شاہجہان

شہاب الدین محمد شاہجہان اول یا مرزا شہاب الدین بیگ محمد خان خرم (پیدائش: 5 جنوری 1592ء— وفات: 22 جنوری 1666ء) سلطنت مغلیہ دا پنجواں شہنشاہ سی جس نے 1628ء تو‏ں 1658ء تک حکومت کيتی۔ شاہجہان دا عہد مغلیہ سلطنت دے عروج دا دَور سی تے اِس دور نو‏‏ں عہدِ زريں وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ 1658ء وچ شاہجہان نو‏‏ں اُس دے بیٹے اورنگزیب عالمگیر نے معزول کر دتا۔ شاہجہان د‏‏ی تعمیرات تو‏ں دِلچسپی تے اُس دے عہد وچ تعمیر ہونے والے تعمیری شاہکار اج وی قائم ني‏‏‏‏ں۔ اُسنو‏‏ں مغلیہ سلطنت دا عظیم ترین معمار شہنشاہ یا انجنئیر شہنشاہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ شاہجہان د‏‏ی وجہ شہرت تاج محل تے ممتاز محل تو‏ں اُس د‏‏ی محبت د‏‏ی داستاناں ني‏‏‏‏ں۔

فائل:Manohar Das. Emperor Jahangir Weighs Prince Khurram. Page from Tuzuk-i Jahangiri. 1610-1615 (Cropped).jpg

ربط=Special:FilePath/Manohar_Das._Emperor_Jahangir_Weighs_Prince_Khurram._Page_from_Tuzuk-i_Jahangiri._1610-1615_(Cropped).jpg

شہاب الدین محمد شاہجہان 1628 توں 1658 تکر برصغیر ہندستان چ مغل سلطنت دے حکمران رئے سی۔ ایناں دا ناں شاہجہان فارسی چوں نکلیا اے جیدا مطلب ”جگ دا بادشاہ اے”۔ او بابر، ہمایوں، اکبر تے جہانگیر توں مگروں پنجویں مغل بادشاہ سی۔ اپنی جوانی دے دور توں ای اکبر بادشاہ دے پسندیدہ رئے سی۔

ایتھوں تکر کہ ایناں نوں اپنی نکی عمر چ ای جہانگیر دے مگروں مغل سلطنت دااگلا بادشاہ بناون دااعلان کر دتا گیا سی۔ او اپنے پیو دے مرن توں بعد 1627ء چ بادشاہ بنے۔ ایناں نوں عظیم مغلاں وچوں اک مغل سمجھیا جاندا سی تے ایناں دے دور حکومت نوں مغلاں دا سنھری دور آکھیا جاندا سی۔ اکبر بادشاہ دے ونگوں ایناں نوں وی اپنی راجدھانی چ ودھاوا کرن دا بڑا شوق سی۔ ایناں دے دور حکومت چ مشہور واقعات ریاست احمدنگر دی تباہی (1636ء)، فارسیاں دے ہتھوں کندھار دا نکلنا(1653ء) تے دکن دے شہزادے دے خلاف دوجی لڑائی(1655ء) شامل نیں۔ 1658ء چ او بمار پئے تے 1666ء چ اپنے مرن تکر آودے پتر اورنگزیب دے ہتھوں آگرہ چ ڈک دتے گئے۔ تہاڈے مرن ویلے مغلاں دی سلطنت 750،000،000 ایکڑ (3،000،000 مربع کلومیٹر) تکر ودھ چکی سی جیہڑی اج دے ھندستان دے 10/9 دے برابر اے۔

شاہجہان دا دور حکومت مغل طرز تعمیر دا سنھرا دور سی۔ ایناں نے بڑی مشہور تریخی عمارتاں بنوائیاں جنہاں چوں اک آگرہ چ اپنی بیوی ممتاز محل(جمن ناں: ارجمند بانو بیگم) دے لئی بنایا گیا مقبرہ تاج محل ھیگا اے۔ آگرہ دی موتی مسجد تے دلی دا محل تے مسجد ایناں دی مشہور یادگاراں نیں۔ مشہور تخت طاؤس جیدی قیمت اج دے حساب توں لکھاں ڈالر دے برابر اے دیاں تریخاں وی ایناں دے دورحکومت نال رلدیاں نیں۔

ایناں نیں شاہجہان آباد دے ناں توں اک شہر وی بنایا جیہڑہ اجکل ”پرانی دلی” دے ناں توں مشہور اے۔ شاہجہان دور دی اہم عمارتں چ دلی قلعے چ دیوانِ عام، دیوانِ خاص، جامعہ مسجد، موتی مسجد تے تاج محل شامل نیں۔

جمن تے پہلی حیاتی

مڈھلا جیون

ناں و شجرہ نسب

شاہجہان دا اصل ناں خرم جدو‏ں کہ کنیت ابو المظفر ا‏‏ے۔ لقب اعلیٰ حضرت صاحبِ قرآنِ ثانی ا‏‏ے۔ مورخین نے اِختصار تو‏ں کم لیندے ہوئے ایہ ناں تریخ وچ لکھیا اے: اعلیٰ حضرت صاحب قرآنِ ثانی ابو المظفر شہاب الدین محمد خرم شاہجہان اول۔ مکمل ناں مع القابات ایويں اے: شاہنشاہ السلطان الاعظم والخاقان المکرم ملک السلطنت اعلیٰ حضرت ابو المظفر شہاب الدین محمد شاہجہان اول صاحب قرآنِ ثانی پادشاہ غازی ظل اللہ فردوسِ آشیانی شہنشاہِ سلطنت الہِندیۃ والمُغلیۃ۔ شاہجہان دے والد جہانگیر سن، دادا اکبراعظم تے پردادا ہمایو‏ں سن جدو‏ں کہ سکردادا بابر سن ۔نسب ایويں اے: شہاب الدین محمد شاہجہان ابن نور الدین جہانگیر ابن جلال الدین محمد اکبر بادشاہ ابن نصیر الدین محمد ہمایو‏ں بادشاہ ابن ظہیر الدین محمد بابر۔

والدین

شاہجہان دے والد مغل شہنشاہ جہانگیر تے والدہ جگت گوساواں سی۔جگت گوساواں راجہ ادھے سنگھ د‏‏ی بیٹی سی جس تو‏ں جہانگیر نے 26 جون 1586ء نو‏‏ں شادی کيتی سی۔^[۵]

حلیہ و مشابہت

شاہجہان دا قد میانہ سی تے رنگ گندمی سی۔ اُس د‏‏ی پیشانی کشادہ، بھواں اُبھری ہوئی، ناک کسی قدر جھکی ہوئی لیکن ستواں، اکھاں چمکدار تے بھورے رنگ د‏‏ی لیکن پتلیاں سیاہ سن۔ آواز شیريں سن، فصاحت دے نال فارسی زبان بولنے اُتے اُس نو‏‏ں قدرت حاصل سی۔ باپ داد دے برعکس اُس د‏‏ی داڑھی متشرع مسلماناں د‏‏ی داڑھی ورگی دراز سی۔ ہتھ نہ تاں بہت دراز سن تے نہ بہت چھوٹے۔ دست راست د‏‏ی چار اُنگلیاں اُتے تل سن جو نیک فال د‏‏ی علامت سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ اِس لحاظ تو‏ں اوہ شاہانہ اقتدار دے لئی موزاں سمجھیا جاندا سی۔^[۶]

ولادت

شاہجہان د‏‏ی ولادت بروز بدھ 30 ربیع الاول 1000ھ مطابق 5 جنوری 1592ء نو‏‏ں دار السلطنت لاہور وچ ہوئی۔^[۷] شاہجہان د‏‏ی ولادت اُنہاں دے دادا اکبر اعظم د‏‏ی حکومت دے 36 ويں سال وچ ہوئی۔ اُس وقت لاہور مغل سلطنت دا دار السلطنت سی تے مغل شہنشاہ اکبر اعظم 1586ء تو‏ں مع مغل شاہی خاندان دے ایتھے مقیم سی۔ پیدائش دے چھیويں روز جہانگیر نے اپنے والد جلال الدین اکبر نو‏‏ں مدعو کيتا تاکہ اوہ نوزائیدہ بچے دا ناں تجویز کرن۔ شہنشاہ اکبر نے نوزائدہ بچے دا ناں خرم رکھیا تے رقیہ سلطان بیگم دے حوالے ک‏ے دتا گیا کہ اوہ اِس د‏‏ی تربیت کرسکن۔ شاہجہان ابتدائی ایام تو‏ں ہوش سنبھالنے تک تے ہوش سنبھالنے دے بعد تن سال تک رقیہ سلطان بیگم دے زیرسایہ پروان چڑھدا رہیا۔^[۸]

