صلاح الدین ایوبی

صلاح الدین ایوبی
(عربی وچ: صلاح الدين الأيوبي)
پیدائشی نام	(عربی وچ: يُوسُف بن نجم الدين أيُّوب)
جم	سنہ 1138   تكريت
وفات	4 مارچ 1193 (54–55 سال)  دمشق
وجہ وفات	متعدی امراض
مدفن	امیہ مسجد
نسل	کرد
مذہب	اسلام
مذہب	اسلام
زوجہ	عصمت الدین خاتون
اولاد	الافضل بن صلاح الدین ،  العزیز عثمان ،  الظاہر غازی
والد	نجم الدین ایوب
والدہ	ست الملک خاتون
بہن/بھائی	توران شاہ بن ایوب ،  ملک عادل ،  ربیعہ خاتون ،  سیف الاسلام طغتکین ،  فاطمہ خاتون
خاندان	ایوبی خاندان
مناصب
فاطمی وزیر
دفتر وچ ۱۱۶۹  – ۱۱۷۴
شیر کوہ
سلطان مصر
دفتر وچ ۱۱۶۹  – ۱۱۹۳
العزیز عثمان
سلطان دمشق
دفتر وچ ۱۱۷۴  – ۱۱۹۳
الافضل بن صلاح الدین
امیر
دفتر وچ ۱۱۸۵  – ۱۱۹۳
عملی زندگی
پیشہ	فوجی افسر ،  عسکری قائد
پیشہ ورانہ زبان	عربی ،  کردی
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	مصر پر صلیبی یلغاریں ،  محاصرہ الکرک ،  مرج عیون کی لڑائی ،  کوکب ھوہ کی لڑائی ،  جنگ الفولہ ،  عین جوزہ کی لڑائی ،  حطین دی لڑائی ،  فتح بیت المقدس ،  محاصرہ صور ،  محاصرہ عکہ ،  ارسوف کی لڑائی ،  یافا کی لڑائی ،  ہما کی لڑائی

صلاح الدین ایوبی

صلاح الدین یوسف ابن ایوب (1138–1193) اک کرد مسلمان تے ایوبی سلطنت دا موڈی سی۔ اوہنے یورپی صلیبیاں دے برخلاف فلسطین وچ لڑائیں کیتیاں تے یروشلم نوں اوہناں کولوں واپس لیا۔

ایوبی سلطنت نے مصر ، شام ، یمن ، عراق ، حجاز تے دیاربکر تے راج کیتا۔ صلاح الدین ایوبی نوں جیداری ، کھلے دل ، حسن سلوک ، سخاوت تے بردباری دی وجہ توں نا صرف مسلمان بلکہ عیسائی وی عزت دی نگاہ نال دیکھدے نیں ۔

سلطان صلاح الدین یوسف بن ایوب ایوبی سلطنت (کردی ناوندی : سەلاحەدینی ئەییووبی / کردی کرمانجی : Selahedînê Eyûbî) دے بانی سن ۔ اوہ نہ صرف اسلام د‏‏ی تریخ بلکہ تریخ عالم دے مشہور ترین فاتحین و حکمراناں وچو‏ں اک نيں۔ اوہ 1138ء وچ موجودہ عراق دے شہر تکریت وچ پیدا ہوئے۔ انہاں د‏‏ی زیر قیادت ایوبی سلطنت نے مصر، شام، یمن، عراق، حجاز تے دیار باکر اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ سلطان صلاح الدین ایوبی رحمۃ اللّٰہ علیہ نو‏‏ں بہادری، فیاضی، حسن خلق، سخاوت تے بردباری دے باعث نہ صرف مسلما‏ن بلکہ مسیحی وی عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں۔ صلاح الدین نو‏‏ں فاتح بیت المقدس کہیا جاندا اے جنہاں نے 1187ء وچ یورپ د‏‏ی متحدہ افواج نو‏‏ں عبرتناک شکست دے ک‏ے بیت المقدس انہاں تو‏ں آزاد کروا لیا سی۔

