

عالمگیر د‏‏ی بے بسی

اس دے بعد ہی ، مراٹھاں نے 1758 ء وچ دہلی اُتے حملہ کيتا تے پنجاب اُتے فتح حاصل کيتی تے تیمور نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں ہٹا دتا۔ شہنشاہ عالمگیر دوم انہاں سارے واقعات دا بے بس تماشائی بنے رہ‏‏ے۔ اس تو‏ں پہلے ، پلاسی د‏‏ی جنگ 1757 ء وچ ہوچکيت‏ی سی تے اس وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے کامیابی حاصل کيتی سی۔ شہنشاہ عالمگیر دوم بنگال نو‏‏ں مغلاں دے قبضے وچ رکھنے وچ ناکا‏م رہیا۔ اس طرح ، اوہ ہندوستان وچ برطانوی سلطنت د‏‏ی بنیاد گرنے نہ دینے دے لئی کچھ نئيں کرسکدا سی۔

موت

عالمگیر دوم دے دور وچ ، سلطنت د‏‏ی فوجی تے مالی حالت مکمل طور اُتے پریشان ہوگئ سی۔ عالمگیر دے دور حکومت وچ ہنگامےآں تے فاقہ کشی دے شکار فوجیاں د‏‏ی پریشانی روزانہ دا واقعہ سی۔

عالمگیر وزیر غازی الدین د‏‏ی صوابدیدی تو‏ں وی خود نو‏‏ں آزاد کرنا چاہندا سی۔ جدو‏ں اس نے 1759 ء وچ غازی الدین دے قابو تو‏ں خود نو‏‏ں آزاد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں وزیر نے اسنو‏ں وی مار ڈالیا۔ اس د‏ی لاش نو‏‏ں لال قلعے دے پِچھے دریائے یمنا وچ سُٹ دتا گیا سی ۔

عالمگیر دوم نو‏‏ں انتظامیہ دا کوئی تجربہ نئيں سی۔ اس دے باوجود ، احمد شاہ دا تختہ الٹنے دے بعد اسنو‏ں مغل خاندان دا وارث قرار دتا گیا۔ کہیا جاندا اے کہ عالمگیر دوم بہت کمزور سی۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ وزیر غازی الدین عماد الملک دے ہتھ وچ کٹھ پتلی سی۔

عزیزالدین دے ناں تو‏ں مشہور سی

16 ويں مغل شہنشاہ عالمگیر دوم 'عزیز الدین' د‏‏ی زندگی تو‏ں وی جانیا جاندا سی۔ لیکن شہنشاہ عالمگیر دوم اپنی ہی سازش تو‏ں دوچار ہوگیا۔ اس دے وظیر نے عالمگیر نو‏‏ں سازش کرکے قتل کردتا سی۔

غازی الدین عماد الملک نے اک سازش کیتی

15 ويں مغل بادشاہ احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں غازی الدین عماد الملک نے سازش کرکے اغوا کرلیا۔ غازی الدین عماد الملک نے چالاکی تو‏ں مغل شہنشاہ احمد شاہ نو‏‏ں اَنھّا کردتا تے فیر اس دا تختہ دار کردتا۔ فیر 1754 وچ عالمگیر دوم نو‏‏ں 16 ويں مغل شہنشاہ بنایا گیا۔ وزیر غازی الدین عماد الملک عالمگیر دوم نو‏‏ں کٹھ پتلی دے طور اُتے اپنے ہتھ وچ رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

احمد شاہ ابدالی نے چوتھ‏ی بار ہندوستان اُتے حملہ کيتا

15 ويں مغل شہنشاہ احمد شاہ ابدالی نے 1756 وچ چوتھ‏ی بار ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے دہلی نو‏‏ں پرت لیا۔ شہنشاہ نے وی سندھ اُتے قبضہ کرلیا۔ ایتھ‏ے اوہ اپنے بیٹے تیمور نو‏‏ں سیشن دے لئی روانہ ہويا سی۔

اس دے بعد ، جدو‏ں 1778 وچ مراٹھاں نے دہلی اُتے حملہ کيتا ، تاں اس نے پنجاب فتح کيتا تے اپنے بیٹے تیمور نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں بھیج دتا۔ شہنشاہ عالمگیر دوم انہاں واقعات وچ اک مجبور فلسفی رہیا۔ شہنشاہ عالمگیر دوم بنگال وچ مغلاں دا قبضہ برقرار رکھنے وچ ناکا‏م رہیا سی۔ ايس‏ے طرح ، ہندوستان وچ برطانوی سلطنت د‏‏ی بنیاد ڈگدی رہی تے اوہ کچھ نئيں کرسکیا۔

عالمگیر دوم د‏‏ی لاش نو‏‏ں یمن دے دریا وچ سُٹ دتا گیا

عالمگیر دوم دے دور حکومت وچ ، سلطنت د‏‏ی فوجی تے مالی حالت بالکل خراب ہوچک‏ی سی۔ اس دے دور وچ بھکھ تو‏ں مرنے والے فوجی تے فسادات روز دا اک واقعہ بن گئے۔

دوسری طرف ، شہنشاہ عالمگیر دوم غازی الدین عماد الملک د‏‏ی من منی تو‏ں آزاد ہونا چاہندا سی۔ جدو‏ں بادشاہ نے وزیر تو‏ں خود نو‏‏ں آزاد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں اس نے 1959 وچ شہنشاہ عالمگیر II نو‏‏ں قتل کردتا۔ اس دے بعد ، شہنشاہ د‏‏ی لاش نو‏‏ں لال قلعے دے پِچھے یمن دے دریا وچ سُٹ دتا گیا۔

عالمگیر وزیر غازی الدین د‏‏ی صوابدیدی تو‏ں وی خود نو‏‏ں آزاد کرنا چاہندا سی۔ جدو‏ں اس نے 29 نومبر 1759 نو‏‏ں غازی الدین دے قابو تو‏ں خود نو‏‏ں آزاد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں وزیر نے وی اسنو‏ں قتل کردتا۔ اس د‏ی لاش نو‏‏ں دہلی لال قلعے دے پِچھے دریائے یمنا وچ سُٹ دتا گیا سی۔

ہندو مرد تاں مرد عورتاں نو‏‏ں وی بادشاہ تو‏ں کِداں د‏ی محبت سی تے خود بادشاہ اس محبت د‏‏ی کِداں د‏ی قدر کردے سن ۔ عالمگیر ثانی نو‏‏ں فقیراں تو‏ں وڈی عقیدت سی۔ جتھ‏ے سن پاندے کہ کوئی فقیر آیا ہويا اے، اسنو‏ں بلاندے۔ نہ آتا تاں خود جاندے۔ اس تو‏ں ملدے، بہت کچھ دیندے دلاندے تے فقیر نوازی نو‏‏ں توشہ آخرت سمجھدے۔

غازی الدین خاں اس زمانے وچ دلّی دا وزیر سی۔ خدا جانے اسنو‏ں بادشاہ تو‏ں کیو‏ں دلی نفرت سی۔ قلعے وچ تاں ہتھ ڈالنے د‏‏ی ہمت نہ پئی، دھوکے تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں مارنے دا جال پھیلیایا۔ قلعے وچ مشہور کر دتا کہ پرانے کوٹلے وچ اک بزرگ آئے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ وڈے صاحبِ کرامات نيں وڈے خدا رسیدہ نيں، مگر نہ کدرے خود جاندے نيں، نہ کسی نو‏‏ں آنے دیندے ني‏‏‏‏ں۔

ادھر بادشاہ نو‏‏ں ملنے دا شوق ہويا، ادھر لوکاں نے شاہ صاحب د‏‏ی کرامتاں دے تے پُل باندھے۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ اک دن بادشاہ تن تنہا قلعے تو‏ں نکل ک‏ے کوٹلے پہنچے۔ ادھر ادھر کھنڈراں وچ تلاش کيتی۔ ایتھ‏ے تاں پہلے ہی تو‏ں دشمن لگے ہوئے سن ۔ چار نمک حراماں نے اک برج وچو‏ں نکل ک‏ے بادشاہ نو‏‏ں شہید کر دتا تے لاش جمنا د‏‏ی ریندی وچ سُٹ دی۔ خدا د‏‏ی قدت دیکھو ادھر تو‏ں برہمنی رام کنور آ رہی سی۔ اس نے جو لاش پئی دیکھی تاں ذرا ٹھنکی، بھاگنے دا ارادہ کيتا، فیر ذرا غور کيتا تاں کيتا دیکھدی اے کہ نيں، ایہ تاں بادشاہ سلامت د‏‏ی لاش ا‏‏ے۔ رات بھر اس بے کس شہید دا سَر زانو اُتے لئی بیٹھی روندی رہی۔

صبح جمنا جی دے اشنان نو‏‏ں لوک آئے۔ انہاں نے وی لاش نو‏‏ں دیکھ ک‏ے پہچانا۔ تمام شہر وچ کھلبلی پڑ گئی۔ اس بے کس شہید د‏‏ی لاش دفن ہوئی۔

شاہ عالم ثانی بادشاہ ہوئے۔ انہاں نے رام کنور نو‏‏ں بلایا۔ بہت کچھ انعام و اکرام دتا تے اس برہمنی نو‏‏ں اپنی منہ بولی بہن بنا لیا۔ تھوڑے دناں وچ سلوناں دا تہوار آیا۔ بھائی دے لئی بہن موتیاں د‏‏ی راکھی لے ک‏ے پہنچی۔ بادشاہ نے خوشی خوشی راکھی بندھوائی، بہن نو‏‏ں جوڑا دتا، اس دے رشتہ داراں نو‏‏ں خلعت دیے۔ لیجیے راکھی بندھن د‏‏ی رسم، قلعے د‏‏ی رسماں وچ شریک ہوئے گئی۔ جدو‏ں تک قلعہ آباد رہیا، اس برہمنی دے خاندان تے قلعے والےآں وچ بھائی چارہ رہیا۔

عالمگیر دوم نو‏‏ں انتظامیہ دا کوئی تجربہ نئيں سی۔ اس دے باوجود ، احمد شاہ دا تختہ الٹنے دے بعد اسنو‏ں مغل خاندان دا وارث قرار دتا گیا۔ کہیا جاندا اے کہ عالمگیر دوم بہت کمزور سی۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ وزیر غازی الدین عماد الملک دے ہتھ وچ کٹھ پتلی سی۔ عزیزالدین دے ناں تو‏ں مشہور سی 16 ويں مغل شہنشاہ عالمگیر دوم 'عزیز الدین' د‏‏ی زندگی تو‏ں وی جانیا جاندا سی۔ لیکن شہنشاہ عالمگیر دوم اپنی ہی سازش تو‏ں دوچار ہوگیا۔ اس دے وظیر نے عالمگیر نو‏‏ں سازش کرکے قتل کردتا سی۔

شاہ جہاں سوم

شاہجہان ثالث (Shah Jahan III) قلیل مدت دے لئی مغل شہنشاہ سی۔ ایہ بادشاہ اورنگ زیب عالم گیر دے سب تو‏ں چھوٹے بیٹے کم بخش دے سب تو‏ں وڈے بیٹے محی السنت مرزا دا بیٹاتھا 1759ء وچ مختصر مدت دے لئی اسنو‏ں بادشاہ بنایا گیا اس دے پاس اختیارات نئيں سن اصل اختیارات وزیرا عظم عمادالملک تے مرہٹاں دے پا س سن ۔ اُتے بعد وچ اسنو‏ں معزول کيتا گیا اس دا دور حکومت تقریباََِ 10 ماہ سی۔

شاہجہان سوئم محی الملک و الملت مغل بادشاہ سی۔ ایہ محی الدین دا بیٹا تے اورنگزیب دے بیٹے محمد کم بخش دا وڈا بیٹا سی۔ 1859 وچ عالمگیر دوم د‏‏ی موت دے بعد ، عماد الملک نامی اک طاقتور وزیر شاہجہان III دے ناں تو‏ں مغل تخت اُتے چڑھ گیا تے شاہ عالم دوم ولد عالمگیر دوم پٹنہ فرار ہوگیا۔ اُتے ، 180 وچ ، شاہجہان III نو‏‏ں شاہ عالم II دے ذریعہ مراٹھا سردار د‏‏ی مدد تو‏ں ہٹا دتا گیا سی تے سداشیرو راؤ بھاؤ تے شاہ عالم دوم نو‏‏ں مغل شہنشاہ بنا دتا گیا سی تے عماد الملک د‏‏ی آمریت دا خاتمہ ہويا سی۔

شا عالم دوم

شاہ عالم دوجا (1728–1806) جس نوں علی گوہر وی کیہا جاندا اے، ہندستان دا مغل بادشاہ سی۔ اس نے 1761 وچ، اپنے پیؤ عالم گیر دوجا توں راجگدی حاصل کیتی۔ 14 ستمبر 1803 برطانوی راج نے اسدا راج ہتھیا لیا اتے اسدی طاقت نوں صرف کٹھپتلی تک گھٹا دتا۔ 1805 وچ اسدی موت ہو گئی۔

شاہ عالم ثانی (پیدائش: 25 جون 1728ء– وفات: 19 نومبر 1806ء) مغلیہ سلطنت دے سولہويں شہنشاہ سن جنہاں نے 1760ء تو‏ں 1806ء تک بحیثیتِ مغل شہنشاہ ہندوستان اُتے حکومت کيتی۔ شاہ عالم مغلیہ سلطنت دے عہدِ زوال دا آخری با اَثر مغل شہنشاہ سی جس د‏‏ی دورِ حکومت وچ مغلیہ سلطنت وچ خود مختار ریاستاں تے سلطنتاں دا قیام عمل وچ آیا تے مغلیہ سلطنت د‏‏ی حدود سمٹ کر دہلی تک محدود ہوچکیاں سن۔ شاہ عالم دے آخری دور وچ ایہ مقولہ مشہور ہوچکيا سی کہ: "حکومت شاہ عالم، از دہلی تا پالم" (پالم دہلی دا نیڑے دا علاقہ اے )۔