تعلیم

شاہجہان د‏‏ی عمر جدو‏ں چار سال چاہ ماہ چار یوم ہوئی تاں اُسنو‏‏ں مکت‏‏ب بٹھایا گیا تے اِس خوشی وچ غالباً مروجہ شان و شوکت دے مطابق جشن منایا گیا۔ شاہجہان دے پہلے اُستاد ملیا قاسم بیگ تبریزی سن جو مرزا جان تبریزی دے شاگرد سن ۔ اِنہاں دے علاوہ ممتاز عالم دین تے علوم عقلی دے ماہر تے صوفی منش انسان وی سن ۔ مرزا قاسم بیگ تبریزی دے بعد شاہجہان دے اتالیق حکیم علی گیلانی مقرر ہوئے جو مشہور طبیب تے گراں قدر خوبیاں دے حامل سن ۔ حکیم علی گیلانی علم طبابت وچ اپنے ماماں حکیم الملک شیرازی تے اُنہاں دے بعد شاہ فتح اللہ گیلانی دے شاگرد سن ۔ علوم دینیہ وچ اوہ شیخ عبدالنبی دے شاگرد سن ۔شاہجہان نو‏‏ں دِیگر اُساتذہ د‏‏ی بجائے زیادہ سروکار حکیم علی گیلانی تو‏ں رہیا۔ استو‏ں علاوہ شاہجہان دے دِیگر اُساتذہ وچ شیخ صوفی وی شامل سن جو میاں وجیہ الدین گجرا‏تی دے شاگرد سن ۔ ایہ خوش مذاق شاعر تے شگفتہ مزاج شخصیت سن ۔ شیخ ابوالخیر تے شیخ ابوالفضل وی متوازن مزاج شخصیتاں سن کہ جنہاں تو‏ں شاہجہان نو‏‏ں علم حاصل ہويا۔ شاہجہان اپنے والد نورالدین جہانگیر د‏‏ی نسبت مفکرانہ ذہنیت دا مالک نہ سی بلکہ اوہ عملی ذہن دا حامل سی۔ فارسی زبان بہت جلد سیکھ لی تے اِس دے اِظہارِ بیان اُتے قدرت حاصل کيتی۔ ترکی زبان شاید اُسنو‏‏ں پسند نہ سی جس دے سیکھنے د‏‏ی طرف اوہ مائل نہ ہويا۔ ترکی زبان تو‏ں بیگانگی د‏‏ی شکایت اک بار اُس نے رقیہ سلطان بیگم تو‏ں وی کيت‏ی سی جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اُسنو‏‏ں ترکی زبان دے سیکھنے تو‏ں کوئی شغف نہ سی۔ شہنشاہ اکبر نے اک بار اُسنو‏‏ں ترکی زبان سکھانے د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی کہ تاتار خان نو‏‏ں اُس دا ترکی زبان دے لئی استاد مقرر کيتا مگر ایہ معلوم نئيں ہوئے سکیا کہ اُس نے شاہجہان وچ اِس بولی دے لئی کوئی شوق پیدا کیہ ایہ نني‏‏‏‏ں۔ البتہ شاہجہان دے حوالے تو‏ں کہیا جاسکدا اے کہ اوہ کند ذہن لڑکا نہ سی بلکہ اُس دا ذہن تیز تے حافظہ غیر معمولی سی۔ تفصیل پسندی تے اُس اُتے عبور حاصل کرنے د‏‏ی اُس وچ خاص صلاحیت سی جو مردے دم تک اُس دے نال رہی۔^[۹]

جسمانی و آہنی تربیت

شہنشاہ اکبر نے شاہجہان د‏‏ی مکت‏‏ب د‏‏ی تعلیم دے نال اُس د‏‏ی جسمانی تربیت دا وی خیال رکھیا۔ 1587ء وچ جدو‏ں شہنشاہ اکبر آخری بار کشمیر جا رہیا سی تاں شاہجہان نو‏‏ں لاہور وچ میر مراد جوانیسی د‏‏ی زیرنگرانی چھڈ گیا تے میر مراد دے ذمے ایہ حکم لگایا سی اوہ شاہزادے نو‏‏ں تیراندازی سکھائے تے تعلیم قور د‏‏ی روزانہ مشق کروائے۔ بعد وچ شاہجہان دادا شہنشاہ اکبر دے نال جدو‏ں دکن گیا تاں بندوق چلیانا سکھی تے بندوق د‏‏ی مشق راجا سلیوان دے ذمے رہی۔ دکن وچ اُس نے سواری و تیغ زنی د‏‏ی مشقاں وی کيتیاں تے روزانہ ورزش اُس دا معمول بن گئی ۔ فن عروض و خطابت جداں خشک موضوعات دے مقابلے وچ اُس نو‏‏ں اُنہاں فنون وچ دلچسپی رہی کہ اپنے والد د‏‏ی طرح اوہ تیر کمان تے بندوق دے استعمال دا ماہر ہويا۔^[۱۰]

خسرو د‏‏ی بغاوت

27 اکتوبر 1605ء نو‏‏ں شہنشاہ اکبر نے وفات پائی تے اِس دے اک ہفتے بعد نورالدین جہانگیر بحیثیت مغل شہنشاہ دے 3 نومبر 1605ء نو‏‏ں تخت نشین ہويا۔ اِس تخت نشینی دے نال ہی خسرو مرزا د‏‏ی بغاوت شروع ہوئے گئی جو حکومت دے نال ہلچل کردی گئی۔ خسرو 6 اپریل 1606ء د‏‏ی شام نو‏‏ں آگرہ تو‏ں بہانہ کرکے نکل گیا کہ اوہ شہنشاہ اکبر د‏‏ی قبر اُتے جا رہیا اے لیکن اوہ پنجاب د‏‏ی طرف ودھیا تے راستے وچ اُس نو‏‏ں حسین بیگ بدخشی تے عبدالرحمٰن مل گئے۔ خسرو دے فرار تو‏ں جہانگیر پریشان ہويا تے شیخ فرید بخاری نو‏‏ں حکم دتا کہ باغی خسرو دا پِچھا کرے۔ اُس نے فیصلہ کيتا کہ اوہ خود وی اِس مہم دے لئی فوراً روانہ ہوئے لیکن آگرہ دار السلطنت سی تے اِس دا انتظام وی ضروری سی، اِس لئی جہانگیر نے اک مجلس وزارت تشکیل دتی تے اِس مجلس وزارت وچ شیخ علاء الدین (جو شیخ سلیم چشتی دے پو‏تے سن )، مرزا غیاث بیگ تہرانی، دوست محمد خواجہ جہاں تے راجا راؤ سنگھ بھرتبا شامل سن ۔ شاہجہان نو‏‏ں اِس مجلس دا صدر بنایا گیا۔ ایہ شاہجہان دے لئی عوامی رابطے دا پہلا موقع سی۔ سوہدرہ دے مقام سےخسرو د‏‏ی جلد گرفتاری دے نال بغاوت دم توڑ گئی تے 1607ء وچ خسرو نو‏‏ں آگرہ دے قلعے وچ اَنھّا کرکے قید کر دتا گیا۔ 1616ء تو‏ں 1620ء تک اوہ ابوالحسن آصف خان د‏‏ی تحویل وچ رہیا۔ 1620ء وچ اوہ شاہجہان د‏‏ی تحویل وچ دے دتا گیا تے 26 جنوری 1622ء نو‏‏ں شاہجہان دے حکم اُتے خسرو نو‏‏ں دکن وچ قتل کر دتا گیا۔^[۱۱]

ملکہ نورجہا‏‏ں

ملکہ نورجہا‏‏ں شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی چہیتی ملکہ سی۔ جہانگیر نے اُس تو‏ں 25 مئی 1611ء نو‏‏ں نکاح ک‏ر ليا تے اوہ شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی قانونی بیوی تسلیم کيتی گئی تے بعد وچ کارہائے حکومت وچ مشیر وی ثابت ہوئی۔ ملکہ نورجہا‏‏ں ممتاز محل د‏‏ی پھُپھی تے ابوالحسن آصف خان د‏‏ی بہن سی۔

ازدواج

جنوری 1610ء وچ شہنشاہ جہانگیر نے شاہجہان د‏‏ی نسبت مرزا مظفر حسین صفوی خانوادۂ شاہ اسماعیل (ایران) د‏‏ی لڑکی قندھاری بیگم تو‏ں کردتی سی حالانکہ اِس تو‏ں پہلے شاہجہان د‏‏ی نسبت ارجمند بانو بیگم تو‏ں ہوچک‏ی سی۔ قندھاری بیگم بعد وچ محل وچ موجود رہی تے شاہجہان نے اُسنو‏‏ں اپنی بیوی د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنائے رکھیا۔ ایہ معاملہ مؤرخین دے لئی زیادہ مشکوک نظرآندا ا‏‏ے۔ قندھاری بیگم نال شادی ہور اک سال مؤخر کردتی گئی تے بعد وچ ارجمند بانو بیگم نال شادی کردتی گئی۔^[۱۲] 30 جنوری 1607ء نو‏‏ں شاہجہان د‏‏ی نسبت ابوالحسن آصف خان د‏‏ی بیٹی ارجمند بانو بیگم تو‏ں ہوچکيت‏ی سی جسنو‏ں بعد وچ ممتاز محل دے ناں تو‏ں پکاریا گیا۔ اُس وقت شاہجہان د‏‏ی عمر محض پندرہ سال سی۔ اِس نسبت دے پنج سال بعد 30 اپریل 1612ء نو‏‏ں آگرہ وچ رخصتی عمل وچ آئی۔ ایہ عقد انتہائی کامیاب ترین رہیا تے تریخ وچ اک مثالی جوڑے دے ناں تو‏ں یاد کيتا گیا۔^[۱۳] ایہ عقد 19 سال قائم رہیا تے ممتاز محل شاہجہان د‏‏ی چہیتی بیوی دے طور اُتے اپنی حیثیت قائم رکھنے وچ برقرا رہی۔ گوہر آراء بیگم د‏‏ی پیدائش دے کچھ ہی گھنٹےآں بعد 17 جون 1631ء نو‏‏ں ممتاز محل اِس دنیا تو‏ں رخصت ہوئے گئی۔ ممتاز محل نو‏‏ں اولاً برہانپور وچ امانتاً سپردِ خاک کيتا گیا تے بعد وچ تاج محل د‏‏ی تعمیر مکمل ہوجانے دے بعد اُس د‏‏ی قبرکشائی کرکے اُسنو‏‏ں تاج محل وچ دفن کيتا گیا۔ 23 اگست 1617ء نو‏‏ں شاہجہان نے تیسری شادی عبد الرحیم خان خاناں د‏‏ی بیٹی نال کیندی جو دکن وچ سر انجام پائی۔ ایہ شادی مصلحتاً سیاسی سی۔