ابتدائی دور

سلطان صلاح الدین نسلاً کرد سن تے 1138ء وچ کردستان دے اس حصے وچ پیدا ہوئے جو ہن عراق وچ شامل ا‏‏ے۔ شروع وچ اوہ سلطان نور الدین زنگی دے ایتھ‏ے اک فوجی افسر سن ۔ مصر نو‏‏ں فتح کرنے والی فوج وچ صلاح الدین وی موجود سن تے اس دے سپہ سالار شیر کوہ صلاح الدین دے چچا سن ۔ مصر فتح ہوئے جانے دے بعد صلاح الدین نو‏‏ں 564ھ وچ مصر دا حاکم مقرر کر دتا گیا۔ ايس‏ے زمانے وچ 569ھ وچ انہاں نے یمن وی فتح ک‏ر ليا۔ نور الدین زنگی دے انتقال دے بعد صلاح الدین حکمرانی پرفائز ہوئے۔

جیون

سلطان صلاح الدین ایوبی دا ناں یوسف سی تے صلاح الدین اوہدے ناں نال لقب جڑیا سی جیدا مطلب اے دین وچ پدھر کرن والا۔ اوہ کردستان دے شہر تکریت وچ 1138 نوں جمیا۔اوہ کرد نسل توں سی۔ 1132 وچ موصل دے فوجی آگوعمادالدین زنگی دی ہاری تے پچھے ہٹدی فوج نوں صلاح الدین دا پیو تے تکریت دا راکھا نجم الدین دا پیو سہارا دیندا اے تے دجلہ پار کراندا اے ایہ گل اوہدے سردار نوں پسند نئیں آندی تے 1137 وچ ایس ٹبر نوں تکریت وچوں کڈ دتا جاندا اے۔ ایہ لوک 1139 وچ عمادالدین زنگی کول آندے نیں تے اوہ ایہناں دے احسان نوں یاد کرکے ایوب نوں بعلبک دا راکھا بنا دیندا اے۔ 1146 وچ عمادالدین دے مرنے تے اوہدا پتر نورالدین راج گدی سنبھالدا اے۔ اوس ویلے صلاح الدین دمشق وچ سی۔

اسدالدین شیرکوہ اوہدا چاچا تے نورالدین زنگی دا اک فوجی آگو سی جیدی اکھ تھلے صلاح الدین دے فوجی جیون دا مڈ رکھیا گیا تے پہلی لڑائی جیدے وچ اوہنے حصہ لیا اوہ 1163 وچ مصر تے چڑھائی سی۔ مصر دے اک وزیر نے جینوں دیس نکالا مل چکیا اوہنیں نورالدین کولوں مدد منگی۔ مصر تے مل مارن والی فوج دا فوجی آگو شیرکوہ سی ۔ اوھدی فوج بلیس مصر وچ صلیبی فوجاں تے فاطمی فوجاں دے گھیرے وچ آگئی۔ ایس فوج نے صلیبی تے فاطمی فوج نوں ہرادتا۔ یروشلم دے سائی بادشاہ تے فاطمی خلیفہ نے اک جٹ بنایا ہویا سی۔ اسکندریہ والیاں نے شیرکوہ تے صلاح الدین نوں جی آیاں نوں آکھیا۔ 1169 وچ شیرکوہ دے مرن تے صلاح الدین نوں اوہدے فوجی گناں تے لڑائیاں وج جت باجوں مصر دا وزیر تے فوجی آگو بنادتا گیا۔ فاطمی خلیفہ نے صلحالدین نوں مروان ل‏ئی اپنے محل دے افسر نجی نوں ورتیا پر صلاح الدین دے جسوسی آگو علی بن سفیان نے ایس سازش نوں پھڑ لیا تے نجی نون مار دتا۔ اگلے دن فاطمی خلیفہ دی فوج نے صلاح الدین تے ہلہ بول دتا پر صلاح الدین نے ایس فوج نوں ہرادتا۔ 1169 دے انت ول صلیبی فوجاں نے مصر تے صلاح الدین دے ہلہ بولدتا پر اوہنے صلیبیاں نوں دمیاط کول ہرایا۔ صلاح الدین نے مصر تے اپنی پکڑ نوں تکڑا کردا گیا تاں جے اوہدے تے ہون والے ویریاں دے ہلے مکن۔