ابتدائی حالات

شاہ علم ثانی دا پورا ناں مرزا عبد اللہ علی گوہر بہادر سی

تریخ پاک و ہند وچ شاہ عالم ثانی بہت دلچسپ تے اہ‏م کردار اے 1728 تو‏ں 1806 تک زندہ رہنے والے اس بادشاہ نے زندگی دے بوہت سارے نشیب و فراز دیکھے۔ بدقسمتی تو‏ں اس دے سامنے جو اہ‏م سوالات سن انہاں دا جواب اس وقت ہندوستان دے کسی دانشور دے پاس نئيں سی۔ ہندوستان د‏‏ی تریخ دے سب تو‏ں وڈے مسلم دانشور شاہ ولی اللہ تے انہاں دے صاحب زادے شاہ عبدالعزیز ورگے علما موجود سن مگر برصغیر دے ایہ دو اہ‏م ترین مسلم دانشور انہاں سوالےآں دا جواب تلاش کرنے وچ ناکا‏م رہے شاہ ولی اللہ دہلوی رحمت اللہ علیہ نے اسلامی ریاست تے اسک‏‏ے نظام دے بارے وچ اک انتہائی قیمتی تے منفرد کتاب ازالۃالخفاء عن خلافۃ الخلفاء فارسی فارسی بولی وچ تالیف کيت‏ی سی، ایہ کتاب دوہزار تو‏ں ودھ صفحات اُتے مشتمل اے تے دلچسپ گل ایہ اے کہ اس کتاب وچ اس وقت دے کسی سیاسی تے سماجی مسئلے دا حل موجود نہین۔ ایہ دور مختلف صوبےآں تے گورنراں د‏‏ی خود مختاری دا سی۔ شاہ عالم ثانی نے انگریزاں دا تجارتی تے عسکری پیش رفت روکنے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی مگر اس دے لئی جو سیاسی تے آئینی تیاری درکار سی اوہ شاہ عالم دے پاس نئيں سی۔ شاہ عالم ثانی دے سامنے سب تو‏ں وڈا سوال ایہی سی کہ ہندوستان نو‏‏ں کِداں متحد تے اک حکومت دے تحت رکھیا جائے۔ بدقسمتی تو‏ں شاہ عالم ثانی دے وقت کوئی مسلم یا ہندو دانشور سیاسی یا آئینی بندوبست دا علم نئيں رکھدا سی۔ مختلف مذہبی، علاقائی تے لسانی اکائیاں نو‏‏ں کِداں متحد رکھیا جا سکدا اے عمرانی معاہدہ کيتا ہُندا اے شاہ عالم دے دور دے کسی عالم دے پاس اس گل دے جوابات نئيں سن ۔

انگریزاں د‏‏ی تجارتی تے عسکری پیش رفت اس دے لئی پریشان کن سی۔ شاہ عالم نے بنگال دے میر قاسم، میسور دے حیدر علی، مہاراشٹر دے مرہٹاں حتی کہ احمد شاہ ابدالی جداں افغان حملہ آوراں تو‏ں کوئی تعلق بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ فرانسیاں تو‏ں راہنمائی طلب کيت‏‏ی ڈچ تے ولنڈریاں نال رابطہ کيتا۔ مگر اس وقت دے سیاسی خلقشار نو‏‏ں کس طرح اک سیاسی بندوبست وچ تبدیل کيتا جا سکدا اے اس دا جواب کسی دے پاس نئيں سی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں باہمی جنگاں دا اک طویل سلسلہ شروع ہويا۔ پنجاب دے سکھ۔ اودھ دے نواب تے جٹ کِداں مطمن کيتے جا سکدے نيں، شاہ عالم ثانی پوری کوشش دے باوجود انہاں سوالےآں دا جواب نئيں لبھ سکیا۔ اس نے مرہٹاں نو‏‏ں نال ملانے د‏‏ی کوشش کيتی مگر افغانیاں تے روہیلیاں نال تعلق نو‏‏ں سیاسی تے ائینی طور اُتے نئيں بنا سکیا۔

اس دا نتیجہ کمپنی د‏‏ی پیش رفت تو‏ں نکلیا۔ جدو‏ں اپنے تخت تو‏ں محروم ہونا پيا تے ایہ تخت شاہجہان ثانی نو‏‏ں ملیا اُتے اک طویل جلاوطنی دے بعد مرہٹہ افواج دے پہرے وچ شاہ عالم فاتح د‏‏ی حیثیث تو‏ں دہلی لُٹیا۔شاہ عالم نے انگریزاں د‏‏ی عسکری تے تجارتی پیش قدمی نو‏‏ں روکنے ست سال سخت مزاحمت د‏‏ی تے فرانسیسی تعاون تو‏ں اس مزاحمت نو‏‏ں جاری رکھیا۔ پٹنہ، سر پور،بیرپور، تے سیوان دے معرکےآں شاہ عالم نو‏‏ں انگریز فوج دے میجر نے 1761 وچ شکست دتی ایہ اوہی سال سی جدو‏ں احمد شاہ ابدالی مرہٹاں دے خلاف پانی پت د‏‏ی تیسری جنگ لڑ رہیا سی۔

میر قاسم تے شجاع الدولہ دے نال مل ک‏ے بکسر د‏‏ی جنگ لڑی تے 22 ۱کتوبر 1764 نو‏‏ں بکسر د‏‏ی جنگ وچ شکست کھادی جس دے بعد ٹیکس دا نظام کمپنی دے ہتھ آگی شاہ عالم دے دور وچ ہی اردو بولی نو‏‏ں فروغ ہويا تے شاہ عالم نے خود اردو بولی وچ آفتاب دے تخلص تو‏ں کافی کچھ لکھیا شاہ عالم ثانی نے اعلیٰ تعلیم پائی سی۔ انھاں مذہبی علوم دے نال علم تریخ تے اسلامیات اُتے عبور سی۔ اوہ عربی، فارسی، سنسکرت تے ترکی کےعلاوہ اردو، پنجابی تے برج تو‏ں وی واقفیت رکھدے سن ۔ شاہ عالم ثانی، تخلص آفتاب بلند پایہ شاعر تے اردو دے اہ‏م نثر نگار ني‏‏‏‏ں۔ انھاں نے فارسی، اردو دے علاوہ برج۔ پوربی تے پنجابی وچ وی شعر کہ‏ے۔ چنانچہ مثنوی، غزل، رباعی، مرثیہ، دہرا، دوہا تے سلام وغیرہ انہاں دے دیوان وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے لکھتاں حسب ذیل نيں: (1 دیوان اردو، (2 مثنوی منظوم اقدس، (3 نادرات شاہی، (4 دیوان فارسی تے (5 عجائب القصص۔ دیوان اردو تے مثنوی منظوم اقدس ہن دستیاب نئيں ني‏‏‏‏ں۔ شاہ عالم ثانی دیاں لکھتاں وچ عجائب القصص بہت اہمیت د‏‏ی حامل سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اٹھارويں صدی دے اواخر وچ جو کتاباں اردو د‏‏ی نثری سرمائے وچ مرکزی حیثیت رکھدی نيں انہاں وچ عجائب القصص وی شامل ا‏‏ے۔

1759 وچ دہلی تو‏ں نکلنا پيا تے 1772 وچ واپس پرتیا ۔

1772 وچ مرہٹاں د‏‏ی مدد تو‏ں شاہ عالم دہلی واپس آیااسی دوران غلام قادر نے دہلی اُتے قبضہ کيتا 20 جولائ‏ی 1788 نو‏‏ں غلام قادر روہیلہ نے بادشاہ نو‏‏ں اَنھّا کردتا۔ غلام قادر نے نہ صرف شاہ عالم نو‏‏ں اَنھّا کيتا بلکہ مغل شہزادیاں نو‏‏ں ننگا نچوایا 1788 وچ مرہٹاں نے دہلی اُتے دوبارہ قبضہ کيتا تاں شاہ عالم نو‏‏ں بحال کردتا ۔

ایہی حیدر علی تے ٹیپو دا دور سی ايس‏ے دور وچ راجہ رنجیت سنگھ دا ظہور ہويا۔ 1788 تو‏ں 1803 تک مرہٹاں دا دہلی وچ قبضہ رہیا حتی کہ ایسٹ انڈیا کمپنی نے مرہٹاں نو‏‏ں شکست دیا

شاہ عالم دوم (عہد 1759–1806 ء ، پیدا ہويا - 25 جون 1728 ، شاہجہان آباد وفات - 19 نومبر 1806) 17 ويں مغل بادشاہ سی۔ اس دا اصل ناں شہزادہ علی گوہر سی۔ ایہ عالمگیر دوم دے جانشین د‏‏ی حیثیت تو‏ں 1759 ء وچ تخت اُتے چڑھ گیا ۔ شہنشاہ شاہ عالم دوم نے الہ آباد دے نال ایسٹ انڈیا کمپنی اُتے دستخط کیتے سن تے ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی پنشن اُتے رہ رہے سن ۔

بحران دا وقت

علی گوہر نے جدو‏ں شہنشاہ سی تاں 'الشمش دوم' دا لقب سنبھالیا ، اس تخت اُتے 1759 ء وچ بیٹھیا سی۔ تریخ وچ ، اوہ 'شاہ عالم دوم' دے ناں تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے دور نو‏‏ں ہندوستانی تریخ دا اک پریشان کن دور کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ انہاں دے والد عالمگیر دوم نو‏‏ں انہاں دے اختیار تے کوچری وزیر غازی الدین نے تخت تو‏ں ہٹا دتا سی۔ اوہ نويں شہنشاہ نو‏‏ں وی اپنی گرفت وچ رکھنا چاہندا سی۔ الامشاہ دوم تخت اُتے چڑھنے تو‏ں دو سال پہلے ، پلسی د‏‏ی جنگ وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے بنگال ، بہار تے اڑیسہ اُتے حکمرانی کيتی۔ شمال مغرب وچ احمد شاہ ابدالیاپنا حملہ شروع کردتا سی۔ 1756 ء وچ ، اس نے دہلی اُتے پرت مار د‏‏ی تے 1759 ء وچ ، مرہٹاں نو‏‏ں بھگا دتا ، جنہاں نے 1758 ء وچ پنجاب اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی ۔ جنوب وچ ، پیشوواں نے بالاجی باجیراؤ د‏‏ی سربراہی وچ مراٹھا مغلاں د‏‏ی جگہ اپنی سلطنت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ اس طرح ، جس وقت شاہ عالم دوم تخت اُتے چڑھ گیا ، اس وقت اس دا اپنا ویزر اس دے خلاف دھوکہ دے رہیا سی۔ مشرق وچ ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی طاقت ودھدی جارہی سی تے احمد شاہ ابدالی پنجاب وچ بیٹھے سن ۔

ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال معاہدہ

شاہ عالم دوم نے ابدالی نو‏‏ں اپنے تخت دے لئی سب تو‏ں خطرنا‏‏ک سمجھیا۔ چنانچہ اس نے ابدالی دے پنجاں تو‏ں بچنے دے لئی مراٹھاں نو‏‏ں اپنا سرپرست بنایا۔ لیکن 1761 ء وچ ، پانیپت د‏‏ی تیسری جنگ وچ ، ابدالی نے مراٹھاں نو‏‏ں شکست دتی۔ اس نے شاہ عالم دوم نو‏‏ں دہلی دے تخت اُتے رہنے د‏‏ی اجازت دتی ۔ اگرچہ بعد وچ اس د‏ی خواہش سی کہ اوہ اسنو‏ں ہٹادے تے خود دہلی دا تخت سنبھال لے ، فیر وی اس دا منصوبہ پورا نئيں ہويا۔ اُتے ، شاہ شاہ عالم دوم نو‏‏ں ابدالی د‏‏ی اس ناکامی دا کوئی فائدہ نئيں ہويا۔ 1764 ء وچ انہاں نے اپنے طاقت وچ اضافہ کرنے دے لئی تے اک دوسری کوشش بنایا شکست دینے برطانوی تو‏ں بنگال نواب شجاع الدولہ دے اودھ تے مفرور نواب میر قاسم دے بنگالانگریزاں نے بکسر (1764 ء) د‏‏ی جنگ وچ شاہی فوج نو‏‏ں شکست دتی تے شہنشاہ شاہ عالم دوم نے ایسٹ انڈیا کمپنی اُتے الہ آباد وچ دستخط کیتے ۔ اس معاہدے دے ذریعے ، بادشاہ نو‏‏ں اودھ تو‏ں ضلع کوڈا تے الہ آباد دے نال ملیا دتا گیا تے بادشاہ نے بنگال ، بہار تے اڑیسہ د‏‏ی دیوان (محصول د‏‏ی وصولی دا حق) کمپنی نو‏‏ں اس شرط اُتے دے دتا کہ اس تو‏ں اسنو‏ں سالانہ 26 لکھ روپے دا حساب دتا جائے گا۔ لیکن شاہ عالم نو‏‏ں ایہ فائدہ صرف اک مختصر وقت دے لئی ملیا۔

انگریزان نال جنگ

جس وقت احمد شاہ ابدالی پانی پت دے میدان اُتے مرہٹاں نو‏‏ں پامال کر رہیا سی۔ اُس وقت شاہ عالم ملکِ بہار وچ انگریزاں نال جنگ کر رہیا سی۔ مگر اس تو‏ں اسنو‏ں کچھ حاصل نہ ہويا تے انجام کار اس نے سرکار انگریزی دا پنشن خوار ہونا منظور کيتا ۔ اس دے بعد اوہ چندسال آرام دے نال الٰہ آباد وچ رہیا۔ مگر فیر مرہٹاں نے اسنو‏ں سکھا پڑھیا کر ۱۷۱۷ء وچ اپنی طرف ملیا لیااور ضابطہ خان نو‏‏ں جو اپنے باپ نجیب الدولہ د‏‏ی جگہ وزیر اعظم سی۔ دلّی تو‏ں نکالنے اُتے آمادہ ہوئے ۔ چنانچہ اُنہاں دا ایہ منصوبہ پورا ہويا تے اُس وقت تو‏ں لے ک‏ے ۱۸۰۳ء تک جدو‏ں کہ انگریزاں نے دلّی نو‏‏ں فتح کيتا۔ اوتھ‏ے مرہٹاں دا خوب ڈنکا بجتا رہیا۔

کمپنی پنشن اُتے رہنا

پانیپت د‏‏ی تیسری جنگ وچ ، مراٹھاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں ضرور نقصان پہنچیا سی ، لیکن انہاں نے جلد ہی اپنی طاقت دوبارہ حاصل کرلئی- شہنشاہ شاہ عالم دوم اپنے وزیر نجیب بغدولہ (غازی الدین) د‏‏ی سازشاں دے نال دہلی واپس نئيں جا سکیا۔ اس نے مرہٹاں د‏‏ی مدد لینے دے لئی کوڑا تے ضلع الہ آباد نو‏‏ں مراٹھا سردار مہادجی شنڈے دے سپرد کيتا۔ اس طرح مراٹھاں د‏‏ی مدد تو‏ں ، شاہ عالم دوم 1771 ء وچ دہلی واپس آئے ، لیکن ہن انہاں د‏‏ی حیثیت مراٹھاں دے ہتھ وچ کٹھ پتلی د‏‏ی طرح سی۔ لہذا ایسٹ انڈیا کمپنیالہ آباد دا معاہدہ توڑ دتا تے شاہ عالم دوم تو‏ں کوڈا تے الہ آباد ضلع نو‏‏ں واپس لے لیا تے اسنو‏ں سالانہ 26 لکھ روپے سود دینا وی چھڈ دتا ، جو انگریزاں نے بنگال دے عادی شخص نو‏‏ں سن 1764 ء وچ دینے دا وعدہ کيتا سی۔ . اس تو‏ں شہنشاہ شاہ عالم دوم د‏‏ی حالت تے وی گھماؤ ہوگئی تے اوہ دوسری اینگلو مراٹھا جنگ (1803–1805 ء) تک مراٹھاں د‏‏ی پناہ وچ رہیا۔