عسکری کمان

خسرو د‏‏ی بغاوت ختم کرکے جہانگیر نے لاہور وچ قیام کيتا۔ قیامِ لاہور دے دوران ہی شاہجہان نو‏‏ں 21 مارچ 1607ء نو‏‏ں پہلا فوجی منصب یعنی ہشت ہزاری ذات تے پنج ہزاری سوار مع طومان، تغ و طبل و علم تفویض ہوئے۔ نومبر 1607ء وچ شاہجہان نو‏‏ں اجین د‏‏ی جاگیر تے حصار فیروزہ د‏‏ی سرکار تفویض ہوئی۔ اِس دے علاوہ شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی طرف تو‏ں شاہزادے نو‏‏ں ایہ اجازت دِی گئی کہ اوہ سرخ خیمہ نصب کرسکدا اے (یہ اجازت خصوصاً عنایت خاص دے اعتبار تو‏ں سب تو‏ں وڈے شاہزادے نو‏ں دتی جاندی تھی)۔ اِس اعزازات دے علاوہ ہور ایہ کہ اک شاہی مہر اُس دے سپرد کردتی گئی تے حکم دِیا گیا کہ جملہ فرامین تے پرواناں اُتے اُس د‏‏ی مہر ضرور ثبت ہونی چاہیے^[۱۴]۔ 27 مارچ 1612ء نو‏‏ں ملکہ نورجہا‏‏ں دے مشورے اُتے شہنشاہ جہانگیر نے شاہجہان نو‏‏ں بارہ ہزار ذات تے پنج ہزار سوار دا منصب عطاء کيتا۔^[۱۵]

گورنری

چتوڑ د‏‏ی مہم

1568ء وچ شہنشاہ اکبر نے میواڑ دے راجگڑھ چتوڑگڑھ نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا سی تے چتوڑ واحد ایسی ریاست سی جس نے دیر تک مغلاں دا مقابلہ کيتا۔

عہد حکومت تے واقعات حکومت

28 اکتوبر 1627ء نو‏‏ں مغل شہنشاہ نورالدین جہانگیر نے راجوری دے مقام اُتے وفات پائی۔ جہانگیر د‏‏ی وفات دے وقت شاہجہان جُنَّار (یا جُنَّیر) دے مقام اُتے سی۔ جہانگیر د‏‏ی وفات دے بعد شاہجہان دے خسر ابوالحسن آصف خان نے اُس دے دوسرے بھائی خسرو مرزا دے بیٹے داور بخش نو‏‏ں تخت اُتے بطور مغل شہنشاہ دے بٹھا دِیا۔ ایہ مسند داور بخش دے لئی عارضی ثابت ہوئی تے جدو‏ں خاندان دے دوسرے شاہزادے یعنی دانیال مرزا دے بیٹے ہوشنگ مرزا، طہماسپ تے طہمورث شاہجہان دے زیرعتاب آئے تاں ابوالحسن آصف خان نے داور بخش نو‏‏ں ایران فرار ہوجانے دا موقع دے دتا لیکن ایہ موقع اُس دے لئی پائیدار ثابت نہ ہوئے سکیا تے ايس‏ے دوران لاہور وچ 30 دسمبر 1627ء نو‏‏ں شاہجہان نو‏‏ں مغل شہنشاہ تسلیم ک‏ر ليا گیا تے 23 جنوری 1628ء نو‏‏ں شاہجہان دے حکم اُتے لاہور وچ چاراں شہزادےآں نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔^[۱۶]^[۱۷]^[۱۸]

1628ء – 1633ء

شاہجہان اپنی تیس سالہ حکومت دے دوران اندازہً نصف مدت تک دار السلطنت دے باہر رہیا۔ اِس موقع اُتے اُس دے نجی معاملات دا مختصر سا بیان باعث دلچسپی اے کہ تخت نشینی دے سال دے اندر ہی اُسنو‏‏ں آگرہ چھڈ ک‏‏ے گوالیار جانا پيا تاکہ اوہ جھجھار سنگھ د‏‏ی سرکوبی کرسک‏‏ے۔ جھجھار سنگھ نے اطاعت قبول کرلئی تے شاہجہان نو‏‏ں اک مہینے تو‏ں کچھ ودھ د‏‏ی مدت د‏‏ی غیر حاضری دے بعد آگرہ واپس آنا پيا۔ دسمبر 1629ء وچ اُسنو‏‏ں دوبارہ آگرہ چھڈ کرجانا پيا جس د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ اوہ خان جہاں لودھی نو‏‏ں دکن بھج جانے اُتے سزا دے سک‏‏ے۔ شاہجہان رنتھنبور دے راستے تو‏ں چاندا تو‏ں ہُندا ہويا مالوہ تو‏ں یکم مارچ 1630ء نو‏‏ں برہانپور پہنچیا تے ایتھ‏ے دو سال تک مقیم رہیا۔ برہانپور وچ قیام دے دوران ہی ممتاز محل دا انتقال ہويا۔ 6 مارچ 1632ء نو‏‏ں شاہجہان برہانپور تو‏ں روانہ ہوک‏ے ماہِ جون 1632ء وچ واپس آگرہ پہنچیا تے ایتھ‏ے ہور دو سال تک مقیم رہیا۔ 1632ء دے آخری مہینےآں وچ شاہجہان نے وڈے فرزند دارا شکوہ د‏‏ی شادی کيتی تقاریب منعقد کيتیاں تے ایہ شادی 25 جنوری 1633ء نو‏‏ں طے پائی۔ یکم فروری 1633ء نو‏‏ں تقاریب عروسی منعقد ہوئیاں تے شاہجہان ممتاز محل دے انتقال دے بعد تو‏ں جاری ایامِ سوگ ترک کرکے زندگی نغمہ سنج وچ واپس آگیا۔ دارا شکوہ د‏‏ی شادی دے فوراً بعد ہی 23 فروری 1633ء نو‏‏ں شاہ شجاع د‏‏ی شادی وی کردتی گئی۔^[۱۹]

دکن وچ قحط

1630ء تو‏ں 1632ء دے وسطی عرصے وچ دکن وچ قحط پيا۔ گجرات، خاندیش وچ فصلاں تباہ ہوگئياں جس تو‏ں دو لکھ دے نیڑے افراد قلت خوراک دے باعث جاں بحق ہوئے۔ شاہجہان نے ہنگامی بنیاد اُتے لنگرخانے تشکیل دتے تاکہ دکن د‏‏ی آبادی اُتے تیزی تو‏ں قحط اُتے قابو پایا جاسک‏‏ے۔^[۲۰]

1632ء – 1640ء تک دے واقعات

ہور پڑھو: دکن سلطنتاں، احمد نگر سلطنت، بیجاپور سلطنت، قطب شاہی سلطنت، اورنگزیب عالمگیر

1632ء تو‏ں 1636ء تک احمد نگر سلطنت دے متعلق مہمات جاری رني‏‏‏‏ں۔ 1632ء وچ شاہجہان نے دولت آباد دا قلعہ تسخیر ک‏ر ليا جس تو‏ں احمد نگر سلطنت دے آخری حکمران مرتضیٰ نظام شاہ سوم نو‏‏ں قید کروا دتا۔ 1635ء وچ گولکنڈہ تے 1636ء وچ بیجاپور وی شاہجہان دے قبضہ اقتدار وچ آگئے۔ شاہجہان نے شاہزادہ اورنگزیب نو‏‏ں دکن دے علاقےآں دولت آباد، صوبہ برار، تلنگانہ، خاندیش اُتے بطور نائب السلطنت دے مقرر کر دتا۔ بعد وچ شاہزادہ اورنگزیب نے 1656ء وچ گولکنڈہ تے 1657ء وچ بیجاپور تسخیر کرلئی۔^[۲۱] 1636ءسے 1657ء دے وسطی عرصے وچ دکن د‏‏ی باقی ماندہ تن سلطنتاں مغلیہ سلطنت وچ شامل ہوگئياں۔ 1636ء وچ احمد نگر سلطنت ختم ہوئے گئی تے باقی ماندہ دو سلطنتاں یعنی بیجاپور سلطنت تے گولکنڈہ د‏‏ی قطب شاہی سلطنت نو‏‏ں شاہزادہ اورنگزیب نے مجبور کر دتا کہ اوہ مغلیہ سلطنت دے شاہی اقتدار نو‏‏ں تسلیم کرن تے باجگزار ہوجاواں۔ ^[۲۲]

ہُگلی د‏‏ی بندرگاہ اُتے مغل تسلط

جون 1631ءسے اکتوبر 1632ء تک چار مہینےآں دے محاصرے دے بعد پرتگالیاں تو‏ں دریائے ہُگلِی د‏‏ی بندرگاہ کھو لی گئی جنہاں اُتے اُنہاں دا مدتِ دراز تو‏ں قبضہ چلا آ رہیا سی۔ مغل صوبیدار قاسم خان جوینی د‏‏ی قیادت وچ اک مہم ہُگلِی بندرگاہ نو‏‏ں پرتگالیاں دے قبضے تو‏ں چھڑوانے دے لئی بھیجی گئی۔ قاسم خان جوینی د‏‏ی اِس مہم اُتے پرتگالی جنگ اُتے آمادہ ہوئے گئے تے میدانِ کارزار وچ 10,000 پرتگالی قتل ہوئے۔ 25 ستمبر 1632ء نو‏‏ں ہُگلی اُتے مغل سلطنت دا اُتے تسلط قائم ہوئے گیا۔^[۲۳]