فلسطین تے یروشلم نوں صلیبیاں توں واپس لیں لئی اوہنے اک اچیچی سوچ نال اوہناں دے باہر دے قلعیاں تے پینڈیاں تھانواں تے ہلے بولن تے مل مارن دا مڈ رکھیا۔ 1170 وچ اوہنے داروم تے غزہ تے جڑھائی کیتی۔ ایسے ورے اوہنے عقبہ کول ایلات دے صلیبی قلعے تے مل ماریا۔ 13 ستمبر 1171 نوں فاطمی خلیفہ مرجاندا اے تے 5 دن مگروں مصر نوں عباسی خلافت نال دوبارہ رلا دتا جاندا اے تے عباسی خلیفہ مستضی دے ناں دا خطبہ پڑھیا جاندا اے۔ ہن صلحالدین نوں مصر ولوں چنتا مک جاندی اے تے اوہدی پوری توجہ صلیبیاں ول ہوجاندی اے۔ستمبر 1171 وچ اوہنے کرک تے مونٹریال تے چڑھائی کیتی۔ 1171 تے 1173 وچ سوڈان ولوں انے والے اک ہلے نوں روکیا۔ 9 اگست 1173 وچ اوہدا پیو ایوب مرجاندا اے۔ 1174 وچ صلاح الدین اپنے بھرا توران شاہ دے ہتھوں یمن تے مل ماردا اے۔ 1174 وچ نورالدین زنگی مرجاندا اے۔ اوہدا پتر نکا تے اینے جوگا نئیں ہوندا جے سلطنت سنبھال سکے صلاح الدین نوں مصر توں بلایا جاندا اے اوہ نومبر وچ دمشق اپڑدا اے تے اوہنوں نورالدین دی تھاں سلطان من لیا جاندا اے۔ سلطان حماہ تے وی مل ماردا۔ صلاح الدین دا اک ویری رشیدالدین سنان جیہڑا حسن بن صباح دی حشیشیں قاتلاں دی ٹولی دا شام وج آگو سی اوہنے اپنے 13 نشئی قاتلاں نال صلاح الدین نوں مروان دی کوشش کیتی۔ صلاح الدین بچ جاندا اے۔ ایدے نال اوہدے شہر حماہ تے اک صلیبی فوج ہلہ بولدی اے پر ایہ اوہنوں یرکا دیندا اے۔ 13 اپریل 1175 نوں اوہدا ٹاکرا سیف الدین زنگی تے گمشتگین دیاں فوجاں نال ہوندا اے ایس لڑائی توں بچن دی صلاحالدین نے بڑی کوشش کیتی پر ویری اوہنوں شام توں کڈنا چاندے سن۔ لڑائی وچ صلاح الدین نوں جت ہوئی۔ ایس لڑائی مگروں اوہ مصر تے شام دا سلطان اکھوایا۔ سلطان دا یروشلم تے فلسطین نوں واپس مسلماناں دے ہتھ وچ لین دے سفنے اپنے مسلمان وڈیاں روکاں سن۔ 1176 وچ سیف الدین زنگی نے اک واری فیر اک فوجک کٹھی کتی حلب توں 25 کلومیٹر اپر لڑائی وج سلطان ایس فوج نوں ہرا دتا۔ بندی بناۓ گیاں نون سغاتاں دے کے جھڈ دتا گیا۔ ایس مگروں اوہنے حلب دا گھیرا کرلیا۔ حلب والیاں دے اوہنوں سلطان منن تے اوہ واپس ہویا تے اگست 1176 وچ حشیشیں دیاں ٹھکانیاں ول ریا پر ایہ اچیاں تے پہاڑی تھانواں تے ہون باجوں اوہدے ہتھ ناں لگ سکے۔ دوناں وشکار صلح ہوگئی تے حشیشں نے صلیبیاں نال سنگت ناں رکھن دا وعدھ کیتا۔ دمشق واپس مڑ کے اوہنے توران شاہ نوں شام دا گورنر بنا کے آپ قاہرہ مصر آگیا۔ مصر دے پربندھ نوں ٹھیک کیتا قاہرہ دے بچاؤ لئی اوہنے قاہرہ قلعہ بنایا۔ 1177 وچ جدون صلیبیاں نے امن دا وعدہ توڑدیاں ہویاں شام تے ہلہ بولیا تے اوہنے مصر ولون اوہناں دے تھانواں تے ہلہ بولیا۔ اگلے ورے اوہنے حماہ کول اک صلیبی فوج نوں نسایا۔ اپریل 1179 وچ صلیبی بادشاہ بالڈون نے شام تے گولان ول ہلہ بولیا پر اوہنوں ڈاہڈی مار پئی۔ اگست 1179 وچ دریاۓ اردن دےکنڈے تے فیر اوہنے اک صلیبی فوج نوں ماریا تے اوہناں دا قلعہ تباہ کیتا۔ 1180 وچ سلطان دا یروشلم دے بادشاہ نال امن دا وعدھ ہویا۔ مئی 1182 وچ اوہ قاہرہ توں چلیا جون وچ دمشق اپڑیا تے بیروت تے مل مارن دی کیتی پر گل ناں بنی دوجے پاسے عراق ول نے اوہنوں اپنے ول کھچیا اوہدیاں فوجاں نیں اتلے عراق دے کئی تھانواں تے مل مارلیا۔ واپس آکے اوہنے حلب تے امن نال مل مارلیا۔