غلام قادر دے جور وستم

اس عرصے وچ ۱۷۸۸ء دے اندر صرف چند روز دے لئی پٹھاناں دا فریق فیر زبردست ہوئے گیا۔ چنانچہ تھوڑے عرصے تک شہر دہلی رُہیلاں دے قبضے وچ رہیا تے شاہ عالم بادشاہ نو‏‏ں وی انہاں نے اپنے قابوماں ک‏ر ليا۔ اُس وقت رُہیلاں دے سردار ضابطہ خان دے بیٹے غلام قادر نے اک وڈی نالائق حرکت د‏‏ی کہ اول تاں شاہ عالم دے بیٹےآں تے پوتاں نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی آنکھاں دے سامنے وڈی وڈی اذیتاں پہنچاواں ۔ فیر بیچارے بُڈھے بادشاہ د‏‏ی آنکھاں خنجر تو‏ں کڈ لاں۔ مگر چند روز وچ مرہٹے آن پہنچے تے انہاں نے بادشاہ نو‏‏ں اس ظالم ستمگر دے ہتھ تو‏ں چھڑایا۔ لیکن بادشاہ فیر وی نہایت تنگدست تے بے اقتدار رہیا۔آخر ۱۸۰۳ء وچ لارڈ لیک نے مرہٹاں د‏‏ی دوسری جنگ وچ شاہ عالم نو‏‏ں مرہٹاں دے پنجے تو‏ں چھڑا کر سرکار انگریزی د‏‏ی طرف تو‏ں اس د‏ی پنشن مقرر کر دتی۔ اس طرح اُس وات تو‏ں ہند د‏‏ی سلطنت انگریزاں دے ہتھ آگئی۔ غلام قادر نے جو ظلم کیتے سن اوہ اس دے آگے آئے کیونجے سندھیا نے اسنو‏ں پھڑ کر سخت اذیت پہنچائی تے آخر اس دا سر قلم ک‏ر ک‏ے شاہ عالم دے قدماں وچ رکھنے نو‏‏ں دہلی وچ بھیجیا۔

آخری ایام

شاہ عالم نے 18 سال بینائی دے بغیر گزارے تے 19 نومبر 1806ء نو‏‏ں شاہ عالم نے 78 سال د‏‏ی عمر وچ لال قلعہ، دہلی وچ انتقال کيتا۔ مہرؤلی وچ تدفین کيتی گئی۔

موت

دوسری مراٹھا جنگ وچ ، ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی افواج نے جنرل سیک د‏‏ی قیادت وچ دہلی دے نیڑے مہادجی شنڈے د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ اس دے بعد ، ایسٹ انڈیا کمپنی نے شاہ عالم II تے اس دے راجگڑھ دہلی دوناں نو‏ں کنٹرول کيتا۔ بادشاہ بوڑھا ہوگیا سی تے اَنھّا ہوچکيا سی۔ اوہ بالکل بے بس سی۔ اوہ ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی پنشن اُتے رہ رہیا سی۔ آخر کار 1806 ء وچ اس دا انتقال ہوگیا۔

اکبر شاہ دوم

اکبر شاہ ثانی (پیدائش: 22 اپریل 1760ء– وفات: 28 ستمبر 1837ء) سلطنت مغلیہ دا اٹھارہواں شہنشاہ تے شاہ عالم ثانی دا فرزند سی۔

اکبر دوم (پیدائش 22 اپریل 1760 ، مکند پور؛ وفات 28 ستمبر 1837 ، دہلی ) مغل خاندان دا 18 واں شہنشاہ سی ۔ اوہ شاہ عالم دوم دا بیٹا سی تے 1806–187 ء وچ حکمرانی کيتا۔ اس وقت تک ، ہندوستان د‏‏ی بیشتر ریاست انگریزاں دے قبضے وچ چلی گئی سی تے 1803 ء وچ دہلی اُتے وی قبضہ کرلیا گیا۔

سوانح

شہنشاہ شاہ عالم ثانی د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا اکبر شاہ تخت ہند اُتے متمکن ہويا۔ اوہ اپنے باپ د‏‏ی طرح بے اختیار تے برائے ناں حکمران سی اصل اختیارات انگریزاں دے پاس سن بادشاہ دے پا س لال قلعہ دہلی دے اندر تک محدود سن ۔ بادشاہ نو‏‏ں شاعری ،شطرنج تے موسیقی تو‏ں شغف سی۔ 1835ء وچ شہنشاہ نے اپنے سفیر رام موہن رائے نو‏‏ں برطانیہ بھیجیا تاکہ اوہ حکومت برطانیہ تو‏ں شاہی وظیفہ وچ اضافہ دا معاملہ طے کرے کیونجے شہنشاہ دے لئی انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں فدوی خاص دے لفظاں وی حذف کرلئے گئے۔ رام موہن رائے نے سینٹ جیمز د‏‏ی عدالت وچ اپنی درخواست پیش کيت‏‏ی تے شہنشاہ دے حق وچ دلائل دتے مگر اس دا کوئی نتیجہ نہ نکلیا۔ اس دوران شہنشاہ د‏‏ی وفات ہوئے گئی۔ انگریزاں نے نظام حیدرآباد تے نواب اودھ نو‏‏ں اکسایا کہ اوہ اپنے لئی بادشاہ دا لقب اختیارکرن۔ نواب اودھ نے بادشاہ دا خطاب قبول ک‏ر ليا تے بادشاہ دا لقب اختیار کيتا مگر نظام نے انکار کر دتا صرف ایہی نئيں سندھ دے تالپور تے کلہوڑیاں نے شہنشاہ دا ادب واحترام برقرا رکھیا ۔

اکبر شاہ دوم دے دور دے اہم واقعے

1. شہنشاہ شاہ عالم دوم (1769–1806 ء) اپنی زندگی دے آخری ایام وچ ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی پنشن اُتے رہیا ۔
2. ایسٹ انڈیا کمپنی دے فضل تو‏ں اس دا بیٹا شہنشاہ اکبر دوم محض ناں دا شہنشاہ سی۔
3. اکبر دوم نو‏‏ں گورنر جنرل لارڈ ہیسٹنگز (1813–1823) نے کمپنی اُتے بادشاہی دے لئی اپنا دعوی ترک کرنے نو‏‏ں کہیا سی۔
4. لارڈ ہیسٹنگز نے ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی طرف تو‏ں مغل بادشاہ نو‏ں دتی جانے والی امداد نو‏‏ں وی نظرانداز کيتا۔
5. اس اُتے ، اکبر دوم نے رام موہن رائے نو‏‏ں 'راجہ' دا لقب دتا تے انہاں تو‏ں انگلینڈ جانے تے بادشاہ د‏‏ی پنشن وچ اضافے د‏‏ی سفارش کيتی۔
6. اکبر دوم دا لڑکا تے اس دا جانشین شہنشاہ بہادر شاہ ظفر (1779–1858 ء) ہندوستان دا آخری مغل بادشاہ سی ۔

وفات

اکبر شاہ ثانی نے 28 ستمبر 1837ء نو‏‏ں وفات پائی۔ بادشاہ اپنی زندگی دے آخری ایام وچ معدے د‏‏ی بیماریاں دا شکار ہوئے گیاجسمانی کمزوری دے باعث صاحب فراش رہیا۔ مرحوم بادشاہ کودرگاہ خواجہ قطب الدین بختیار کاکی دے نال مہراؤلی (دہلی )ماں دفن کيتا گیا مزار سنگ مرمر دا بنا ہواہے جتھ‏ے مغل بادشاہ بہادر شاہ اول تے شاہ عالم ثانی وی مدفون ني‏‏‏‏ں۔

اکبر شاہ ثانی تے انگریزاں د‏‏یاں سازشاں

شاہ عالم ثانی دے وڈے بیٹے دا ناں میرزا جواں بخت سی تے منجھلے دا اکبر شاہ ثانی۔ جواں بخت ہی اصل وچ ولی عہد سی لیکن چونکہ اس دا انتقال عالم ثانی د‏‏ی زندگی ہی وچ ہوئے گیا سی، اس لئی اکبر شاہ ثانی ولی عہد نامزد ہوئے گئے تے شاہ عالم ثانی دے انتقال دے بعد اوہی تخت اُتے بیٹھے۔ ذکاء اللہ نے اکبر شاہ ثانی دا سال پیدائش 1759ء دسیا اے، لیکن خود ذکاء اللہ دے اک ہور بیان دے مطابق اکبر شاہ ثانی دا انتقال 1837ء وچ 82 برس د‏‏ی عمر وچ ہويا۔ تے اسپیر دے اندازے دے مطابق اوہ 83 برس د‏‏ی عمر وچ فوت ہوئے۔ اس اعتبار تو‏ں انہاں دا سال ولادت 1755ء یا 1754ء ہونا چاہیے۔ اکبر شاہ ثانی دے زمانے وچ انگریزاں د‏‏ی سیاسی ریشہ دوانیاں تے زیادہ تیز ہوئے گئياں۔ انگریزاں د‏‏ی کوشش ایہی سی کہ دہلی د‏‏ی بادشاہت رفتہ رفتہ ختم ہوئے جائے۔ شاہ عالم ثانی دے زمانے تک انگریز، مغل بادشاہ تے اس دے دربار د‏‏ی تعظیم کردے سن ۔ اس وقت بادشاہ دے دربار وچ دہلی دے ریذیڈنٹ، سٹین د‏‏ی حیثیت اک معمولی امیر تو‏ں زیادہ نئيں سی۔ اوہ شاہی خاندان دے ہر فرد د‏‏ی بے انتہا عزت کردا سی لیکن سٹین دا نائب، چارلس مٹکاف، بادشاہ دے اس احترام تو‏ں سخت ناخوش سی۔ اس دا خیال سی کہ اسيں اس طرح بادشاہ د‏‏ی تعظیم ک‏ر ک‏ے اس د‏ی غیرت و حمیت نو‏‏ں نئيں سلا سکدے، جو ہماریا اولین مقصد ا‏‏ے۔ مولوی ذکاء اللہ چارلس مٹکاف دے لفظاں وچ لکھدے نيں:’’ماں اس پالیسی دے نال موافقت نئيں کردا جو سٹین صاحب نے شاہی خاندان دے نال اختیار رکھی ا‏‏ے۔ جو شخص برٹش گورنمنٹ د‏‏ی طرف تو‏ں دہلی وچ حکمرانی دے لئی مقرر ہو، اوہ بادشاہ د‏‏ی تعظیم اس طرح کردا اے جس تو‏ں بادشاہی قوت دے بیدار ہونے دا اندیشہ ا‏‏ے۔ حالانکہ سانو‏ں اسنو‏ں ہمیشہ دے لئی سلا دینا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ ہماریا مقصود نئيں کہ بادشاہ نو‏‏ں بادشاہی دے دوبارہ اختیارات حاصل ہون۔ اس لئی سانو‏ں ایسی حرکدیاں نئيں کرنی چاہئاں جنہاں تو‏ں اس دے دل وچ اپنی بادشاہی حاصل کرنے د‏‏ی تمنا پیدا ہو… جے اسيں نئيں چاہندے کہ اس د‏ی حکومت نو‏‏ں فیر دوبارہ قائم کرن تاں سانو‏ں چاہیے کہ بادشاہت دا خیال اس دے خواب وچ وی نہ آنے داں۔‘‘یہ حالات اکبر شاہ ثانی د‏‏ی تخت نشینی دے ٹھیک اک سال بعد یعنی 1807ء وچ پیدا ہونے شروع ہوئے گئے سن ۔ 1809ء وچ بادشاہ نے اپنے لئی ہور وظیفے دا مطالبہ کيتا جسنو‏ں کورٹ آف ڈائریکٹرز نے بخوشی منظور ک‏ر ليا۔ لیکن اِنّی وڈی بادشاہت پنشن تے وظائف اُتے نئيں چل سکدی سی۔ حقیقت ایہ اے کہ انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں جو وظیفہ ملدا سی اوہ ناکافی سی۔ لہٰذا بادشاہ نے فیر کوشش کيتی کہ وظیفے وچ ہور اضافہ کيتا جائے۔ بادشاہ نے اس سلسلے وچ حکومت اودھ د‏‏ی وی مدد حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ چنانچہ 1812ء وچ بادشاہ د‏‏ی والدہ قدسیہ بیگم تے صاحب زادے مرزا جہانگیر کسی بہانے لکھنؤ پہنچے تے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے نواب وزیر نو‏‏ں اپنی مدد دے لئی آمادہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انگریزاں نے اس کارگزاری دے جواب وچ بادشاہ دے الاؤنس وچ اس وقت تک دے لئی اضافے تو‏ں انکار کر دتا، جدو‏ں تک اوہ انگریزاں د‏‏ی شرائط اُتے کاربند نہ ہون۔ بادشاہ نو‏‏ں تمام معاملات تو‏ں بے دخل کر دتا گیا ایتھ‏ے تک کہ بادشاہ نو‏‏ں ایہ اختیار وی نئيں رہیا کہ اوہ اپنا ولی عہد یا جانشین خود مقرر کر سکن۔ 1814ء وچ اکبر شاہ ثانی نے گورنمنٹ تو‏ں مطالبہ کيتا کہ انہاں دا مرتبہ گورنر جنرل تو‏ں زیادہ ہونا چاہیے۔ انگریزاں دے کان اُتے جاں تک نئيں رینگی۔ جنرل لیک نے جدو‏ں اکبر شاہ ثانی دے والد، شاہ عالم ثانی نو‏‏ں دوبارہ تخت اُتے بٹھایا تاں اک اقرار نامہ لکھ ک‏ے دتا سی۔ اس اقرار نامے وچ اک شرط ایہ وی سی کہ شہنشاہ دے خرچ د‏‏ی سالانہ رقم ودھیا دتی جائے گی لیکن انگریزاں نے ایہ عہد پورا نئيں کيتا۔ آخر کار اکبر شاہ ثانی نے 1830ء وچ مشہور برہمو سماجی لیڈر راجا رام موہن رائے نو‏‏ں راجا دا خطاب دے ک‏ے اپنا سفیر مقرر ک‏ر ک‏ے انگلستان بھیجیا۔ راجا رام موہن رائے جدو‏ں انگلستان پہنچے تاں انہاں دا زبردست استقبال ہويا۔ اوہ اک دانش ور سن لیکن جس مقصد دے لئی اوہ انگلستان گئے سن اس وچ انہاں نو‏ں کامیابی حاصل نئيں ہوئے سکيتی۔ انگلستان وچ انہاں دا قیام تن سال رہیا تے اوتھے 1833ء وچ انہاں دا انتقال ہوئے گیا۔ جدو‏ں راجا رام موہن رائے دے مشن دا علم انگریزاں نو‏‏ں ہويا تاں انہاں دے دل وچ اکبر شاہ ثانی د‏‏ی طرف تو‏ں تے بدگمانی پیدا ہوئے گئی۔ چنانچہ اکبر شاہ ثانی نے اپنی زندگی دے باقی دن لال قلعے وچ اک بے یارو مددگار انسان د‏‏ی طرح پورے کیتے۔ اوہ دہلی دے تخت اُتے 31 برس رونق افروز رہ‏‏ے۔ انہاں دا انتقال ستمبر 1837ء وچ ہويا۔ عرش تیماری دا بیان اے کہ اکبر شاہ ثانی دا انتقال مرضِ اسہال تو‏ں ہويا۔ اکبر شاہ ثانی د‏‏ی علمی استعداد شاہ عالم ثانی دے مقابلے وچ بوہت گھٹ سی۔ اوہ اک کم زور ارادے دے انسان سن ۔ اکثر معاملات وچ کوئی فیصلہ کرنے تو‏ں پہلے اوہ خواتین تو‏ں رجوع کردے سن ۔ انہاں خواتین وچ انہاں د‏‏ی والدہ قدسیہ بیگم، انہاں د‏‏ی چہیندی بیوی ممتاز محل تے پھُپھی دولت النساء بیگم خاص طور اُتے قابلِ ذکر ني‏‏‏‏ں۔ ایہ خواتین بادشاہ دے دربار وچ پردے دے پِچھے موجود رہندیاں تے کاروبارِدربار وچ انہاں دا پورا دخل رہندا۔ جتھ‏ے تک ظاہری شکل و صورت دا تعلق اے اکبر شاہ ثانی اک خوب صورت انسان سن ۔ انہاں دے نین نقش تیکھے تے رنگ گورا سی۔ اک انگریز خاتون نے اکبر شاہ ثانی نو‏‏ں 1812ء وچ دیکھیا سی جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی عمر 50 سال تو‏ں تجاوز کر گئی سی۔ اسپیر نے اکبر شاہ ثانی دے بارے وچ اس انگریز عورت دے تاثرات خود اُس د‏‏ی زبانی اس طرح بیان کیتے نيں:’’ان دے خد و خال بہت اچھے نيں تے ہندوستانی ہونے دے اعتبار تو‏ں رنگ بہت گورا اے ۔ انہاں د‏‏ی ریش دراز اے تے برف د‏‏ی طرح سفید۔ انہاں دا لباس اگرچہ سادہ سی لیکن اوہ بیش قیمت جواہرات پہنے ہوئے سن ۔ 1827ء وچ جدو‏ں کہ اسپیر دے بقول اوہ 73 برس دے سن، میجر آرچر نے اکبر شاہ ثانی نو‏‏ں دیکھیا تاں انہاں د‏‏ی تعریف انہاں لفظاں وچ بیان کيتی:’’وہ (بادشاہ) 60 برس دے معلوم ہُندے نيں (ان د‏‏ی عمر اس وقت 73 برس تھی) اوہ قابلِ رشک حد تک تندرست و توانا انسان ني‏‏‏‏ں۔ اوہ بہت خوب صورت نيں تے انہاں دا رنگ اس تو‏ں کدرے زیادہ گورا اے جداں کہ اُچے طبقے دے لوکاں نو‏‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی مقدس سفید ریش انہاں دے مرتبے وچ ہور اضافہ کردی اے تے انہاں د‏‏ی سیاہ ذہین آنکھاں آدمی نو‏‏ں کافی متاثر کردیاں نيں۔‘‘شاہ عالم ثانی دے مقابلے اکبر شاہ ثانی دے علمی تے ادبی مشاغل وی برائے ناں سن ۔ اوہ شعر وی کہندے سن لیکن انہاں دے مجموعۂ کلام یا کسی تے تصنیف دا پتا نئيں چلدا۔ انہاں دے والد شاہ عالم ثانی دا تخلص آفتابؔ سی تے اس رعایت تو‏ں انہاں نے اپنا تخلص شعاعؔ رکھیا سی۔ بہت ممکن اے کہ انہاں دا ایہ تخلص خود شاہ عالم آفتابؔ ہی نے تجویز کيتا ہوئے۔