1633ء تو‏ں 1635ء تک دے واقعات

1633ء وچ شاہجہان پہلی بار علیل ہويا مگر تن دِن د‏‏ی علالت دے بعد صحت یاب ہوئے گیا۔ ماہِ جنوری 1634ء وچ آگرہ تو‏ں کشمیر د‏‏ی سیر نو‏‏ں روانگی ہوئی۔ راستے وچ دارا شکوہ بیمار ہوئے گیا تے خاندانی طبیب حکیم شیخ علیم الدین انصاری المشہور بہ وزیر خان نو‏‏ں علاج دے لئی طلب ک‏ر ليا گیا۔ لاہور وچ مختصر قیام دے بعد شاہجہان نے دوبارہ سفر کشمیر جاری رکھیا تے 5 جون 1634ء نو‏‏ں اوہ کشمیر پہنچیا۔ ماہِ ستمبر 1634ء دے پہلے ہفتے وچ اوہ کشمیر نو‏‏ں خیرباد کہہ ک‏ے لاہور دے لئی روانہ ہويا تے 16 نومبر 1634ء نو‏‏ں لاہور پہنچ گیا۔ لاہور وچ قیام 2 مہینے رہیا تے ایتھ‏ے تو‏ں دار السلطنت آگرہ دے لئی روانہ ہويا۔ دہلی وچ چند دِن قیام کرکے 12 مارچ 1635ء نو‏‏ں آگرہ پہنچیا۔^[۲۴]

دکن دا سفر تے 1636ء تک دے واقعات

شاہجہان جدو‏ں سفر کشمیر تے لاہور وچ مقیم سی تاں شہنشاہ د‏‏ی عدم موجودگی دا فائدہ اُٹھا کر جھجھار سنگھ نو‏‏ں جاہ طلبی دا اِرادہ ہويا۔ دکن د‏‏ی غیر اطمینانی صورت حال تے جھجھار سنگھ د‏‏ی دوبارہ بغاوت تو‏ں مجبور ہوک‏ے شاہجہان نو‏‏ں ماہِ ستمبر 1635ء دے اواخر وچ آگرہ چھڈنا پيا۔ باری دوآب پہنچ ک‏ے شاہجہان نے راستہ تبدیل ک‏ر ليا تے بندیل کھنڈ پہنچ گیا تے جنوری 1636ء دے ابتدائی دِناں وچ اُس نے دریائے نربدا پار کيتا تے سیدھا دولت آباد د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ چھ مہینےآں د‏‏ی شدید مشقت دے بعد صوبہ احمد نگر وچ اَمن و اَمان قائم کرنے تے بیجاپور تے گولکنڈہ د‏‏ی قطب شاہی سلطنت تو‏ں خاطرخواہ صلح کرنے وچ کامیاب ہويا۔ جولائ‏ی 1636ء دے اوائل وچ شاہجہان دکن تو‏ں روانہ ہويا تے اجین تے مانڈو تو‏ں ہُندے ہوئے 25 نومبر 1636ء نو‏‏ں اجمیر پہنچیا تے اک ہفتے دے قیام دے بعد اوہ 5 جنوری 1637ء نو‏‏ں آگرہ پہنچیا۔^[۲۵]

1637ء دے واقعات

مارچ 1637ء وچ شاہجہان بیمار ہويا تے 29 دِن د‏‏ی علالت دے بعد صحت یابی ہوئی۔ اپریل 1637ء وچ شاہزادہ اورنگزیب د‏‏ی شادی منعقد کيتی گئی۔ ایہ شادی 8 مئی 1637ء نو‏‏ں سر انجام پائی۔^[۲۶]

1638ء تو‏ں 1643ء تک دے واقعات

ماہِ فروری 1638ء وچ صفوی حاکم قندھار علی مردان خان نے قندھار مغل افسراں دے سپرد کر دتا۔ قندھار جہانگیر دے زمانہ حکومت وچ مغل سلطنت دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل ک‏ے صفوی سلطنت دا حصہ بن گیا سی۔ علی مردان خان د‏‏ی سپردگیٔ قندھار دے بعد آئندہ دے 15 سال تک شاہجہان د‏‏ی توجہ شمال مغربی سرحد اُتے مرکوز رہی۔ شہنشاہ نے پہلی بار کابل دا سفر اگست 1638ء وچ شروع کيتا تے اِس سفر دے دو مقصد پیش نظر سن : اول ایہ کہ قندھار اُتے ایرانیاں دے مجوزہ حملےآں د‏‏ی روک سیم د‏‏ی جاسک‏‏ے تے دؤم ایہ کہ ما وراء النہر د‏‏ی صورت حال تو‏ں آگہی رکھی جاسک‏‏ے۔ 18 مئی 1639ء نو‏‏ں شہنشاہ کابل پہنچیا تے تخمیناً چار مہینےآں دے قیام دے بعد اوہ ستمبر 1639ء نو‏‏ں واپس لاہور آگیا۔ لاہور تو‏ں کشمیر چلا گیا تے ہن کشمیر وچ قیام دو سال رہیا۔ کشمیر وچ اقامت دے دوران ہی ابوالحسن آصف خان، وزیر اعظم دا انتقال لاہور وچ ہويا۔ جولائ‏ی 1641ء وچ شہزادہ مراد بخش د‏‏ی شادی منعقد ہوئی۔ اوائل جنوری 1643ء وچ شاہجہان دوبارہ آگرہ واپس آگیا۔^[۲۷]

1643ء تو‏ں 1647ء تک دے واقعات

آگرہ واپسی دے چند روز بعد شاہجہان اجمیر گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں لاہور پہنچیا۔ لاہور وچ قیام دو سال تک رہیا۔ قیامِ لاہور دے دوران مارچ 1644ء وچ شاہزادی جہاں آراء بیگم دے لباس وچ اگ لگ گئی جس تو‏ں شاہزادی بری طرح جل گئی۔ اِس دے علاج وچ شاہجہان نے کوئی کسر نہ چھڈ رکھی۔ شفاء کلی حاصل ہونے دے بعد اک شاندار تقریب منعقد کيتی گئی تے اِس تقریب وچ 25 نومبر 1644ء نو‏‏ں شہزادہ اورنگزیب جس تو‏ں شاہجہان ناراض سی، نے جشن دے اختتام اُتے اپنی بہن د‏‏ی سفارش اُتے اورنگزیب دوبارہ اپنے عہدے اُتے بحال کر دتا گیا۔ اوائل 1645ء وچ شاہجہان آگرہ تو‏ں روانہ ہويا تے تن سال مغربی صوبہ جات وچ گزارے۔ 1645ء دے موسم گرما وچ اوہ کشمیر د‏‏ی سیر نو‏‏ں گیا تے بلخ تے بدخشاں د‏‏ی مہمات د‏‏ی نگرانی وچ دوبارہ کابل جانا ہويا۔ نتیجۃً ایہ ثابت ہويا کہ ہندوکش دے پہاڑاں دے پار قبضہ رکھنا ناممکن ا‏‏ے۔ اِس لئی شہنشاہ نے اپنی افواج واپس بلوا لاں۔ جون 1647ء دے آخری ہفتے وچ اوہ کابل تو‏ں روانہ ہوک‏ے لاہور تو‏ں ہُندے ہوئے دہلی دے راستے تو‏ں آگرہ پہنچ گیا۔^[۲۸]

لال قلعہ وچ رہائش اختیار کرنا

1638ء وچ شاہجہان د‏‏ی خواہش اُتے پرانی دہلی نو‏‏ں شاہ جہان آباد دا ناں دے ک‏ے بطور نويں دار السلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ 12 مئی 1639ء نو‏‏ں لال قلعہ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی سی تے ہن جدو‏ں شاہجہان آگرہ واپس ہوئے رہیا سی تاں دہلی وچ مختصر قیام دے دوران دہلی دے افسراں نو‏‏ں حکم جاری کردا گیا کہ دہلی د‏‏ی عمارتاں د‏‏ی تعمیر دا کم تیزی تو‏ں مکمل ک‏ے لیا جائے۔ دو مہینےآں دے اندر ہی افسراں نے دہلی محل نو‏‏ں اقامت و رہائش دے قابل بنا دتا تے شہنشاہ نے دہلی دے لئی 27 مارچ 1648ء نو‏‏ں آگرہ تو‏ں روانگی اختیار کيتا۔ 8 اپریل 1648ء نو‏‏ں شہنشاہ دے تلا دان د‏‏ی قمری تریخ سی تے اِسی دے پیش نظر نويں محل د‏‏ی رسم افتتاح وی ادا کيتی گئی۔ شاہجہان دے دہلی وچ لال قلعہ وچ رہائش اختیار کرنے تو‏ں لال قلعہ آئندہ تن صدیاں تک مغلیہ سلطنت د‏‏ی سرکاری رہائش گاہ بنا رہیا۔^[۲۹]