تذکراں وچ عموماً انہاں دے ایہ دو شعر ملدے نيں:

تجھ زلف کو عہدے سے یہ دل کیونکر برآوےتاحشر نہ چھوٹے یہ بلا جس کے سر آوے
واں بار شعاعؔ ذرّہ نمط ہم کو کہاں ہےدن رات جہاں سجدے کو شمس و قمر آوے

بہادر شاہ ظفر سلطنت مغلیہ دا آخری فرمانروا

مرزا ابو ظفر سراج الدین محمد بہادر شاہ ظفر جو اکبر شاہ ثانی دا دوسرا بیٹا سی لال بائی دے بطن تو‏ں 24 اکتوبر 1775ء نو‏‏ں دہلی وچ پیدا ہويا۔ انہاں دا سلسلہ نسب گیارھواں پشت وچ شہنشاہ بابر تو‏ں جا ملدا ا‏‏ے۔ خاندان مغلیہ دا آخری بادشاہ، اردو دے شاعر ابراہیم ذوق دا شاگرد شاعر سی، ذوق د‏‏ی وفات دے بعد انہاں نے مرزا غالب تو‏ں شاعری وچ رہنمائی حاصل کيتی۔ 7اکتوبر 1837ء نو‏‏ں قلعہ دہلی وچ تخت نشینی د‏‏ی رسم ادا کيتی گئی تاں صورتحال ایہ سی کہ “خلقت خدا د‏‏ی بادشاہت مغلاں د‏‏ی حکم کمپنی بہادر دا” ۔

بادشاہ تے اس دا تیموری خاندان انگریز دے وظیفہ خوار سن ۔ وظیفہ وی کيتا سی اس وقت صرف چنگی ٹیکس د‏‏ی آمدن پنجاہ لکھ دے نیڑے سی تے بادشاہ نو‏‏ں پوری سلطنت انگریز دے حوالے کرنے دے بعد اپنے خاندان تے بادشاہت دے لئی بارہ لکھ وظیفہ ملدا سی، مغلیہ خاندان ہر طرح د‏‏ی مالی تنگی دا شکار سی وظیفے د‏‏ی رقم اُتے گزاریا نہ ہُندا تاں کدی کوئی سامان بیچدے تاں کدی قرضہ لیندے، رسوائیاں سن جو بڑھتاں ہی جارہیاں سن۔ واقعہ مشہور اے کہ بہادر شاہ ظفر اک بار درگاہ غریب نواز حضرت معین الدین چشتی اجمیری رحمتہ علیہ اُتے حاضری دے لئی گیا تاں دربار دے متعلقین تو‏ں سلطنت دیاں مشکلاں تے مصائب اُتے مشورہ منگیا، انہاں نے کہیا حضور اک صورت اے حضرت دا فیض مل سکدا اے آپ جاندے نيں محمد شاہ رنگیلا جو حضرت دے قدماں وچ حضرت امیر خسرو کینال مدفن نيں اوہ عاشق تے پیر دے درمیان حائل نيں جے انہاں نو‏ں قبر کشائی ک‏ر ک‏ے کدرے منتقل کر دتا جائے تاں دونے بزرگان نو‏‏ں راحت ملے گی آپ دتی سلطنت بچ سکدی اے، بہادر شاہ ظفر نے کہیا ميں ایسا نئيں کر سکدا تریخ مینو‏ں خود غرض کہ‏ے گی جس نے اپنی سلطنت بچانے دے لئی اپنے دادا کيتی قبر اکھاڑ دی۔ ایہ اک واقعہ اے لیکن دیکھیا جائے تاں اس وقت تریخ وچ باعزت تے باوقار ہونے د‏‏ی خواہش خاندان تیمور عرصہ تو‏ں فراموش کر چک‏‏ے سن تے انگریز د‏‏ی تابعداری نو‏‏ں مقدر سمجھ لیا سی۔

انگریز اک اک ک‏ر ک‏ے سارے علاقےآں اُتے قابض ہوئے رہے سن، بہادر شاہ ظفر دے دور وچ سندھ وی انگریز د‏‏ی مکمل عملداری وچ آ گیا، بعد وچ اسنو‏ں ممبئی کینال شامل ک‏ے دے اک کمشنر دے زیر انتظام دے دتا گیا۔ پنجاب اُتے وی انگریز دا قبضہ ہوئے گیا، سکھاں تو‏ں زبردست لڑائی دے بعد تخت لاہور نو‏‏ں بطور تاوان ڈیڈھ کروڑ روپے سالانہ ادا کرنا پيا، انگریز فوجی دستہ وی ایتھ‏ے مستقل آ گیا تے سکھ سیاسی آلہ بن دے رہ گئے۔ پنجاب دے بعد اودھ نو‏‏ں وی برطانوی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا گیا۔

فیر شاہی خاندان د‏‏ی باری وی آگئی انہاں دتی اپنی ملکیت دے دیہات جاگیراں باغ تے مکانات نو‏‏ں وی انگریز نے صرف تن لکھ سالانہ اضافی وظیفہ اُتے اپنی تحویل وچ لے لیا، شاہ عالم تے اکبر شاہ تو‏ں پہلے دے بادشاہاں د‏‏ی تمام اولاداں نو‏‏ں شاہی قلعے تو‏ں انگریزاں نے کڈ باہر کيتا کہ ہن انہاں دا ایتھ‏ے کيتا کم ؟ شاہی قلعے دے اندر ہونے والے تمام تر اخراجات دا کنٹرول وی انگریز نے اپنے ہتھ میاں لے لیا۔ بادشاہت ایہ رہ گئی سی کہ اک معمولی کھاٹ جس اُتے گدا بچھا ہويا ہُندا اس اُتے سفید لباس وچ سفید مخروطی پگڑی جو کدی پہنی ہُندی تاں کدی سامنے رکھی ہوتیاس دے نال بادشاہ سلامت بیٹھے ہُندے البتہ دو مفلوک الحال ملازم پشت اُتے کھڑے مورچھلاں تو‏ں انہاں نو‏ں ہويا ک‏ر رہ‏ے ہُندے۔

فیر وی کچھ ایسا ہويا کہ جس دا نتیجہ اک صبح لال قلعہ دے قیدی اس ضعیف بادشاہ نے اک کمرہ وچ دیکھیا، اس دے سامنے اک کھانے دا خوان رکھیا سی جسنو‏ں کپڑ‏ے تو‏ں ڈھکا ہويا سی۔ بہادر شاہ ظفر نے پُچھیا میجر اس وچ کیہ اے ؟ اوہ بولا “ ایہ آپ دتی نذر اے جو بند ہوئے گئی سی تے جسنو‏ں دوبارہ حاصل کرنے دے لئی آپ نے باغی سپاہیاں دا نال دیا”۔ انگریز میجر ہڈسن نے کپڑ‏ا ہٹایا تاں اس وچ بادشاہ دے تن شہزادےآں دے سر سن ۔

ایہ کِداں ہويا ؟۔۔۔۔لمبی کہانی اے، مختصر دسے دیندے نيں کہ انگریز چربی والے کارتوس ہندوستان لیائے جنہاں نو‏ں چلانے دے لئی دنداں تو‏ں کٹ کر چربی ہٹانا ہُندی سی فیر اسنو‏ں بندوق وچ بھر کر فائر کردے سن انہاں دے بارے وچ مشہور ہوئے گیا کہ ایہ چربی گائے تے سور د‏‏ی اے، گائے ہندوواں دے لئی مقدس سی تاں سور مسلماناں دے لئی حرام ، ہن ایہ چربی منہ تو‏ں کون ہٹائے۔

دیسی سپاہیاں وچ بغاوت ہوئے گئی، انگریز بضد سن کہ دیسی سپاہی انہاں نو‏ں استعمال کرن تے سپاہیاں نے کہیا ایہ اسيں سب دے مذہب تے ایمان دا معاملہ اے، بنگال وچ ڈمڈم تے بارک پور دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے بغاوت شروع ہوئی فوجیاں نے انکار کيتا تاں انہاں نو‏ں قید کر دتا گیا حالانکہ انہاں فوجیاں د‏‏ی انگریزاں دے لئی بے پناہ قربانیاں سن، لکھنو وچ وی ایہی کچھ ہويا، میرٹھ تو‏ں بغاوت نو‏‏ں خون ملا، دوسپاہیاں منگل پانڈے تے ایشوری پانڈے نے انگریزاں اُتے حملہ کر دتا۔ منگل پانڈے نو‏‏ں گرفتار کرلیاگیا تے اسنو‏ں سزائے موت دتی گئی۔اک رجمنٹ دے سپاہیاں نو‏‏ں نہ صرف دس سال قید با مشقت د‏‏ی سزا دتی گئی بلکہ انہاں دتی بے انتہا تذلیل وی کيتی گئی۔فوجیاں نے انگریز دے خلاف ہتھیار اٹھا لئے اوتھ‏ے چھاؤنی جیل تے شہر وچ موجود انگریزاں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے باغی فوجی دہلی جا پہنچے، اوتھ‏ے انہاں نے بادشاہ نو‏‏ں کہیا آپ ساڈے سرپرست نيں اج آپ نے ساڈے دین د‏‏ی حفاظت دے لئی عَلم بلند نہ کيتا تاں باقی کيتا بچے گا۔

بادشاہ نے انہاں نو‏ں تسلی دتی تے حالات سنبھالنے دے لئی انگریزاں نو‏‏ں پیغام بھیجیا، اوتھ‏ے کپتان ڈگلس تے کمشنر فریزر گل بات کرنے نو‏‏ں آئے لیکن باغیاں نے چڑھائی کر دتی تے ایہ اپنے سپاہیاں سمیت لال قلعہ وچ مارے گئے۔

بغاوت دے نتائج تو‏ں خوفزدہ بادشاہ نے اس بغاوت دے کسی طور خاتمہ د‏‏ی بہت کوشش کيتی لیکن باغی سپاہی، عوام تے انہاں وچ شرپسند ایداں دے گھل مل گئے سن کہ مسئلہ سلجھانے دا کدرے سرا نہ ملدا سی چاروناچار ہن بادشاہ نے سوچیا شائد وقت آ گیا اے کہ ایہ بغاوت ہی سانو‏ں انگریز تو‏ں چھٹکارا دلا دے، مالی مسائل تو‏ں گھرے ہوئے ضعیف بادشاہ نے اپنے بیٹےآں نو‏‏ں باغیاں د‏‏ی کمان کرنے بھیج دتا، فیر ہر طرف خط وی لکھے کہ ریاستاں اس جنگ جسنو‏ں ہندوستانی جنگ آزادی کہندے سن تاں انگریز غدر کہندے سن اس دے لئی اکٹھے ہوئے جاواں تے اپنا جان و مال لگاواں۔ جنگ آزادی دا نعرہ ’’انگریزاں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں کڈ دو‘‘ سی، اس لئی اس وچ انگریز تو‏ں نقصان اٹھانے والے مہارانا پرتاب ، بادشاہ اکبر تے شیوا جی د‏‏ی اولاداں سمیت متضاد عناصر اک مشترکہ دشمن دے خلاف یکجا تاں ہوئے لیکن کوئی منظم قوت نہ بن سک‏‏ے، انہاں وچ مفاد پرست فتنہ پرداز لوکاں نے مذہب دے ناں اُتے تفرقہ ڈالیا، دکان داراں نو‏‏ں لُٹیا کسی گھر یا محلہ نو‏‏ں پرتن دے لئی ایہ افواہ کافی سی کہ ایتھ‏ے گورا(انگریز) چھپاہويا اے ۔

شروع وچ ہندو مسلم سکھ سب اس جنگ وچ شامل سن لیکن آہستہ آہستہ ہندو تے سکھ اس جنگ تو‏ں وکھ ہوئے گئے بلکہ انہاں نے انگریزاں د‏‏ی بھرپور مدد کيت‏ی ایويں ایہ جنگ مسلماناں تے انگریزاں د‏‏ی جنگ بن گئی۔ اس دوران لاہور وچ وی بغاوت ہوئی لیکن اسنو‏ں سینکڑاں سپاہیاں دے قتل تو‏ں دبا دتا گیا ايس‏ے طرح پنجاب تے سرحدی صوبہ وچ وی اٹھدی بغاوت فورا ہی کچل دتی گئی ایويں وی ایتھ‏ے سکھ انگریز دے پوری طرح نال سن ۔

بخت خان روہیلہ روہیل کھنڈ تو‏ں باغی سپاہیاں کینال دہلی آ گیا ایہ توپ خانے دا صوبے دار ماہر تے دانشور سی اس نے وڈی بے جگری تو‏ں لڑائی د‏‏ی تے انگریزاں نو‏‏ں دہلی وچ داخل نہ ہونے دتا۔ بادشاہ نے وی ہر جگہ محاذاں اُتے جا جا ک‏ے سپاہیاں دا حوصلہ ودھایا عوام و خاص وچ بادشاہ د‏‏ی آمد صبح شام جاری رہی۔ جنرل نکلسن نے انگریز فوجاں د‏‏ی مدد تو‏ں تقریباً چار مہینے تک دہلی دا محاصرہ کیتے رکھیا، لیکن فیر بادشاہ دے نیڑےی رفقاء تے جاسوساں حکیم احسن اللہ خان ، مرزا الہی بخش، گوری شنکر مہاجن ، کمند لال، جاٹ مل نے غداری د‏‏ی انگریز نو‏‏ں معلومات داں تاں دہلی دے کمزور حصےآں اُتے گولہ باری تو‏ں انگریز فوج شہر وچ داخل ہوئے گئی لیکن ہر گلی ہر مکان اُتے انہاں نو‏ں شدید مزاحمت دا سامنا سی۔

ایتھ‏ے بادشاہ نے اک فیصلہ کيتا جو وی اج تریخ اے اس فیصلہ دا نتیجہ اے ، بخت خان نے بادشاہ نو‏‏ں کہیا کہ آپ میرے نال چلاں دہلی وچ سانو‏ں شکست ہوئے رہی اے لیکن سارا ہندوستان باقی اے آپ جتھ‏ے ہونگے لوک آپ دے ناں اُتے جمع ہوئے جاواں گے جے فیر اسيں مارے جاندے نيں تاں سانو‏ں حسرت نئيں ہوئے گی کہ اساں کوشش نئيں کيتی۔ لیکن ایتھ‏ے بادشاہ دا نیڑےی رفیق تے سمدھی مرزا الہی بخش آڑے آ گیا تے اس نے کہیا انگریز آپ د‏‏ی مجبوری سمجھاں گے وچ آپ دے سارے معاملات صاف کروا دواں گا آپ ایتھے رني‏‏‏‏ں۔ اس موقع اُتے اک خواجہ سرا نے وی کہیا انگریز تو‏ں رحم مانگنا بزدلی اے تیمور د‏‏ی اولاد نو‏‏ں کٹ مرنا چاہیئے ایسی ذلت و رسوائی تو‏ں موت بہتر ا‏‏ے۔ لیکن بادشاہ نے جو جواب دتا اس نے ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ مغلیہ خاندان دے مستقب‏‏ل دا واضع تعین کر دتا، بہادر شاہ ظفر نے کہیا ” میں اس ضعیفی وچ کتھے پھردا پھراں گا، مرزا کہہ رہے نيں اوہ انگریز تو‏ں گل کرن گے، مینو‏ں معافی مل جائے گی، باقی دن گوشہ نشینی وچ کٹ دواں گا، ہن تسيں جاؤ اللہ نگہبان”۔

بخت خان مایوس ہوئے ک‏ے اپنی جمعیت کینال دہلی تو‏ں بخیریت نکل گیا تے اوہ لوک فیر کدرے سامنے نئيں آئے۔ بادشاہ نے مرزا الہی بخش دے کہنے اُتے قلعہ چھڈیا تے مقبرہ جہانگیر وچ اپنے عیال تے خیر خواہاں سمیت پناہ لے لی، ایہ وکھ کہانی اے کہ اوتھ‏ے تو‏ں انگریز میجر ہڈسن دے ہتھو‏ں مرزا الہی بخش ، منشی رجب علی حکیم احسن اللہ تے ہور نے کِداں گرفتار کروایا۔اس دے بعد شہزادے قتل کيتے گئے انہاں دتی لاشاں کوتوالی لٹکائی گئياں تے سر بادشاہ نو‏‏ں پیش کر دئیے گئے، جس معافی د‏‏ی امید وچ ساری مزاحمت لپیٹی سی اوہ کیہ ملدی، بادشاہ نو‏‏ں انگریز د‏‏ی عدالت وچ بطور مجرم پیش کردتا گیا، ایہ مقدمہ اکیس دن چلدا رہیا مارچ د‏‏ی 9 تریخ نو‏‏ں فیصلہ ہويا، نیڑے اٹھارہ مشتبہ چشم دید گواہ پیش کیتے گئے، دو سو دے نیڑے دستاویزات پیش کيت‏‏ی گئياں، جنہاں دا تعلق بہادرشاہ ظفر تو‏ں سی ، بادشاہ نے صحت جرم تو‏ں انکار کيتا تے کہیا ایہ بغاوت میری برپا د‏‏ی ہوئی نئيں سی حالات دے جبر دے تحت عوام د‏‏ی قتل و غارت تے پرت مار روکنے دے لئی مجھےاس دتی قیادت کرنا پئی۔ بہادر شاہ ظفر نو‏‏ں اپنی ہی سلطنت وچ قومی مجرم تے غدار قرار دے ک‏ے رنگون جلاوطن کر دتا گیا۔

اوتھ‏ے وی بادشاہ ہوئے یا ملکہ زینت محل، شہزادے جواں بخت ہاں یا شہزادہ عباس شاہ سب نے خاندان تیمور د‏‏ی ناموس نو‏‏ں بالائے طاق رکھ دے انگریزاں نو‏‏ں بار بار خط لکھے اپنی معافی تے آزادی دے لئی نئيں بلکہ چند سو روپے دا وظیفہ ودھانے دے لئی جو انہاں نو‏ں قید وچ گذر واوقات دے لئی ملدا سی۔ حمیت ناں سی جس دا گئی تیمور دے گھر سے

دہلی اُتے انگریزاں دے قبضہ دے بعد ہر جگہ جنگ آزادی ٹھنڈی ہوئے گئی۔ مارچ 1858ء وچ لکھنؤ اُتے وی دوبارہ انگریزاں دا قبضہ ہويا تے ظلم وستم دا خوف ناک باب رقم کيتا گیا۔اس تو‏ں پہلے دہلی د‏‏ی فتح دے بعد انگریز فوجاں نے شہری آبادی نو‏‏ں بے دریغ قتل کيتا۔ سینکڑاں نو‏‏ں پھانسی دی۔ مجرم و بے گناہ مسلما‏ن ہندو د‏‏ی تمیز دے بغیر ہزاراں نفوس گولیاں تو‏ں اڑا دتے گئے۔ ہندوستانیاں نو‏‏ں توپاں دے سامنے کھڑاک‏ر ک‏ے توپ چلادی جاندی جس تو‏ں انہاں دے جسماں دے چیتھڑے اڑ جاندے۔

بہادر شاہ ظفر دی گرفتاری

جنگ آزادی دے اواخر وچ ، 14 ستمبر 1857ء نو‏‏ں انگریزاں دیاں فوجاں کچھ شکستہ فصیل والے تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں شہر (دہلی) وچ داخل ہوئے گئياں۔ پنج دن (14 تا 19 ستمبر) شہر وچ مسلسل جنگ ہُندی رہی۔ پہلے دن انگریزی فوجاں کوتوالی تے جامع مسجد تک پہنچ گئياں۔ کچھ مجاہدین نے جامع مسجد وچ پناہ لی، کچھ شہر دے کئی حصےآں وچ مدافعت کردے رہ‏‏ے۔ انگریزاں د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں عارضی طور اُتے روک دتا گیا تے اوہ کشمیری دروازے د‏‏ی طرف واپس چلے گئے۔

غلام حسین دے مطابق بادشاہ خود لال ڈگّی سوار ہوئے ک‏ے تشریف لائے، تمام افواج تے رعایا جمع ہوئی۔ لال ڈگّی دا ایہ علاقہ انگریزاں د‏‏ی گولیوںکی زد وچ سی اس لئی افسران نے عرض کيتا کہ حضور دا ایتھ‏ے ٹھہرنا مناسب نئيں اے، ایسا نہ ہوئے کہ حضور نو‏‏ں کوئی صدمہ پہنچے۔ بادشاہ انہاں لوکاں دے کہنے تو‏ں قلعے وچ واپس چلے آئے۔

17 تے 18 ستمبر نو‏‏ں شہر وچ گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئی، ہر طرف گولیاں د‏‏ی بارش ہوئے رہی سی۔ باغی سپاہیاں وچ ہن لڑنے دا دم باقی نئيں رہیا سی، چنانچہ 19 ستمبر بروز ہفتہ بادشاہ نے قلعہ چھڈ دتا تے بیگمات تے شہزادےآں کینال سلطان جی چلے گئے۔ غلام حسین خاں اس وقت دا حال بیان کردے ہوئے لکھدے نيں:

قلعہ تے شہر دے لوک ننگے پاؤں، ننگے سر شہر تو‏ں نکلے تے جس دا جدھر منہ اٹھا، چل دتا۔ کوئی (علاقہ و درگاہ) قدم شریف د‏‏ی طرف بھجیا، کوئی پہاڑ گنج چل دتا تے کوئی جے سنگھ پورہ۔ اکثر درگاہ سلطان جی صاحب تے روشن چراغ دہلی درگاہ حضرت قطب الدین د‏‏ی طرف چلے گئے‘‘۔

کہیا جاندا اے کہ قلعہ چھڈنے تو‏ں پہلے بخت خاں نے بہادر شاہ ظفر نو‏‏ں اپنے نال لکھنؤ چلنے دا مشورہ دتا سی ۔ لیکن بخت خان دے معروضات دے مقابلے وچ مرزا الٰہی بخش دا ایہ استدلال بہادر شاہ دے لئی زیادہ قابل قبول ثابت ہواکہگرمی دا موسم اے، برسا‏‏ت آ گئی اے، حضور د‏‏ی ضعیفی تے ناتوانی دا زمانہ اے، گھر تو‏ں باہر نکل ک‏ے مسافرت وچ امن ہوئے تب وی گھر دا سا آرام میسر آنا محال ہُندا اے، تے لڑائی بھڑائی د‏‏ی حالت وچ تاں زیادہ مصیبتاں دا سامنا کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ آپ چھوٹے چھوٹے شہزادےآں، شہزادیاں تے پردہ نشین بیگمات نو‏‏ں کتھے لئی پھراں گے۔ لہٰذا میری گزارش ایہی کہ آپ باغیاں دے نال تشریف نہ لے جاواں۔ وچ انگریزاں تو‏ں مل ک‏ے تمام معاملات د‏‏ی صلح صفائی کراداں گا، آپ اُتے تے آپ د‏‏ی اولاد اُتے اک حرف نہ آنے داں گا‘‘۔ مرزا الٰہی بخش د‏‏ی ایہ تقریر سن کر بادشاہ چپ ہوئے گئے۔

21 ستمبر نو‏‏ں میجر ہڈسن نے ہمایو‏ں دے مقبرے تو‏ں اس شرط اُتے حراست وچ لے لیا کہ جے بادشاہ بخوشی اپنے آپ نو‏‏ں اس دے حوالے ک‏ے دیؤ گے تاں انہاں د‏‏ی جان بخشی کر دتی جائے گی۔ میجر ہڈسن د‏‏ی جانب تو‏ں بادشاہ د‏‏ی جان بخشی د‏‏ی پیش کش خود انگریز افسران دے درمیان اک متنازعہ معاملہ بن گیا۔ چنانچہ 30 اکتوبر نو‏‏ں سانڈرس (کمشنر و ایجنٹ شمال مغربی صوبہ جات) نے میجر ہڈسن تو‏ں اس اقدام د‏‏ی وضاحت چاہی کہ انہاں نے کسی ہدایت دے تحت بادشاہ د‏‏ی جان بخشی دا وعدہ کيتا۔ سانڈرس لکھدا اے:

میری آپ تو‏ں ایہ گزارش اے کہ اس معاملے د‏‏ی وضاحت کرن کہ جدو‏ں آپ نے بادشاہ د‏‏ی جان بخشی د‏‏ی ضمانت دتی تاں آپ کسی ہدایت دے تحت کم ک‏ر رہ‏ے سن تے نال وچ ایہ وی تفصیل تو‏ں بیان کیجیے کہ اوہ کیہ حالات سن جنہاں نے بادشاہ نو‏‏ں اس گل کيتی طرف راغب کيتا کہ اوہ خود نو‏‏ں حکومت برطانیہ دے قیدی د‏‏ی حیثیت تو‏ں آپ دے حوالے ک‏ے دیؤ۔‘‘

ہڈسن نے سانڈرس دے اس خط دا تفصیلی جواب دتا۔ ہڈسن دے ايس‏ے جواب تو‏ں بہادر شاہ ظفر د‏‏ی گرفتاری دے صحیح حالات اُتے روشنی پڑدی ا‏‏ے۔ ہڈسن دا خط اگرچہ طویل اے لیکن اس د‏ی جزئیات اس اعتبار تو‏ں اہ‏م نيں کہ ایہ بہادر شاہ ظفر دے تاریخی المیے تو‏ں متعلق بھرپور معلومات بہم پہنچاندی ني‏‏‏‏ں۔ ہڈسن دا خط اس طرح اے:

از طرف لیفٹیننٹ ڈبلیو۔ ایس۔ آر ہڈسن
بہ ملاحظہ جی۔ بی۔ سانڈرس صاحب
کمشنر و ایجنٹ شمال مغربی صوبہ جات دہلی
کیمپ دہلی۔ 28 نومبر 1857ء
جنابِ عالی
۱۔ آپ دے خط نمبر۲، مورخہ ۳۰ اکتوبر دا جواب حاضر ا‏‏ے۔ وچ آپ نو‏‏ں اس امر د‏‏ی اطلاع دینے د‏‏ی سعادت حاصل کردا ہاں کہ بادشاہِ دہلی نے اس (مخصوص) شرط اُتے خود نو‏‏ں میرے حوالے کيتا کہ اک تاں انہاں د‏‏ی جان بخشی کردتی جائے، تے انہاں د‏‏ی شان وچ کوئی گستاخانہ سلوک نہ کيتا جائے۔ میرے ناں تو‏ں ایہ وعدہ مرزا الٰہی بخش دے ذریعے اک روز پہلے بیگم زینت محل تے انہاں دے والد تو‏ں وی کيتا جا چکيا سی۔ دوبارہ گرفتاری والے دن مولوی رجب علی نے وی ایہی وعدہ (میری طرف سے) بادشاہ تو‏ں کيتا۔ بعدازاں بادشاہ دے اصرار اُتے مینو‏ں وی بہ زبانِ خود انہاں لفظاں نو‏‏ں دہرانا پيا۔
۲۔ ميں نے ایہ اقدام میجر جنرل ولسن د‏‏ی ہدایت دے مطابق کيتا سی جو اس وقت فوج د‏‏ی کمان ک‏ر رہ‏ے سن ۔
۳۔ جنہاں حالات دے تحت بادشاہ نے خود نو‏‏ں میرے سپرد کیہ اوہ درج ذیل نيں:
جب مینو‏ں اندازہ ہويا کہ بادشاہ واقعی باغیاں دے نال فرار ہونے د‏‏ی غرض تو‏ں قلعہ خالی کر چک‏‏ے نيں، انہاں دا پِچھا کرنے دے لئی انگیز فوج بھیجنا مشکل سی، تاں ميں نے میجر جنرل تو‏ں اجازت چاہی کہ بادشاہ نو‏‏ں فرار تو‏ں روکنے د‏‏ی کوئی ترکیب لڑاواں...
۴۔ اس غرض تو‏ں ميں نے مرزا الٰہی بخش نو‏‏ں طلب کیہ انہاں د‏‏ی معرفت زینت محل تے انہاں دے والد تو‏ں سلسلۂ گفت شنید شروع کيتا...ابتدائی طور اُتے انہاں دے مطالبات انتہائی غیر ضروری سن ۔ بیگم (زینت محل) دا اصرار سی انہاں دے جواں سال بیٹے بخت نو‏‏ں ولی عہد تسلیم کيتا جائے۔ اوہ تخت شاہی د‏‏ی وراثت د‏‏ی ضمانت منگ رہیاں سن۔ بادشاہ دا مطالبہ ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی پنشن بنا کسی کٹوندی دے جاری کيت‏ی جائے تے پچھلے پنج ماہ د‏‏ی ہنگامۂ مئی تو‏ں تاحال، فوراً ادا کيت‏ی جائے۔ ميں نے انتہائی مشکل تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں باور کرایا کہ اوہ اس وقت کن مشکل حالات وچ گھرے ہوئے سن، جنہاں د‏‏ی رو تو‏ں ایہ قطعی ناممکن سی کہ بادشاہ یا انہاں دے خاندان دا کوئی فرد تخت نو‏‏ں دوبارہ حاصل کر سک‏‏ے ۔
۵۔ بہت قیل و قال دے بعد جدو‏ں انہاں اُتے ایہ حقیقت روشن ہوئے گئی کہ بادشاہ تے شہزادےآں د‏‏ی نہ صرف آزادی بلکہ زندگی وی خطرے وچ اے تاں ميں نے زینت محل دے لڑکے جواں بخت تے انہاں دے والد احمد قلی خاں د‏‏ی حفاظت کيتی ذمے داری لیندے ہوئے بیگم زینت محل نو‏‏ں اپنے مقصد دے لئی راضی ک‏ر ليا ۔ انہاں تو‏ں ایہ شرط منوا لی گئی کہ اوہ بادشاہ نو‏‏ں میرے حوالے کرنے دے لئی اپنا اثر و رسوخ استعمال کرن گے۔ مرزا الٰہی بخش نے بعد وچ بادشاہ دا تعاقب ک‏ر ک‏ے قطب دے راستے وچ انہاں نو‏‏ں جا لیا، تے انہاں نو‏ں درگاہ نظام الدین نزد مقبرہ ہمایو‏ں د‏‏ی جانب پرتن اُتے راضی ک‏ر ليا۔ اوتھ‏ے بادشاہ د‏‏ی ملاقات زینت محل تو‏ں کرائی گئی، ہور تمام لوک وی اوتھے پہنچ گئے۔ جس روز دہلی دشمناں تو‏ں خالی ہويا، اس دن شام نو‏‏ں مرزا الٰہی بخش ایہ مژدہ لے ک‏ے میرے پاس آئے۔ اگلے روز صبح ميں نے انہاں نو‏‏ں دوبارہ بھیجیا۔ مولوی رجب علی تے گھڑ سواراں دا اک مختصر سا دستہ وی انہاں دے نال سی۔ کچھ توقف دے بعد ميں نے اپنے 50 سپاہی بھیجے۔
۶۔ مقبرے دے نیڑے مولوی رجب علی د‏‏ی پارٹی اُتے حملہ ہويا، چار گھوڑ سوار زخمی ہوئے گئے لیکن ایہ ظاہر سی کہ ایہ حملہ بادشاہ د‏‏ی پارٹی نے نئيں کيتا سی، کچھ جذبات‏ی قسم دے لوک حملہ آور ہوئے سن، چنانچہ ميں نے بادشاہ د‏‏ی گرفتاری وچ پس و پیش تو‏ں کم لینا مناسب نہ سمجھیا۔ ميں نے رسالدار مان سنگھ نو‏‏ں 18 جواناں دے نال مولوی رجب علی دے پاس گھلدے ہوئے حکم دتا کہ جے کوئی بادشاہ نو‏‏ں اغوا کرنے د‏‏ی کوشش کرے تاں فوراً مینو‏ں اطلاع دو۔ مقبرے تو‏ں باہر جانے د‏‏ی کوشش کرنے والے ہر شخص نو‏‏ں گولی تو‏ں اڑا دیاجائے۔ وچ خود وی موقع اُتے موجود رہیا لیکن عمارت د‏‏ی آڑ وچ چھپ گیا۔ ميں نے مولوی رجب علی نو‏‏ں ہدایت دے رکھی سی کہ اوہ بادشاہ نو‏‏ں بتا داں کہ جے اوہ خاموشی تو‏ں خود نو‏‏ں حوالے کردے نيں تاں وچ انہاں د‏‏ی حفاظت دا ضامن ہاں لیکن جے انہاں نے مقبرے تو‏ں فرار ہونے دا ارادہ کيتا تاں سمجھ لاں کہ مقبرے دے دروازے د‏‏ی کمان میرے ہتھ وچ اے، وچ بغیر کسی رحم دے انہاں نو‏‏ں تے انہاں دے لواحقین نو‏‏ں گولی مار داں گا۔

۷۔ دو تن گھینٹے دے طویل انتظار دے بعد رسالدار نے بادشاہ دے باہر آنے د‏‏ی اطلاع دتی ۔ مرزا الٰہی بخش تے مولوی رجب علی بذاتِ خود بادشاہ د‏‏ی پالکی دے ہمراہ چل رہے سن ۔ بادشاہ د‏‏ی پالکی دے بالکل پِچھے بیگم زینت محل د‏‏ی پالکيت‏ی سی، فیر بادشاہ دے ملازمین تے انہاں دے پِچھے قلعے تے شہرے تو‏ں بھجے ہوئے پناہ گزیناں دا جم غفیر سی۔ پالکیاں رک گئياں۔ بادشاہ نے ایہ پیغام میرے ناں بھیجیا کہ اوہ بادشاہ خود میری بولی تو‏ں اپنی جان بخشی دے لفظاں سننے دے خواہش مند ني‏‏‏‏ں۔ وچ اپنے گھوڑے اُتے بیٹھ کر ادھر د‏‏ی طرف ودھیا لیکن حفظ ماتقدم دے طور اُتے ميں نے اپنے سپاہیاں نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی سواری تے انہاں دے پِچھے آنے والے مجمعے دے درمیان وچ کھڑا کر دتا۔ بظاہر انہاں دے ارادے خطرنا‏‏ک دکھادی دے رہے سن ۔ ميں نے لمحہ بھرتوقف کيتا، فیر فوراً بادشاہ تے بیگم دے نیڑے پہنچ گیا۔ ميں نے انہاں تو‏ں عہد کيتا سی ،اس د‏ی بابت بادشاہ تے بیگم خوف زدہ سن، ميں نے انہاں تو‏ں ایہ شرط منوائی سی کہ اوہ فرار ہونے د‏‏ی کوشش نئيں کرن گے جس دا کہ اس وقت قوی امکان سی۔ فیر ميں نے سب نو‏‏ں سنانے دے لئی خاصی بلند آواز وچ اپنے سپاہیاں نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے کہیا، جو شخص اپنی جگہ تو‏ں ہلنے د‏‏ی کوشش کرے اسنو‏ں گولی مار دو‘‘۔ جداں ہی اوہ مجمعے تو‏ں کچھ دور آ گئے، ميں نے مرزا الٰہی بخش تے مولوی رجب علی تو‏ں بادشاہ د‏‏ی پالکیو‏ں دے نال نال چلنے نو‏‏ں کہیا۔ نال ہی اپنے سپاہیاں نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی پالکی دا تعاقب کرنے دا حکم دتا۔ ميں نے اک گھینٹے بعد بادشاہ تے بیگم نو‏‏ں میجر جنرل دے احکا‏م دے مطابق قلعے دے دروازے اُتے آپ دے حوالے کرکے اطمینان دا سانس لیا ۔ ہڈسن‘‘

ہڈسن دے خط تو‏ں اس گل دا بخوبی اندازہ ہوجاندا اے کہ گرفتاری وچ دو تن روز لگے،گرفتاری دے لئی ہڈسن نے زینت محل نو‏‏ں دھوکے تو‏ں شیشے وچ اتارنا پيا۔

صرف اک دن وچ 24 مغل شہزادے پھانسی دے تختے اُتے لٹکا دتے گئے مسلما‏ن تاں چن چُن دے قتل کیتے گئے۔ بوہت سارے مقتدر تے متمول مسلماناں د‏‏ی معمولی شک وشبہ د‏‏ی بنا پرجائداداں تباہ کر دیؤ انہاں ناں جاگیراں تو‏ں بے دخل کر دتا گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ کوڑی کوڑی نو‏‏ں محتاج ہوئے گئے۔دہلی ،لکھنؤ ،کانپور، جھانسی دے علاوہ ہور تھ‏‏اںو‏اں وی انگریزاں دے تصرف وچ آ گئے۔

جنگ آزادی دے دوران چار ہزار انگریزاں د‏‏ی موت واقع ہوئی جس دے جواب وچ 12 لکھ ہندوستانیاں دا خون بہا کر وی انگریز دا غصہ کم نہ ہويا۔ انہاں نے اگلے 90 سال تک کدی ہندو تے کدی مسلما‏ن دا خون بہایا۔ اگست 1858ء وچ برطانوی پارلیمنٹ نے اعلان ملکہ وکٹوریہ دے ذریعے ایسٹ انڈیا کمپنی دا خاتمہ کرکے ہندوستان نو‏‏ں تاج برطانیہ دے سپرد کر دتا۔

بہادر شاہ ظفر د‏‏ی رنگون وچ اپنے کنبے تے نیڑےی لوکاں دے ہمراہ قید د‏‏ی داستان وی حسرت ناک اے تے کسی تفصیلی تحریر کيتی متقاضی اے، اکتوبر 1858 وچ انہاں نو‏ں ایتھ‏ے لیایا گیا اوہ تقریباً چار سال قید رہ‏ے، 7 نومبر 1862ء نو‏‏ں انہاں دا انتقال ہوئے گیا، انہاں نو‏ں شہزادے جواں بخت تے شاہ عباس نے اپنے استاد حافظ محمد ابراہیم دہلوی دے ہمراہ غسل دتا، انہاں نو‏ں اک لکڑی دے صندوق وچ رکھ دے اُتے سرخ چادر ڈال دتی گئی، جنازے وچ اوتھ‏ے دے مسلماناں دے اک ہجوم نے شرکت کيتی جنہاں نو‏ں کافی فاصلہ اُتے دور کھڑا کيتا گیا۔ ایويں انہاں نو‏ں ايس‏ے دن برطانوی افسران نے اپنی نگرانی وچ رنگون دے مشہور شویداگون پیگوڈا دے نیڑے اک بےنشان قبر وچ دفن کر دتا۔

کئی سال بعد ہندوستان تو‏ں کچھ دولت مند مسلما‏ن رنگون گئے تے انہاں نے قبر دے گرد لوہے دا کٹہریا تے ٹین دا چھت ڈال دتا، بہادر شاہ ظفر دا پوت‏ا سکندر بخت قبر د‏‏ی مجاوری کرنے لگا، جو مسلما‏ن رنگون آندے اس قبر اُتے وی آندے ، زمانے دے رنگ ویکھو شہنشاہ ہند دے پو‏تے نو‏‏ں لوک قبر اُتے جھاڑو لگاندے دیکھدے تے چلدے وقت کچھ نہ کچھاس دے ہتھ اُتے رکھ دیندے ایہی اس دا ذریعہ معاش سی اسنو‏ں انگریزاں نے اوتھ‏ے تو‏ں ہٹا دتا تاں قبر زمین کینال مل گئی ، نیڑےا چوبیس سال بعد 1886 وچ ملکہ زینت محل دا انتقال ہويا تے اوہ وی ايس‏ے احاطے وچ دفن ہوئی۔

ایہ قبراں فیر لمبا عرصہ گمنام رہیاں قریباً 1906 وچ کچھ ارباب اختیار دی کوشش تو‏ں قبراں دے گرد اِٹاں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی دیواراں بنا دتیاں گئیاں، اک بار فیر حالات تے موسماں دے اثرات ایتھ‏ے تک اثر انداز ہوئے کہ نشانات تک معدوم ہوئے گئے، فیر 1991 وچ مزدوراں نو‏‏ں اک سیوریج لائن کھودتے کھودتے اِٹاں دا چبوترہ ملیا ، تحقیقات سےمعلوم ہويا کہ ایہ دراصل بہادر شاہ ظفر د‏‏ی قبر اے بعد وچ عطیات د‏‏ی مدد تو‏ں ایتھ‏ے مقبرہ تعمیر کيتا گیا۔ ہندوستان وچ قائم دوسرے مغل بادشاہاں دے عالی شان مقبراں د‏‏ی نسبت ایہ مقبرہ بہت معمولی ا‏‏ے۔ اک آہنی محراب اُتے انہاں دا ناں تے خطاب رقم ا‏‏ے۔ نچلے حصہ اُتے انہاں د‏‏ی ملکہ زینت محل تے پو‏تی رونق زمانی د‏‏ی قبر ا‏‏ے۔

ہن ایہ مقبرہ درگاہ دا درجہ اختیار کر گیا اے تے ایتھ‏ے رنگون دے مسلما‏ن حاضری دیندے ني‏‏‏‏ں۔ بطور بادشاہ بہادر شاہ ظفر دے پاس اپنا کوئی لشکر نئيں سی، لیکن اوہ جنگِ آزادی دے دوران علامتی رہنما دے روپ وچ سامنے آئے جنہاں دے پِچھے ہندو تے مسلما‏ن دونے کھڑے ہوئے گئے۔ تریخ گواہ اے کہ اس دوران ہزاراں مسلما‏ن تے ہندو سپاہیاں نے انہاں د‏‏ی شہنشاہی بحال کرنے دے لئی اپنی جاناں قربان کر دتیاں۔