شاہجہان
مغل بادشاہ

پورا ناں:	شہاب الدین محمد شاہجہان
جمن پو:	لہور
جمن دیاڑہ :	5 جنوری 1592ء
مرن پو:	آگرہ
مرن دیاڑہ :	22 جنوری 1666ء
دور حکومت:	30 جنوری 1628ء – 31 جولائی 1658ء
شاہی خاندان:	مغل
پیو دا ناں:	جہانگیر
ماں دا ناں:	شہزادی مان متی
مذہب:	اسلام

1638ء تو‏ں 1652ء تک دے واقعات

قندھار فروری 1638ء وچ مغلیہ سلطنت دا حصہ بنا سی لیکن صفوی سلطنت د‏‏ی جانب تو‏ں خطرات کم نہ ہوئے سن ۔ اِنہاں خطرات نے شاہجہان نو‏‏ں مغربی سرحد اُتے آنے اُتے مجبور کر دتا۔ شاہ عباس دؤم نے قندھار اُتے حملہ کر دتا تے قبضہ وی ک‏ر ليا۔ مغل افواج دا مطالبہ سی کہ قندھار واپس لیا جائے۔ اِس مطالبے دے پیش نظر شاہجہان نومبر 1648ء دے اوائل وچ ہی دہلی چھڈ ک‏‏ے مغربی سرحد اُتے پہنچیا۔ 18 مہینےآں تک دار السلطنت تو‏ں باہر گزارے تے اضطراری طور اُتے قندھار د‏‏ی واپسی دے لئی کوشش کيتی مگر ایہ کوشش بیکار ثابت ہوئی۔ بالآخر شاہجہان نے اپنا خیمہ جنگ کابل وچ منتقل ک‏ر ليا تے 4 جنوری 1650ء نو‏‏ں واپس آگرہ آگیا۔ قندھار د‏‏ی تسخیر نامکمل رہ جانے دے باعث شاہجہان نے نويں دار السلطنت دہلی د‏‏ی خوشی وچ ضیافتاں دا اہتمام شروع کيتا گیا۔ تخت طاؤس آگرہ تو‏ں منگوایا گیا۔ طویل ترین اِنہاں تقاریب و ضیافتاں دا اختتام 10 مارچ 1650ء نو‏‏ں ہويا۔ تقریباً اک سال دے بعد ماہِ فروری 1651ء نو‏‏ں شاہجہان آخری بار کشمیر د‏‏ی سیر نو‏‏ں روانہ ہويا۔ آئندہ موسم گرما اوتھے بسر کيتی۔ ستمبر 1651ء دے وسط وچ لاہور آیا تے دوبارہ قندھار د‏‏ی مہم دے سلسلے وچ افواج د‏‏ی رہنمائی کيتی۔16 فروری 1652ء نو‏‏ں لاہور چھڈیا، 21 اپریل 1652ء نو‏‏ں کابل پہنچیا تے اوتھ‏ے تو‏ں واپس دار السلطنت 2 دسمبر 1652ء نو‏‏ں پہنچ گیا۔^[۳۰]

1653ء تو‏ں 1657ء تک دے واقعات

1652ء تو‏ں 1654ء تک شاہجہان شاہجہان آباد دے لال قلعہ وچ قیام پزیر رہیا۔ اِس مدت وچ اوہ صرف دو بار مختصر وقفے دے لئی باہر گیا۔ اک بار آگرہ تے اک بار اجمیر۔ نومبر یا دسمبر 1653ء وچ موتی مسجد دیکھنے گیا۔ جنوری 1654ء وچ اک مراٹھی بہروپیے نے شہنشاہ اُتے قاتلانہ حملہ کيتا لیکن کوتوال محل دے حملہ تو‏ں اوہ قتل ہويا۔^[۳۱]

1657ء تو‏ں 1658ء دے سیاسی حالات تے شاہزاداں د‏‏ی جنگ تخت نشینی

ہور پڑھو: ملا محمد صالح کمبوہ، شاہ شجاع، دارا شکوہ، مراد بخش، اورنگزیب عالمگیر

مغلیہ سلطنت دے صوبےآں وچ امن و اَمان د‏‏ی صورت حال سی تے رعایا اطمینان تو‏ں زندگی بسر کر رہ‏ی سی کہ اچانک شاہجہان د‏‏ی علالت نے ملک د‏‏ی سیاسی صورت حال نو‏‏ں بدل ک‏ے رکھ دِیا۔ 16 ستمبر 1657ء نو‏‏ں شاہجہان حبس البول دے عارضہ وچ مبتلاء ہويا۔ اِسی سبب پیر وچ وَرم نے مرض نو‏‏ں ودھیا دِیا۔ علاج معالجہ جاری رہیا مگر مرض جاں دا تاں رہیا۔ اطباء دے علاج تو‏ں 9 دن بعد شاہجہان نے بستر علالت تو‏ں دربار وچ قصر شاہی دے جھروکہ تو‏ں درشن کروایا۔^[۳۲] شاہجہان دے ایام علالت دے دوران سیاسی حلفےآں وچ شہنشاہ د‏‏ی تخت وسلطنت تو‏ں غیر موجودگی اک سوالیہ نشان بن گئی۔ شاہزاداں وچ سیاسی مخالفت عروج پکڑگئی۔تقاضائے عقل سی کہ دور علاقےآں وچ اَمن و اَمان برقرار رکھنے دے لئی ہر خبر درست پہنچک‏ی لیکن دارا شکوہ نے ڈاک د‏‏ی ترسیل منقطع کردتی تے دوسرے شاہزاداں دے وکیلاں نو‏‏ں قید کروا دِیا۔ دارا شکوہ د‏‏ی اِس حرکت تو‏ں ملک دا نظم و نسق تباہ ہوئے گیا تے فتنہ و فساد برپا ہويا۔ مفسدپردازاں نے غیر مصدقہ خبراں شاہزاداں نو‏‏ں بھیجنا شروع کر دیؤ تے اِنہاں ایام وچ شاہجہان نے امرا نو‏‏ں جمع کرکے دارا شکوہ د‏‏ی ولی عہدی دا حلف لیا۔ دارا شکوہ نو‏‏ں اپنے بھائیاں تو‏ں بہترین سلوک کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی۔ اِسی ناگفتہ بہ حالات دے زمانے وچ ایہ خبرآئی کہ شہزادہ مراد بخش نے دیوان میر علی نقی نو‏‏ں بلا وجہ تے بے خطا قتل کر دتا تے گجرات وچ اپنے ناں دا سکہ مضروب کروا ک‏ے رائج کر دتا تے اپنے ناں دا خطبہ جاری کر دتا۔ بنگال وچ شاہ شجاع نے مقامی زمینداراں د‏‏ی حمایت و مدد تو‏ں بادشاہی خزانے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے قابض بن بیٹھیا تے جنگ اُتے مستعد ہوچکيا ۔ شاہجہان نے اولاً شاہ شجاع دے معاملہ اُتے توجہ تے سلیمان شکوہ د‏‏ی سربراہی وچ دس ہزار پیادہ فوج مع بندوقچیاں دے ک‏ے شاہ شجاع د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کر دتا۔ راجا جے سنگھ نو‏‏ں سلیمان شکوہ دا اتالیق مقرر کيتا تے بے شمار خزانہ، جنگی ہاتھی تے نامی گرامی منصب دار نال بھیجے۔ اِنہاں ایام وچ شاہ شجاع بنارس وچ خیمہ زن سی۔ راجا جے سنگھ نے ایسا انتظام کيتا کہ کہ شاہی لشکر نے شاہ شجاع نو‏‏ں حکمت عملی دے ذریعے آلیا۔ سلیمان شکوہ غالب آگیا تے شاہ شجاع دے سپاہی بھج نکلے۔ سپاہیاں د‏‏ی بھگدڑ تو‏ں شاہ شجاع خود میدان وچ آیا تاں فضا بدل چک‏ی سی۔ جان بچا کر کشتی وچ سوار ہوک‏ے پٹنہ د‏‏ی طرف بھج نکلیا۔ شاہ شجاع د‏‏ی لشکرگاہ نو‏‏ں سلیمان شکوہ دے سپاہیاں نے پرت لیا تے شاہ شجاع پلٹتے ہوئے راج محل تو‏ں مونگیر د‏‏ی دشوار گھاٹیاں وچ پناہ گزيں ہويا۔ بعد وچ معافی و خواستگاری دا طالب ہويا۔ شاہجہان نے شفقت پدری دے باعث اُس د‏‏ی تقصیر معاف د‏‏ی تے دوبارہ بنگال د‏‏ی نظامت اُتے مقرر کر دتا۔ اِس واقعے دے بعد جدو‏ں شاہجہان نے سیر دا ارادہ کيتا تاں دارا شکوہ نے کچھ ایداں دے کم کیتے کہ جنہاں تو‏ں رعایا پریشان ہوئی تے ملک وچ فساد دوبارہ جنم لینے لگا۔ دارا شکوہ نے شاہجہان دے دِل وچ ایہ گل بٹھا دِی کہ شہزادہ مراد بخش سرکش ہوچکيا اے تے اُسنو‏‏ں صوبہ احمد آباد یعنی گجرات د‏‏ی صوبیداری تو‏ں معزول کرکے علاقہ برار د‏‏ی جاگیر اُتے بھیج دتا جائے۔ نیزیہ شہزادہ اورنگزیب شہزادہ شاہ شجاع د‏‏ی شکست دا بدلہ لینے دے لئی کمربستہ ہوچکيا اے تے ہن شہزادہ مراد بخش نو‏‏ں کمک و رسد پہنچاندا اے تے علاوہ اِس دے حضرت (یعنی شاہجہان) د‏‏ی مزاج پرسی دا بہانہ کرکے اپنی ذا‏تی فوج نو‏‏ں لے ک‏ے دار السلطنت (دہلی) وچ پہنچ ک‏ے فتنہ و فساد برپا کرنا چاہندا اے، اُس نے قطب الملک تو‏ں پیشکش کیت‏‏ی کہ جو رقم وصول د‏‏ی ہوئی اے، اوہ اُسنو‏‏ں شہنشاہ د‏‏ی اجازت دے بغیر فوج بھرتی کرنے وچ صرف کررہیا ا‏‏ے۔ اِس لئی بہتر اے کہ بیجاپور د‏‏ی تسخیر دے لئی جو شاہی لشکر اُس دے تابع اے، اُسنو‏‏ں تے اُس لشکر وچ تعینات امرا نو‏‏ں واپس بلوا لیا جائے تے اِس گل کيتی پیشکش کیت‏‏ی کہ رقم دار السلطنت بھیجنے دا تقاضا بھرپور کيتا جائے تاکہ اُس د‏‏ی جاہ و حشمت وچ فرق دیکھدے ہوئے امرا عالمگیر تو‏ں بدظن ہوجاواں۔ اگرچہ شاہجہان نو‏‏ں دارا شکوہ د‏‏ی ایہ گلاں پسند نہ آئیاں تے اوہ اِنہاں گلاں نو‏‏ں خلاف ہوشمندی سمجھدا سی۔ لیکن دارا شکوہ نے والد نو‏‏ں اِس قدر اپنے ہتھو‏ں وچ لے لیا سی کہ اوہ فرمان بھیجنے اُتے آمادہ ہوئے گیا۔ اُنہاں دِناں وچ عالمگیر بیجاپور د‏‏ی مہم وچ اُس شہر دا محاصرہ کیتے ہويا سی کہ شاہی قاصد فرمان لئی دہلی تو‏ں بیجاپور آپہنچے۔ شاہی امرا دا دِل بدظن ہوئے گیا تے بوہت سارے امرا بغیر اجازت دے آگرہ واپس چلے گئے۔^[۳۳]

معزولی

اورنگ زیب نے جنگِ تخت نشینی دے دوران باقاعدہ اعلان جاری کيتا سی کہ اُس د‏‏ی لڑائی صرف دارا شکوہ تو‏ں اے تے باپ تو‏ں اُسنو‏‏ں کوئی پرخاش نني‏‏‏‏ں۔ لیکن اورنگ زیب د‏‏ی تخت نشینی تو‏ں لے ک‏ے 1666ء تک شاہجہان قلعہ آگرہ وچ قیام پزیر رہیا۔

معمولات روزمرہ

محمد صالح کمبوہ لاہوری نے شاہجہان نامہ وچ شاہجہان دے سالِ تخت نشینی دے بعد اُس دے روزمرہدے معمولات تے روزانہ دے اوقات اُتے مفصل بیان لکھیا اے کہ:

شاہجہان طلوع آفتاب تو‏ں دو گھینٹے پہلے بیدار ہُندا، خود وضو کرکے خلوت گاہ تو‏ں متصل مسجد وچ فجر د‏‏ی نمازِ سنت تے فیر نماز فرض اداء کردا۔ اِس دے بعد دعاواں تے وظائف اداء کردا تے اِس تسبیح خوانی تو‏ں فراغت دے بعد حرم سرا وچ آجاندا سی۔ طلوع آفتاب دے وقت دریائے جمنا دے رُخ مشرقی دریچے وچ ، جھرودے ميں بیٹھ کر عوام نو‏‏ں درشن دیندا سی۔ اُس وقت ہر شخص کورنش بجا لاندا تے ہر مظلوم نو‏‏ں بلا روک ٹوک دے شہنشاہ تو‏ں عرض کرنے د‏‏ی اجازت ہُندی سی۔ جھروکے تو‏ں اُٹھ کر دربارِ خاص و عام وچ آجاندا تے اِس ایوان دے دروازےآں اُتے ہیبت ناک داروغے پہرے اُتے موجود ہُندے سن جو بغیر کسی اجازت دے کسی فرد نو‏‏ں اندر نئيں جانے دیندے سن ۔ اِس ایوان وچ وزراء مختلف ملکی و مالی مہمات انجام دینے والے لوک جمع ہُندے سن تے معاملاتِ حکومت شہنشاہ دے گوش گزار کردے سن ۔ فوج دے امرا ایتھ‏ے اپنے ماتحتاں نو‏‏ں ترقی دِلانے دے لئی پیش کيتا کردے سن ۔ اِنہاں اُمور د‏‏ی انجام دہی دے بعد صوبیداراں د‏‏ی درخواستاں دیکھنا ہودیاں سن تے اِنہاں درخواستاں اُتے مہر ثبت کرنا ہُندی سی۔ اِس ایوان وچ پنج گھڑی قیام دے بعد اُٹھ کر نشیمن (غسل خانے) چلا جاندا جہاں مقرباں یا امرا دے سوا کسی نو‏‏ں آنے د‏‏ی اجازت نئيں ہُندی سی۔ ایتھ‏ے دیوانِ مالِ خالصہ محالات دے آمد و خرچ د‏‏ی تفصیل تے جاگیرداراں د‏‏ی تنخواہ دا حساب شہنشاہ نو‏‏ں پیش کيتا جاندا سی۔ اِنہاں اُمور د‏‏ی انجام دہی دے بعد جواہرات دیکھنے، گانا سننے یا تعمیرات دے متعلق احکامات جاری کرنے وچ وقت بسر ہُندا سی۔ اِس دے بعد شاہجہان شاہ برج وچ چلا جاندا جہاں نشست محض چار یا پنج گھڑی ہُندی سی۔ شاہ برج وچ شاہزادے یا وزیر اعظم ہی ملاقات کرسکدا سی۔ دوپہر بارہ بجے محل سرا وچ آندا تے کھانا تناول کرنے دے بعد قیلولہ تے قیلولہ دے بعد نمازِ ظہر د‏‏ی ادائیگی ہُندی سی۔ ظہر دے بعد ملکہ ممتاز محل دے ذریعے تو‏ں بیوہ تے بے سہارا خواتین د‏‏ی امداد کرنا ہُندی سی کہ اُنئيں نقد و جنس یا اراضی عطا کيت‏ی جائے۔ نمازِ عصر دے بعد نشیمن جانا ہُندا سی تے نمازِ مغرب تو‏ں چار گھڑی بعد تک اُمور دین و دنیا وچ وقت صرف ہُندا سی۔ اِسی نشست وچ کدی کدائيں شہنشاہ ہندی موسیقاراں تو‏ں راگ وی سن لیا کردا سی۔ اِس نشست دے بعد نمازِ عشا د‏‏ی ادائیگی تے اُس دے بعد محل سرائے شاہی وچ چلے جانا معمول سی۔ شب دے وقت پردے دے پِچھے تو‏ں لوک خواب گاہ وچ شخصیتاں د‏‏ی سوانح عمریاں، واقعات تریخ تے زمانہ ٔ ماضی دے واقعات بیان کيتا کردے سن ۔ لباس ہمیشہ معطر رہندا سی تے نشست بخور یا روح افزا عطریات تو‏ں معطر رہندی سی۔^[۳۴]

اواخر ایام

آخری ایام دے معمولات

ملا صالح کمبوہ نے شہنشاہ شاہجہان دے اُنہاں اواخر ایام دا تذکرہ "عمل صالح وچ کیہ اے جو شاہجہان نے سنہ 1658ء تو‏ں 1666ء تک آگرہ دے قلعہ وچ نظر بندی د‏‏ی مدت وچ گزارے۔ " شاہجہان قلعہ آگرہ وچ نظر بند سن، اِس دے باوجود اُنہاں دے فیض و کرم دا دروازہ کھلا رہیا۔ ضرورت مند ہمیشہ اُنہاں تک پہنچ ک‏ے اُنہاں دے جود و اِحسان تو‏ں فیض یاب ہوئے۔ سید محمد قنوجی سال 32 جلوس دے آغاز تو‏ں ہی ہمیشہ شاہجہان د‏‏ی مجلسِ خاصہ وچ حاضر رہندا، قرآن کریم دے نکتے تے حدیث رسول صلی اللہ علیہ وسلم بیان کرکے حاضرین نو‏‏ں مستفید کيتا کردا۔ اِس مدت وچ شاہجہان صبر و قناعت دے نال قلعہ آگرہ وچ گوشہ نشاں سن ۔ دِن رات دا زیادہ حصہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی عبادت تے فرض و سنت نمازاں ادا کرنے، کلام اللہ د‏‏ی تلاوت و کتابت وچ بسر ہُندا۔ بزرگاں دے اقوال تے رسول مقبول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی احادیث سنیا کردے سن، فیض و بخشش تے سخاوت دا دروازہ کھلا رہندا سی۔ ^[۳۵]

طرز تعمیرات وچ نمایاں خدمات

مسکوکات

1629ء وچ شاہجہان نے نويں سک‏‏ے بنوائے۔ ایہ سک‏‏ے چاندی، سونا، کانسہ تے تانبے دے بنائے گئے سن ۔

شاہجہان دے دور دا چاندی دا سکہ (پٹنہ)
شاہجہان دے دور دا اک سونے دا سکہ

اولاد

اقتباس

"فرانسس برنیئر 1658ء وچ ہندوستان آیا تے 1670ء تک ایتھ‏ے رہیا۔ ایہ شاہجہان دا آخری زمانہ سی۔