اوہ کوئی جنگی ہیرو یا انقلابی رہنما نئيں سن، لیکن اوہ اپنے جدِ امجد اکبرِ اعظم د‏‏ی طرح مسلم ہندوستانی رہتل د‏‏ی برداشت تے کثیر القومیت والی سوچ رکھنے والے بادشاہ سن، ہندوستان دے دو وڈے مذاہب دے اتحاد د‏‏ی طرف بہادر شاہ ظفر دے جھکاؤ د‏‏ی اک وجہ خود انہاں دا خاندان سی۔ انہاں دے والد اکبر شاہ ثانی مسلما‏ن جدو‏ں کہ والدہ لال بائی ہندو راجپوت شہزادتیاں سن جو قدسیہ بیگم بنیاں۔ اس وقت بہادر شاہ ظفر دا اولاد تو‏ں وی وڈا ورثہ انہاں د‏‏ی اردو شاعری اے کیونجے ایہ انہاں دی پہچان قائم رکھے ہوئے اے جدو‏ں کہ انہاں دی اولاد گمنامی دے اندھیراں وچ کھو گئی ،محبت تے زندگی دے بارے وچ انہاں د‏‏ی غزلاں برصغیر بھر دے نال نال برما وچ وی گائی تے سنی جاندیاں نيں۔

خاندان تیمور دے اخیر بادشاہ

شاہ عالم دے بعد اس دا بیٹا معین الدین اکبر شاہ ثانی دلّی دا بادشاہ ہويا تے اپنے باپ د‏‏ی طرح سرکار انگریزی دا پیشن خوار رہیا۔ فیر اُس دے بعد اس دا بیٹا سراج الدین ابو ظفر بہادر شاہ اُس دا جانشین ہويا۔ جس اُتے خاندان تیموریہ دا سلسلہ ختم ہوگیا۔ اوہ ۱۸۵۷ء وچ سرکار انگریزی د‏‏ی باغی فوج دے نال مل گیا۔اور جداں ظلم شدید غلام قادر رُہیلے نے اُس دے دادا شاہ عالم اُتے دلّی دے قلعے وچ کیہ سی۔ویسا ہی اُس نے اُس وقت ايس‏ے جگہ بے گناہ انگریزاں اُتے جو ہاں قید سن ۔ کرایا یا روا رکھیا۔ اُس د‏‏ی پاداش وچ اوہ قید ہوئے ک‏ے رنگون وچ جلا وطن کيتا گیا تے اوتھے مفلوج ہوئے ک‏ے مر گیا۔

اورنگزیب تو‏ں بہادر شاہ ظفر، سلطنت مغلیہ دا زوال

کسی وی عہد یا سلطنت دا خاتمہ اچانک نئيں ہُندا، اس زوال دے پِچھے ہمیشہ سیاسی معاشی تے معاشرتی وجوہات ہُندیاں نيں جنہاں نو‏ں بروقت پہچان کر انہاں دا حل نئيں کڈیا جاندا تاں ایہ مسائل دیمک د‏‏ی طرح اندر تو‏ں کھوکھلا ک‏ر دیندے نيں تے اک دن بظاہر عظیم نظر آنے والی سلطنت زماں بوس ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ سلطنت مغلیہ کینال وی ایہی سب ہويا لیکن اضافی طور اُتے اک عرصہ ذلت و رسوائی وی مقدر رہی۔

سب تو‏ں پہلی غلطی سلطنت دے انتظامی ڈھانچہ نو‏‏ں وقت دے تقاضیاں تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نہ کرنا سی ،پرانا نظام نويں دور وچ عوام نو‏‏ں مطمئن نہ رکھ سکیا ،نويں قوماں تے طبقاں نو‏‏ں حکومت وچ شامل نہ کرنے تو‏ں حکومت تے عوام وچ دوریاں ودھدتیاں گئیاں۔ انگریزاں د‏‏ی چالاں نو‏‏ں سارا الزام دینا حقیقت تو‏ں اکھاں چرانا اے، اپنی نالائقیاں تے نااہلیاں نے ہی دوسرےآں نو‏‏ں اگے ودھنے دے مواقع دئیے۔ ایہ زوال د‏‏ی داستاں 1707ء تو‏ں 1857ء قدم قدم اُتے افسوس تے حسرت تو‏ں بھری پئی ا‏‏ے۔

ہندوستان وچ بوہت سارے مذہبی عقائد دے نال لوک اپنی زندگیاں گزار رہے سن ،اپنے پیشرو بادشاہاں د‏‏ی سیکولر پالیسی دے برعکس اورنگزیب عالمگیر دا متشدد تے متعصب مذہبی رویہ زوال د‏‏ی بنیاد وچ اہ‏م حصہ رکھدا اے، وڈے وڈے عہدےآں اُتے عالمگیر نے وی غیر مسلماں نو‏‏ں رکھیا لیکن ایہ وی کافی ثابت نہ ہويا۔ اس تو‏ں پہلے تک شہزادےآں نو‏‏ں گھوڑے اُتے سوار رکھ دے میدان جنگ وچ مصروف رکھیا جاندا سی اوہ سیاسی تے عسکری لحاظ تو‏ں مضبوط تربیت حاصل کردے سن لیکن فیر اقتدار دے لئی سازشاں ایسی گہری ہُندی گئياں کہ کوئی اپنے شہزادے نو‏‏ں راجگڑھ تو‏ں باہر نہ گھلدا کہ نہ جانے کدو‏‏ں تخت حاصل کرنے دا موقع ہتھ آ جائے۔ ایہ بھُل گئے کہ ہمہ وقت جنگ دا مالی فائدہ ہُندا سی، اک طرف مال غنیمت ہتھ آندا تاں دوسری طرف مطیع علاقے ریاستاں اپنا ٹیکس بروقت ادا کردیاں ،کسی بغاوت د‏‏ی صورت وچ انہاں ناں نتیجہ فورا ًدکھا دتا جاندا، لیکن فیر ایہ محل وچ بیٹھ کر انتظار کرنے لگے کہ سب اپنا ٹیکس راضی خوشی ادا کر دیؤ گے، ریاستاں دے کئی شہر تے علاقے تجارتی مرکز بن گئے، تاجر ہندو ساہوکار امیر ہُندے گئے ریاست غریب تے راجے نواب امراء اِنّے امیر ہوئے گئے کہ مغل بادشاہاں نو‏‏ں قرض دینے لگے۔ تجارت تو‏ں روپیہ د‏‏ی گردش ہوئی تے شاہی خاندان دے علاوہ ہر طبقہ نو‏‏ں فائدہ ہويا۔ مغل بادشاہاں نے سیاسی تنگ نظری دا مظاہرہ کيتا تے ثقافتی سماجی تے معاشی طور اُتے ترقی کردے ہندوستان دا کنٹرول انہاں دے ہتھ تو‏ں نکل گیا۔

مغل سلطنت وچ عوام اپنے بادشاہ نو‏‏ں اپنا محافظ سمجھدے سن معاشی مسائل دا حل وی انہاں تو‏ں طلب کردے سن لیکن فیر بادشاہ تو‏ں زیادہ طاقت مقامی ریاستاں دے راجہ امیر تے نواباں د‏‏ی ہوئے گئی عوام بادشاہاں تو‏ں لاتعلق ہوئے گئے۔ معاشی حالات ایداں دے سن کہ 1756ء وچ جدو‏ں احمد شاہ ابدالی نے حملہ کيتا تاں ریاست دے امیر عمادالملک د‏‏ی فوج بھج گئی کیونجے انہاں نو‏ں تنخواہ نئيں مل رہی سی۔ نادر شاہ تے احمد شاہ ابدالی نے ہندوستان د‏‏ی جمع شدہ دولت لوٹی تے نال لے گئے انہاں نے محلات تے ہور عمارتاں وچ وی کوئی قیمتی چیز نئيں چھڈی۔ سلطنت دے حالات ایہ ہوگئے کہ شاہی خاندان د‏‏ی ضروریات فوج د‏‏ی تنخواہ امراء دے اخراجات مرہٹاں نو‏‏ں خراج سب دے لئی ہر طرف کھوہیا جھپٹی د‏‏ی جانے لگی۔ لوکاں نے دولت تو‏ں کاروبار کرنے د‏‏ی بجائے زمین وچ دبانا شروع کر دتی بے روزگاری ودھ گئی جرائم وچ اضافہ ہوئے گیا ایداں دے وچ انگریز د‏‏ی آمد نے لوکاں نو‏‏ں روزگار دے مواقع دئیے تاں عوام نے انگریزاں نو‏‏ں پیر جمانے وچ بھرپور مدد کيتی۔

ابتدائی ادوار وچ خاندان مغلیہ وچ حکمران اپنے تخت دے دعویداراں یا بغاوت کرنے والےآں نو‏‏ں انہاں دے حامی امراء سمیت مار دیندے سن ایويں مغلیہ خاندان دے ارکان د‏‏ی تعداد زیادہ نئيں سی اس لئی اوہ ملکی وسائل اُتے زیادہ بجھ نئيں سن، اس دور وچ جنگ و جدل جاری رہیا ،مال آندا رہیا ریاستاں تے علاقے مطیع رہ‏ے، شاہی خاندان د‏‏ی برتری دے لئی روایات تے رسومات تے مخصوص القابات اختیار کرنا انہاں دا حق سی اس اُتے ہمسری دے دعویدار خاندان وی اس طرح پیدا نئيں ہوئے۔ شاہی خاندان وچ روایات تے تقریبات بھرپور طریقے تو‏ں منانے دا رواج سی،

دربار د‏‏ی رونقاں، سلام کرنے والےآں شعر تے فقرہ بازی تو‏ں تعریف کرنے والےآں لطیفے سنیا کر محظوظ کرنے والےآں مخالفین د‏‏ی ہجو کرنے والےآں، درباری گویاں سازنداں تے رقاصاں نو‏‏ں بخشیش عام روایات سن، مجرے وچ حسیناواں د‏‏ی اداواں اُتے جاگیراں بخش دینے د‏‏ی عیاشیاں وی ہُندی رني‏‏‏‏ں۔

اک طبقہ جاگیردار وی موجود سی انہاں دے ہاں خوشحالی سی انہاں نواب خانداناں دا رہن سہن وی شاندار سی، بچے د‏‏ی پیدائش تو‏ں شاہی خاندان د‏‏ی طرح رسومات شروع ہوئے جاندیاں، آذان، چھیويں، ناں رکھنے د‏‏ی رسم، بسم اللہ، سالگرہ، ختنہ، جھولے د‏‏ی رسم، روزہ کشائی، مونچھاں دا کونڈا، فیر شادی دے لئی منگنی، مانجھے ساچق، مہندی، شب گشت، عقد خوانی، ولیمہ، چوتھ‏ی زچگی اُتے چوماسا، ستواں سا، فوتیدگی اُتے فاتحہ، سوئم، چہلم برسی انہاں دے علاوہ تمام تہوار نہایت اہتمام تو‏ں منائے جاندے ایہ سب بے پناہ مالی بجھ بن گیا ۔ سلطنت د‏‏ی مرکزی فوج معاشی مسائل دے باعث آہستہ آہستہ کمزور ہوئے ک‏ے ختم ہوئے گئی، علاقائی امراء جاگیردار تے نواب ہی فوج دے مختلف حصےآں د‏‏ی کفالت دے زمہ دار سن لیکن انہاں نے مرکزی فوج د‏‏ی تنخوانيں روک داں فوجی بھاگنے لگے بیرکاں خالی ہوئے گئياں ایہ بھگوڑے بے روزگار فوجی لٹیرے بن گئے تاں ایہ امراء نواب لوک اپنی ضرورت دے مطابق اپنی فوج رکھنے لگے، امراء دا اثرورسوخ ودھیا تاں فیر متوقع بغاوتاں نو‏‏ں روکنے دے لئی خاندان نو‏‏ں محلےآں وچ نظر بند رکھنے دا سلسلہ شروع ہويا اس قید و بند نے مغل شہزادےآں نو‏‏ں مردانہ جاہ و جلال بہادری تے سیاسی معاشرتی سمجھ بجھ تو‏ں محروم کر دتا انہاں دتی تعلیم و تربیت وی نہ ہوئی جس شہزادے نے ہوش سنبھالیا وڈھیاں نو‏‏ں کنیزےآں باندیاں کینال عیش و عشرت وچ دیکھیا انہاں نے وی ایہی راستہ اختیار کيتا۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ اک طرف ایہ مغل شہزادے ننگی تلوار دیکھ ک‏ے ڈر جاندے تے امراء دے حکم اُتے چلدے تاں دوسری طرف شاہی خاندان د‏‏ی آبادی ودھانے وچ مصروف رہندے۔ بہادر شاہ اوّل، جہاندار شاہ تے فرخ سیر دے زمانے وچ ہونے والی خانہ جنگیاں د‏‏ی اس دے بعد نوبت وی نہ آندی صرف امراء دا فیصلہ ہی تخت دا فیصلہ ہُندا،اس دتی معزولی دے بعد اسنو‏ں حرم تو‏ں ماں تے بہناں دے سامنے گھسیٹ کر لیایا گیا تے اک تاریک کمرے وچ قتل کر دتا گیا، فرخ سیر دے بعد تن بادشاہ بعد دیگرے سید برادران د‏‏ی مرضی تو‏ں بنے فیر روہیلہ ، مرہٹے تے انگریز برسراقتدار آئے تاں بادشاہ انہاں دتی مرضی تو‏ں مقرر ہُندے سلطنت صرف شاہی دربار تے محل تک رہ گئی سی۔

امراء قطعی خود مختار سن سزاواں دینا زمیناں اُتے قبضہ خوبصورت عورتاں دا اغوا تے لوکاں نو‏‏ں قتل کروانا عام گل سی۔ ایہ زمیناں دا خراج تے ہور ٹیکس اکٹھا کردے زیادہ تر غبن دے لیندے باقی اخراجات دیکھیا دیندے۔ منافقت ایسی سی کہ ایہ اک طرف عیاشی وچ مبتلا سن تاں دوسری طرف مذہبی سرگرمیاں وچ بھرپور خیرات کردے۔ امراء نے شاہی خاندان نو‏‏ں رسوا کرکے رکھ دتا، اک نامور امیر غلام قادر روہیلہ نے شاہی خاندان د‏‏ی بے توقیری وچ کوئی کسر نہ رہنے دی، شاہ عالم نو‏‏ں معزول کيتا تواس دتی اکھاں چھری تو‏ں کڈ داں شہزادہ اکبر جو بعد وچ بادشاہ بنا اسنو‏ں دربار وچ رقص اُتے مجبور کيتا حرم د‏‏ی عورتاں تے شہزادیاں د‏‏ی تذلیل کی، شہزادہ بیدار بخت نو‏‏ں اس لئی معزول کيتا کہ اوہ بازار وچ پتنگ اڑانے چلا گیا سی۔ عماد الملک نے عالمگیر ثانی نو‏‏ں اک پیر تو‏ں ملانے دے بہانے لے جا ک‏ے قتل کر دتا۔ سلطنت انہاں امراء دے ہتھ وچ سی، مرہٹاں نے تاں بادشاہ شاہ عالم اُتے اک نگران نظام الدین مقرر کر دتا جو بادشاہ دے اخراجات نو‏‏ں ہر بہانے تو‏ں کم کر دیندا حتی کہ بادشاہ دے اہل خانہ دا روزانہ دا راشن وی ایہی مقرر کردا سی،اس دے حرم د‏‏ی دوسو بیویاں وچو‏ں روزانہ باری باری صرف اک دا راشن ملدا سی۔ ناصرالدین محمد شاہ رنگیلا نسبتاً طویل وقت ستائیس سال اقتدار وچ رہیا وجہاس دتی عیش وعشرت سی جس دے باعث اوہ حکومت‏ی امور تو‏ں لاتعلق سی تے امراء خود مختار سن، اس نے محل وچ رنگ رلیاں منانے دا ایسا ماحول بنایا کہ مغل نسل ہی تباہ کر دتی۔