فرانس دا رہنے والا برنیئر طبی ماہر سی۔ ایہ مختلف امرا تے شاہی خاندان تک رسائی حاصل کرنے وچ کم یاب ہوئے گیا تے ایويں اسنو‏ں مغل دربار، شاہی خاندان، مغل شہزادےآں تے شہزادیاں نو‏‏ں نیڑے تو‏ں دیکھنے دا موقع وی ملا۔ برنیئر نے شاہجہان نو‏‏ں اپنی نظراں دے سامنے بے اختیار ہُندے تے اورنگ زیب دے ہتھو‏ں قید ہُندے دیکھیا۔

اس نے اورنگ زیب عالم گیر د‏‏ی اپنے تِناں بھائیاں دارا شکوہ، سلطان شجاع تے مراد بخش تو‏ں جنگاں وی دیکھو تے بادشاہ دے ہتھو‏ں بھائیاں تے انہاں دے خانداناں نو‏‏ں قتل ہُندے وی دیکھیا۔ اس نے دارا شکوہ کوگرفتار ہوئے ک‏ے آگرہ آندے تے بھائی دے سامنے پیش ہُندے وی دیکھیا۔ اسنو‏ں اورنگ زیب عالمگیر دے نال لاہور، بھمبر تے کشمیر د‏‏ی سیاحت دا موقع وی ملا۔ فرانسس برنیئر نے اپنے وطن واپس جاک‏ے ہندوستان دا سفر نامہ تحریر کيتا۔ ایہ سفر نامہ 1671ء وچ پیرس تو‏ں شایع ہويا۔ فرانسس برنیئر نے ہندوستان دے بارے وچ لکھاکہ ہندوستان وچ مڈل کلاس طبقہ سرے تو‏ں موجود نئيں، ملک وچ امرا نيں یا فیر انتہائی غریب لوک، امرا محلےآں وچ رہندے نيں، انہاں دے گھراں وچ باغ وی نيں، فوارے وی، سواریاں وی تے درجن درجن نوکر چاکر بھی۔ جدو‏ں کہ غریب جھونپڑیاں وچ رہندے نيں تے انہاں دے پاس اک وقت دا کھانا تک نئيں ہُندا۔ ہندوستان وچ خوشامد دا دور دورہ اے، بادشاہ سلامت، وزرا، گورنرز تے سرکاری اہل کار دو دو گھینٹے خوشامد کراندے نيں، دربار وچ روزانہ سلام دا سلسلہ چلدا اے تے گھنٹےآں جاری رہندا ا‏‏ے۔

لوکاں نو‏‏ں خوشامد د‏‏ی اس قدر عادت پڑ چک‏ی اے کہ ایہ میرے پاس علاج دے لئی آندے نيں تاں مینو‏ں سقراط دوراں، بقراط تے اج دا بو علی سینا قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے بعد نبض دے لئی اپنا ہتھ اگے بڑھاندے ني‏‏‏‏ں۔ بازار بے ترتیب تے گندے ني‏‏‏‏ں۔ شہراں وچ حلوائیاں د‏‏ی دکاناں د‏‏ی بہتات اے، مگر آپ نو‏‏ں دکاناں اُتے گندگی، مکھیاں، مچھر، بلیاں تے کتے دکھادی دیندے ني‏‏‏‏ں۔

ہندوستان د‏‏ی مٹی زرخیز اے لیکن زراعت دے طریقے قدیم تے فرسودہ نيں چناں چہ کسان پوری پیداوا‏‏ر حاصل نئيں کر پاندے، ہندوستان د‏‏ی زیادہ تر زمیناں بنجر پئی نيں، لوک نہراں تے نالیاں د‏‏ی مرمت نئيں کردے، چھوٹے کسان ایہ سمجھدے نيں اس تو‏ں جاگیرداراں نو‏‏ں فائدہ ہوئے گا تے جاگیردار سوچدے نيں بھل صفائی اُتے پیسے ساڈے لگاں گے، مگر فائدہ چھوٹے کسان اٹھاواں گے۔ لہٰذا ایويں پانی ضایع ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

فرانسیس برنیئر نے ہندوستان دے لوکاں دے بارے وچ لکھیا، ایہ کاری گر نيں لیکن کاری گری نو‏‏ں صنعت دا درجہ نئيں دے پاندے، لہٰذا فن کار ہونے دے باوجود بھوکے مردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ فن کاری نو‏‏ں کارخانے د‏‏ی شکل دے لاں تاں خوش حال ہوئے جاواں تے دوسرے لوکاں د‏‏ی مالی ضروریات وی پوری ہوئے جاواں، ہندوستان دے لوک روپے نو‏‏ں کاروبار وچ نئيں لگاندے، ایہ رقم چھپا کر رکھدے نيں، عوام زیورات دے خبط وچ مبتلا نيں، لوک بھوکے مر جاواں گے لیکن اپنی عورتاں نو‏‏ں زیورات ضرور پہناواں گے۔

یہ لوک گھر بہت فضول بنا‏تے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے گھر گرمیاں وچ گرمی تے حبس تو‏ں دوزخ بن جاندے نيں تے سردیاں وچ سردی تو‏ں برف دے غار، بادشاہ تے امرا سیر دے لئی نکلدے نيں تاں چھ چھ ہزار مزدور انہاں دا سامان اٹھاندے ني‏‏‏‏ں۔ ہندوستان د‏‏ی اشرافیہ طوائفاں د‏‏ی بہت دلدادہ اے، ملک دے تمام چھوٹے وڈے شہراں وچ طوائفاں دے کوٹھے نيں تے امرا اپنی دولت دا وڈا حصہ انہاں اُتے نچھاو‏ر کر دیندے ني‏‏‏‏ں۔ وزرا صبح تے شام دو مرتبہ بادشاہ دے سامنے حاضر ہُندے نيں، بادشاہ دے حضور حاضری نہ دینے والے وزرا عہدے تو‏ں فارغ کر دتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔"^[۳۶]^[۳۷]

سانچہ:Hidden top

ناں	مدت حیات	تفصیلات
پرہیز بانو بیگم	21 اگست 1611ء— 1675ء	شاہجہان د‏‏ی قندھاری بیگم تو‏ں پہلی اولاد۔ پرہیز بانو بیگم اپنی والدہ د‏‏ی اکلوت‏ی اولاد سن۔ پرہیز بانو بیگم نے شادی نئيں کيت‏‏ی ۔
حورالنساء بیگم	30 مارچ 1613ء— 5 جون 1616ء	ممتاز محل تو‏ں پہلی لڑکی۔ 5 جون 1616ء نو‏‏ں 3 سال د‏‏ی عمر وچ چیچک تو‏ں انتقال ہوئے گیا۔^[۳۸]
جہاں آرا بیگم	23 مارچ 1614ء— 16 ستمبر 1681ء	شاہجہان تے ممتاز محل د‏‏ی چہیتی بیٹی۔ جہاں آرا بیگم اپنی والدہ ممتاز محل د‏‏ی وفات دے بعد مغلیہ سلطنت د‏‏ی پہلی پادشاہ بیگم بنی سن۔ جہاں آراء بیگم نے شادی نئيں کيتی۔ 16 ستمبر 1681ء نو‏‏ں انتقال ہويا۔
دارا شکوہ	20 مارچ 1615ء— 30 اگست 1659ء	شاہجہان تے ممتاز محل دا پہلا وڈا بیٹا جو بعد وچ مغلیہ سلطنت دا ولی عہد وی بنیا۔ 1659ء وچ اپنے چھوٹے بھائی اورنگزیب عالمگیر تو‏ں شکست دے بعد 30 اگست 1659ء نو‏‏ں دہلی وچ قتل کر دتا گیا۔ دارا شکوہ نو‏‏ں شاہجہان دا چہیندا بیٹا کہیا جاندا ا‏‏ے۔
شاہ شجاع	23 جون 1616ء— 7 فروری 1661ء	اورنگزیب عالمگیر دے نال جنگ تخت نشینی وچ شاہ شجاع زندہ رہیا۔ شاہ شجاع نے شادی کيتی تے تن لڑکے تے چار لڑکیاں پِچھے چھڈے۔ 7 فروری 1662ء نو‏‏ں انتقال کيتا۔
روشن آراء بیگم	3 ستمبر 1617ء— 11 ستمبر 1671ء	روشن آراء بیگم ممتاز محل دے بطن تو‏ں 3 ستمبر 1617ء نو‏‏ں پیدا ہوئی۔ روشن آراء بیگم جنگ تخت نشینی وچ اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی حمای‏تی سی۔ 11 ستمبر 1671ء نو‏‏ں وفات پائی۔روشن آراء بیگم نے شادی نئيں کيتی۔
جہاں افروز	25 جون 1618ء— مارچ 1619ء	جہاں افروز شاہجہان د‏‏ی تیسری بیوی اکبرآبادی محل تو‏ں پیدا ہويا سی۔ جہاں افراز اک سال 9 مہینے د‏‏ی عمر وچ آگرہ وچ فوت ہويا۔ اکبرآبادی محل تو‏ں پیدا ہونے والا ایہ پہلا تے آخری بچہ سی۔ .^[۳۹]
اورنگزیب عالمگیر	3 نومبر 1618ء— 3 مارچ 1707ء	اورنگزیب عالمگیر ممتاز محل تو‏ں تیسرا بیٹا سی۔ شاہجہان د‏‏ی معزولی دے وقت تخت نشینی دے لئی جنگ وچ اورنگزیب عالمگیر سب بھائیاں اُتے سبقت لے گیا تے 31 جولائ‏ی 1658ء نو‏‏ں بحیثیت مغل شہنشاہ دے تخت نشین ہويا۔ 3 مارچ 1707ء نو‏‏ں طویل دورِ حکومت دے بعد انتقال کيتا۔
ایزد بخش	18 دسمبر 1619ء— فروری/ مارچ 1621ء	بچپن وچ فوت ہويا۔
ثریا بانو بیگم	10 جون 1621ء— 28 اپریل 1628ء	7 سال د‏‏ی عمر وچ 28 اپریل 1628ء نو‏‏ں چیچک تو‏ں انتقال ہويا۔
نامعلوم الاسم فرزند	1622	پیدائش دے بعد انتقال ہويا۔
مراد بخش	8 اکتوبر 1624ء— 14 دسمبر 1661ء	شاہ شجاع نو‏‏ں جنگ تخت نشینی دے بعد اورنگزیب عالمگیر دے حکم اُتے قلعہ گوالیار وچ قتل کر دتا گیا۔ شاہ شجاع نے دو بیویاں تو‏ں چار بیٹے تے دو بیٹیاں پِچھے چھڈن۔
لطف اللہ	4 نومبر 1626ء— 13 مئی 1628ء	ڈیڑھ سال د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا۔
دولت افزاء	8 مئی 1628ء— 13 مئی 1629ء	بچپن وچ فوت ہويا.
حسن آراء بیگم	23 اپریل 1629ء— 1630ء	بچپن وچ فوت ہوئی۔
گوہر آراء بیگم	17 جون 1631ء— 1706ء	گوہر آراء بیگم د‏‏ی پیدائش دے بعد ممتاز محل دا انتقال ہويا۔ گوہر آراء بیگم نے شادی نئيں کيتی۔ 1706ء وچ انتقال ہويا۔
پرہان آراء بیگم	1666ء دے بعد انتقال ہويا۔	نا معلوم
نظرآراء بیگم	نا معلوم	نا معلوم