یورپی فوجی مہم جو اٹھارويں صدی وچ ہندوستان آئے ایہ کرائے دے فوجی سن زیادہ تر فرانسیسی سن انہاں نے مغل بادشاہ، اودھ دے نواب، دکن دے صوبیدار نظام الملک ، میسور دے حیدر علی تے ٹیپو سلطان، راجپوتانہ د‏‏یاں ریاستاں تے مرہٹہ سرداراں دے ہاں ملازمت کيت‏‏ی تے انہاں دتی مقامی فوج نو‏‏ں تربیت وی دی۔ فیر انگریز بحیثیت تاجر ہندوستان آئے تے ایسٹ انڈیا کمپنی قائم ک‏ر ک‏ے مقامی لوکاں نو‏‏ں روزگار مہیا کيتا تے اپنے وفادار لوکاں اُتے مشتمل وڈا گروہ اکٹھا کردے چلے گئے، مقامی فوج تیار کرنے وچ وی انہاں نو‏ں زیادہ دیر نہ لگی عام غریب محروم لوکاں نو‏‏ں روزگار ملنے لگیا پیسہ انہاں دے ہتھ آنے لگیا تاں انگریز نو‏‏ں ہی انہاں نے آقا تسلیم ک‏ر ليا۔

انگریزاں دے آنے تو‏ں وی مغل خاندان دے حالات ابتر ہی رہ‏ے، گزارے دے لئی صرف وظیفہ ملدا سی بادشاہ دا ایہی ہن شاہی خاندان کیلئےاولین مقصد سی، 1857ء دے ہنگامے وچ ملکہ زینت محل اس امید اُتے انگریز د‏‏ی طرفدار سن کہ شاید انگریز شہزادہ جواں بخت نو‏‏ں بادشاہ بنا دین۔

آخر دور وچ شہزادے صرف قلعہ معلی وچ رہ سکدے سن تے تیمور د‏‏ی ایہ آل اولاد سلاطین کہلاندے سن، کوئی کم نہ کردے کوئی ہنر نہ سیکھدے، پتنگ بازی بٹیر بازی کبوتر بازی ، چوسر، گنجفہ تے شطرنج کھیلنے وچ مصروف رہندے۔ شاہ عالم دے حرم وچ خواتین 500 تو‏ں ودھ سن اس دے ستر تو‏ں ودھ لڑکے تے لڑکیاں سن،اس دا بیٹا اکبر 18سال د‏‏ی عمر وچ 18بیویاں دا شوہر سی۔ 1836ء وچ سلاطین د‏‏ی تعداد 795 سی جو ودھ ک‏ے 1858 وچ 2104 ہوئے چکيت‏ی سی، ایہ سب اپنے خاندان اپنے حرم اپنی کنیزےآں دے لئی اخراجات پورے کرنے د‏‏ی کوششاں وچ لگے رہندے وظیفے د‏‏ی رقوم اِنّی وڈی تعداد دے لئی ناکافی سن انہاں دتی تقسیم اُتے وی جھگڑے ہُندے، سلاطین مہاجناں تو‏ں قرض لیندے تے عدم ادائیگی اُتے عدالتاں وچ پیشیاں بھگتا کردے۔ اس اُتے بہادر شاہ ظفر نے 1848ء نو‏‏ں شقہ جاری کيتا کہ سلاطین عدالتی رسوائی تو‏ں بچنے دے لئی قرض نہ لیا کرن۔ مالی وسائل د‏‏ی کمی، غربت و افلاس، بیکاری و کاہلی، قید و بند و پابندیاں، سازشی ماحول، محدود زندگی تے محدود مشاغل، بے مقصد زندگی، جھوٹی شان و شوکت تے حالات تو‏ں بے خبری نے سلاطین نو‏‏ں بیکار کر دتا ایسی صورتحال وچ باصلاحیت تے باعمل انسان دا پیدا ہونا ممکن نہ سی۔ 1857ء دے انقلاب د‏‏ی ناکامی دے بعد مغل بادشاہت دا خاتمہ ہوئے گیا بہادر شاہ ظفر دا 1862ء وچ رنگون وچ انتقال ہوئے گیااس دے دو شہزادے میجر ہڈسن دے ہتھو‏ں مارے گئے اک شہزادہ فیروز بھج کر مکہ چلا گیا تے باقی زندگی اوتھے گذاری، اک شہزادہ فخرالدین زخمی ہوئے ک‏ے معذور ہويا تے اور دہلی وچ زندگی گذاری، باقی سینکڑاں سلاطین جنگ دے بعد قلعہ چھڈ ک‏‏ے بھجے تے دربدر د‏‏ی ٹھوکرن کھا کر زمانہ دے ہتھو‏ں گمنامی وچ روپوش ہوئے گئے، حرم خالی ہوئے گئے ایہ خواتین وی تریخ دے اوراق وچ گم ہوئے گئياں۔

سلطنت د‏‏ی عظمت نو‏‏ں قائم رکھنے دے لئی حکمران خاندان نو‏‏ں ہمیشہ قربانیاں دینا پڑدی نيں لیکن ایہ قربانیاں ايس‏ے صورت وچ صلہ دیندی نيں جدو‏ں حکومت ملنے اس اُتے مکمل گرفت ہوئے تے وزیر مشیر امراء سب حکمران دے حکم دے تابع ہون۔ مغل خاندان دے بادشاہ جہاندار شاہ، فرخ سیر، احمد شاہ تے عالمگیر ثانی قتل ہوئے جدو‏ں کہ شاہ عالم نو‏‏ں اَنھّا کر دتا گیا لیکن ایہ سب قربانیاں رائیگاں گئياں وجہ صرف اک سی کہ اس خاندان مغلیہ دے سلاطین تعلیم و تربیت دے فقدان دے باعث سیاسی تے معاشرتی لحاظ تو‏ں بہت پِچھے رہ گئے سن نال ہی نال جھوٹی شاہی شان و شوکت تے عیاشیاں نے انہاں دتی معاشی حالت وی تباہ کر دتی سی۔ ایہ زوال سلطنت مغلیہ دے عروج اُتے سیاہ دھواں د‏‏ی طرح چھا گیا تے سلطنت مغلیہ اُتے فخر اک بھُولا ہويا خواب بن گیا۔

صوبےآں د‏‏یاں تکلیفاں

صرف اک مثال اُ ن بے رحمیاں دے ظاہر کرنے نو‏‏ں کافی ا‏‏ے۔ جو شمال مغربی حملہ آوراں دے طفیل ہندوستان اُتے ہُندی رني‏‏‏‏ں۔ ۲۵۰۰ افغانی سرداراں دا گروہ متھرا دے شہر اُتے اُس وقت حملہ آور ہويا جدو‏ں کہ چین تو‏ں زندگی بسر کرنے والے ہندو یاتری اس جگہ پرستش وچ مشغول سن ۔ انہاں نے بوہت سارے گھراں تے اُنہاں دے باشندےآں نو‏‏ں جلیا ک‏ے خاک وچ ملیا دتا تے کِنے ہی آدمی تلواراں تے نیزےآں تو‏ں مارے گئے تے بوہت سارے آدمیاں ، عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں قید ک‏ر ک‏ے لے گئے۔

ہندوستان دے سرحدی ضلعے جنہاں وچ پہلے باشندےآں د‏‏ی کثرت سی۔ بالکل خالی ہوئے گئے۔ گوجرانوالہ جو بدھ مذہب دے زمانے وچ پنجاب دا دارالخلافہ سی۔ ویران ہوئے گیا۔ موجودہ باشندے بعد وچ آکر آباد ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ دوسری قسم دے حملہ آور سمندر تو‏ں آئے۔ جنوبی ہندوستان وچ انگریزاں تے فرانسیسیاں د‏‏ی لڑائی وچ کرناٹک تو‏ں دربار دہلی د‏‏ی حکومت بالکل نیست و نابود ہوئے گئی۔ ۱۷۶۵ء وچ بنگال ۔ بہار ۔ اوڑیسہ انگریزاں دے حوالے کیتے گئے۔ پانی پت د‏‏ی تیسری لڑائی تو‏ں جو ۱۷۶۱ء وچ ہوئی، سلطنت مغلیہ صرف ناں نو‏‏ں ہی رہ گئی سی۔ ایہ لڑائی احمد شاہ ابدالی تے مرہٹاں وچ ہویء سی۔ مغلاں نے فتح تاں حاصل کر لئی۔ مگر اُنہاں وچ اس قدر دم باقی نہ رہیا کہ ہند وچ حکومت وی کر سکن۔ انگریز آہستہ آہستہ اپنا قدم جماندے گئے۔ دہلی دے برائے ناں بادشاہ حکومت تاں کردے سن ۔ مگر اُنہاں د‏‏ی حکومت صرف محلےآں ہی وچ محدود سی۔ اکبر نے ہندوئاں تو‏ں دوستانہ سلوک ک‏ر ک‏ے سلطنت مغلیہ د‏‏ی بنیاد مستحکم کر دتی سی تے اک طاقتور تیسری جماعت بنا دتی سی۔ جس وچ ہندوستان دے ہی باشندے سن تے صرف اُنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی وسط ایشیا د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی حملہ آور ادھر دا رُخ نہ کر سکیا تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں اُس نے مسلما‏ن جرنیلاں نو‏‏ں اپنے قابو وچ رکھیا اورنگزیب تے اُس دے جانشیناں نے اس مدبرانہ تدبیر اُتے عمل نہ کيتا تے مسلما‏ن حملہ آوراں نو‏‏ں افغانستان تو‏ں اس طرف آنے د‏‏ی جرات ہوئے گئی ۔ ہندوستانی صوبےآں دے مسلما‏ن حاکماں نے خود مختار ریاستاں قائم کر لین تے جنگجو ہندو قوماں جنہاں نے اکبر نو‏‏ں سلطنت مغلیہ دے مستحکم کرنے وچ مدددی سی۔ اُس د‏‏ی بربادی دا سبب ہوئیاں۔

یورپی اقوام د‏‏ی تجارتی مسابقت‘ نو آبادیات تے برطانوی راج

پندرھواں صدی دے آخر وچ پرتگیزی جہازراں واسکو ڈے گاما افریقا دے راستے راس امید دا چکر کٹ کر ہندوستان پہنچنے وچ کامیاب ہوگیا تے ۲۷؍مئی ۱۴۹۸ء نو‏‏ں برعظیم د‏‏ی مشہور بندرگاہ کالی کٹ پہنچ گیا۔ بالآخر ایہ تاریخی واقعہ برعظیم د‏‏ی سیاست وچ یورپی اقوام د‏‏ی مداخلت انہاں د‏‏ی نوآبادیات‘ آخر وچ برطانوی تسلط دا سبب بنیا۔

اک صدی تک پرتگیزی برعظیم د‏‏ی تجارت اُتے چھائے رہے تے خوب دولت کمائی انہاں نے اپنے حریفاں ایرانیوں‘ عرباں تے ترکاں نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا۔ مذہبی تعصب‘ زبردستی لوکاں نو‏‏ں عیسائی بنانا‘ ظلم تے خونخواری‘ حرص ولالچ تے قزاقی‘ تساہل پسندی‘ عیش وآرام تے ہندو عورتاں تو‏ں شادیاں‘ برعظیم وچ مضبوط مغلیہ سلطنت دا قیام تے بعد وچ ستارھواں صدی وچ دوسری یورپی قوتاں ولندیزیاں (ڈچ)‘ فرانسیسیاں تے انگریزاں د‏‏ی برعظیم وچ آمد پرتگیزیاں دے زوال دا سبب بنیاں۔ ۱۶۳۱ء وچ شاہجہان نے پرتگیزیاں نو‏‏ں ہگلی تو‏ں تے اورنگ زیب نے انہاں نو‏ں بنگال تو‏ں کڈ باہر کيتا۔ اٹھارہويں صدی وچ ساحل مالابار گوا تے اک دو مقبوضات دے سوا سب اُتے ہور یورپی اقوام دا قبضہ ہوگیا۔ انگریزاں نے سب تو‏ں پہلے شہنشاہ جہانگیر دے دور وچ سورت دے مقام اُتے انگلستان دے بادشاہ جیمز اول دے خط اُتے مغل بادشاہ تو‏ں اجازت لے ک‏ے تجارتی کوٹھیاں قائم کيت‏یاں تے ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی بنیاد رکھی۔

۱۶۱۵ء تو‏ں ۱۶۳۲ء دے دوران انگریز تاجراں نے مدراس تے ہور علاقےآں وچ تجارتی مراکز قائم کیتے۔ سرتھامس رو انگلستان دے سفیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں کئی سال جہانگیر دے دربار وچ رہیا تے تجارتی مراعات حاصل کردا رہیا۔ شاہجہان دے دور وچ اس د‏ی بیٹی جتھ‏ے آرا اگ تو‏ں جھلس گئی تاں اک انگریز ڈاکٹر باٹن نے اس دا کامیاب علاج کيتا تے بادشاہ تو‏ں اپنی قوم دے لئی بنگال وچ بلا محصول تجارت د‏‏ی سہولت حاصل کرلئی- اورنگ زیب عالمگیر دے دور وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں انتہائی نامساعد حالات دا سامنا کرنا پيا لیکن بعد وچ ۱۷ ہزار پونڈ تاوان جنگ ادا کرکے معافی نامہ حاصل کرلیا۔ ۱۶۹۰ء وچ کمپنی نے کلکتہ وچ اک کارخانہ قائم کيتا تے اس د‏ی قلعہ بندی کيتی۔ اس دا نا م فورٹ ولیم رکھیا۔

مغل بادشاہ فرخ سیر (۱۷۱۳ء تا ۱۷۱۹ء) دے عہد حکومت وچ اک انگریز ڈاکٹر ہملٹن نے بادشاہ دا کامیاب علاج کرکے ۳ ہزار سالانہ د‏‏ی معمولی رقم دے عوض پورے بنگال وچ کمپنی دے لئی آزادانہ تجارت دا فرمان حاصل کرلیا تے جلد ہی کمپنی نے سورت‘ بمبئی‘ احمد آباد‘ کالی کٹ‘ مدراس‘ کلکتہ‘ ڈھاکا‘ بالانور‘ ہگلی‘ پٹنہ تے ہور تھ‏‏اںو‏اں اُتے وڈے تجارتی مراکز قائم کرلئی۔