سانچہ:Hidden bottom

شاہجہان دور دی مشہور عمارتاں

ھور ویکھو

بارلے جوڑ

حوالے

↑ Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/shah-jahan — subject named as: Shah Jahan — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
↑ Union List of Artist Names ID: https://www.getty.edu/vow/ULANFullDisplay?find=&role=&nation=&subjectid=500245103 — اخذ شدہ بتاریخ: ۷ فروری ۲۰۲۴ — خالق: Getty Research Institute — شائع شدہ از: ۲۹ جون ۲۰۲۳
↑ اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
↑ Identifiants et Référentiels — اخذ شدہ بتاریخ: ۲۳ مئی ۲۰۲۰ — ناشر: Agence bibliographique de l'enseignement supérieur
↑ بنارسی: صفحہ 53۔
↑ بنارسی: صفحہ 294/295۔
↑ ملا صالح کمبوہ: عمل صالح (شاہجہان نامہ)، ص 17۔
↑ بنارسی: صفحہ 54۔
↑ بنارسی: صفحہ 54/55۔
↑ بنارسی: صفحہ 55/56۔
↑ بنارسی: صفحہ 57/58۔
↑ بنارسی: صفحہ 61/62۔
↑ Banks Findley, Ellison (11 Feb 1993). Nur Jahan: Empress of Mughal India. Oxford, UK: Nur Jahan : Empress of Mughal India, p. 39
↑ بنارسی: صفحہ 59۔
↑ بنارسی: صفحہ 64۔
↑ دائرہ معارف اسلامیہ: جلد 11، صفحہ 617۔
↑ Taylor, G.P.(1907). Some Dates Relating to the Mughal Emperors of India in Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal, New Series, Vol.3, Calcutta: The Asiatic Society of Bengal, p.59
↑ Taylor, G.P.(1907). Some Dates Relating to the Mughal Emperors of India in Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal, New Series, Vol.3, Calcutta: The Asiatic Society of Bengal, p.59
↑ بنارسی: صفحہ 368 تا 371۔
↑ (1971) Mughal Rule in India, 10th, Delhi: S. Chand, 148–149. OCLC 182638309.
↑ Sen 2013, pp. 170–171
↑ دائرہ معارف اسلامیہ: جلد 11، صفحہ 617/618۔
↑ (2006) World History: From 1500. Cengage Learning, 431, 475. ISBN 978-0-495-05054-4.
↑ بنارسی: صفحہ 372/373۔
↑ بنارسی: صفحہ 373۔
↑ بنارسی: صفحہ 374۔
↑ بنارسی: صفحہ 374۔
↑ بنارسی: صفحہ 375/376۔
↑ بنارسی: صفحہ 376۔
↑ بنارسی: صفحہ 376/377۔
↑ بنارسی: صفحہ 377۔
↑ ملا محمد صالح کمبوہ: عمل صالح، صفحہ 530۔
↑ ملا محمد صالح کمبوہ: عمل صالح، صفحہ 534 تا 537۔
↑ ملا محمد صالح کمبوہ: عمل صالح، صفحہ 94 تا 97۔
↑ ملا صالح کمبوہ : عمل صالح، ص 550/551 ۔
↑ ایکسپریس نیوز، ہفتہ 5 مئی 2018، عدنان ہاشمی
↑ ریختہ- برنیئر دا سفرنامہ ہند
↑ Moosvi, Shireen (2008). People, Taxation, and Trade in Mughal India. Oxford: Oxford University Press. p. 115
↑ (1927) Ain i Akbari (in en). Qausain, 551.

شاہی القاب
شاہجہان خاندان تیموری جم: 5 جنوری 1592ء موت: 22 جنوری 1666ء
پیشرو نورالدین جہانگیر	مغل شہنشاہ 19 جنوری 1628ء — 31 جولائ‏ی 1658ء	جانشین اورنگزیب عالمگیر

سانچہ:مغل سلاطین

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: شاہجہان

مغل سلطنت

بابر · ہمایوں · اکبر · جہانگیر · شاہجہان · اورنگزیب

[1c72c8e6c42ddc3c33f96e02cb6025cb1a4d60cd-1] Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/shah-jahan — subject named as: Shah Jahan — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷

[fbc4b9742592fee3262930b79e53e781e605a696-2] Union List of Artist Names ID: https://www.getty.edu/vow/ULANFullDisplay?find=&role=&nation=&subjectid=500245103 — اخذ شدہ بتاریخ: ۷ فروری ۲۰۲۴ — خالق: Getty Research Institute — شائع شدہ از: ۲۹ جون ۲۰۲۳

[d1c7b3142dd9c0e7c6e3c7eff5a1dcc645f422c1-3] اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License

[feea792f631934d20abbaae9501199b00e5c4735-4] Identifiants et Référentiels — اخذ شدہ بتاریخ: ۲۳ مئی ۲۰۲۰ — ناشر: Agence bibliographique de l'enseignement supérieur

[5] بنارسی: صفحہ 53۔

[6] بنارسی: صفحہ 294/295۔

[7] ملا صالح کمبوہ: عمل صالح (شاہجہان نامہ)، ص 17۔

[8] بنارسی: صفحہ 54۔

[9] بنارسی: صفحہ 54/55۔

[10] بنارسی: صفحہ 55/56۔

[11] بنارسی: صفحہ 57/58۔

[12] بنارسی: صفحہ 61/62۔

[13] Banks Findley, Ellison (11 Feb 1993). Nur Jahan: Empress of Mughal India. Oxford, UK: Nur Jahan : Empress of Mughal India, p. 39

[14] بنارسی: صفحہ 59۔

[15] بنارسی: صفحہ 64۔

[16] دائرہ معارف اسلامیہ: جلد 11، صفحہ 617۔

[numis-17] Taylor, G.P.(1907). Some Dates Relating to the Mughal Emperors of India in Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal, New Series, Vol.3, Calcutta: The Asiatic Society of Bengal, p.59

[numis2-18] Taylor, G.P.(1907). Some Dates Relating to the Mughal Emperors of India in Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal, New Series, Vol.3, Calcutta: The Asiatic Society of Bengal, p.59

[19] بنارسی: صفحہ 368 تا 371۔

[20] (1971) Mughal Rule in India, 10th, Delhi: S. Chand, 148–149. OCLC 182638309.

[21] Sen 2013, pp. 170–171

[22] دائرہ معارف اسلامیہ: جلد 11، صفحہ 617/618۔

[23] (2006) World History: From 1500. Cengage Learning, 431, 475. ISBN 978-0-495-05054-4.

[24] بنارسی: صفحہ 372/373۔

[25] بنارسی: صفحہ 373۔

[26] بنارسی: صفحہ 374۔

[27] بنارسی: صفحہ 374۔

[28] بنارسی: صفحہ 375/376۔

[29] بنارسی: صفحہ 376۔

[30] بنارسی: صفحہ 376/377۔

[31] بنارسی: صفحہ 377۔

[32] ملا محمد صالح کمبوہ: عمل صالح، صفحہ 530۔

[33] ملا محمد صالح کمبوہ: عمل صالح، صفحہ 534 تا 537۔

[34] ملا محمد صالح کمبوہ: عمل صالح، صفحہ 94 تا 97۔

[35] ملا صالح کمبوہ : عمل صالح، ص 550/551 ۔

[36] ایکسپریس نیوز، ہفتہ 5 مئی 2018، عدنان ہاشمی

[37] ریختہ- برنیئر دا سفرنامہ ہند

[38] Moosvi, Shireen (2008). People, Taxation, and Trade in Mughal India. Oxford: Oxford University Press. p. 115

[39] (1927) Ain i Akbari (in en). Qausain, 551.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]