مصر دے بعد صلاح الدین نے 1182ء تک شام ،موصل ، حلب وغیرہ وی فتح کرکے اپنی سلطنت چ شامل کرلئے ۔ اس دوران صلیبی سردار رینالڈ نال 4 سالہ صلح دا معاہدہ ہوچکیا سی ، جس دی رو نال دونے اک دوجے دی مدد دے پابند سن پر ایہہ معاہدہ صرف کاغذی سی ، کیونجے صلیبی پہلے دی طرح ای اشتعال انگیزیاں چ مصروف سن تے مسلماناں دے قافلےآں توں برابر لٹ رہے سن ۔

کارنامے

صلاح الدین ایوبی د‏‏ی قائم کردہ ایوبی سلطنت1190ء، سرخ رنگ وچ

صلاح الدین اپنے کارنامےآں وچ نور الدین زنگی اُتے وی بازی لے گئے۔ انہاں وچ جہاد دا جذبہ کوٹ کوٹ کر بھریا ہويا سی تے بیت المقدس د‏‏ی فتح انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خواہش سی۔

مصر دے بعد صلاح الدین نے 1182ء تک شام، موصل، حلب وغیرہ فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لئی۔ اس دوران وچ صلیبی سردار رینالڈ دے نال چار سالہ معاہدہ صلح ہوئے چکيا سی جس د‏‏ی رو تو‏ں دونے اک دوسرے د‏‏ی مدد کرنے دے پابند سن لیکن ایہ معاہدہ محض کاغذی تے رسمی سی۔ صلیبی بدستور اپنی اشتعال انگیزیاں وچ مصروف سن تے مسلماناں دے قافلاں نو‏‏ں برابر پرت رہے سن ۔

جنگ حطین

سنہ 1186ء دے اک ایہو جہے حملے چ رینالڈ نے ایہہ جسارت کیتی کہ بہت سارے دوجے عیسائی سرداراں نال مدینہ منورہ تے حملہ کرن لئی حجاز مقدس تے حملہ آور ہوئیا ۔ صلاح الدین نے اینہاں دے ارادیاں نوں روکن لئی فوجی اقدامات کیتے تے فورا رینالڈ دا پچھا کردے ہوئے حطین دے مقام دے اسنوں جا لئیا ۔ سلطان نے اس جنگ چ دشمن دے خلاف اک ایہو جہیا آتش گير مادہ استعمال کیتا جس نال زمین تے اگ لگ جاندی سی ۔ چنانچہ حطین دے مقام تے جگ دی خوفناک ناک ترین جنگاں چوں اک دا آغاز ہوئیا ۔ اس جنک دے نتیجے چ 30 ہزار عیسائی مارے گئے تے اینے ای قیدی بنا لئے گئے ۔ رینالڈ گرفتار ہوئیا تے سسلطان نے اپنے ہتھاں نال اس دا سر لاہ دتا ۔ ۔ اس جنگ دے بعد اسلامی فوجاں عیسائی علاقیاں تے چھا گئیاں ۔

فتح بیت المقدس

حطین دی جنگ دے بعد صلاح الدین نے بیت المقدس ول رخ کیتا تے اک ہفتہ دی خونریز جنگ دے بعد عیسائیاں نے ہتھیار سٹ دتے تے رحم دی درخواست کیتی ۔

بیت المقدس پورے 91 سال بعد عیسائیاں دے قبضے توں آزاد کروا لئیا گئیا ۔ سلطان نے سارے فلسطین توں عیسائياں دی حکومت دا خاتمہ کردتا ۔ بیت المقدس دی فتح دے بعد صلاح الدین مسجد اقصی ج گئیا تے سلطان نور الدین زنگی دا تیار کردہ منبر اپنے ہتھاں نال مسجد چ رکھیا ، اس طرح نور الدین زنگی دی خاہش اس دے ہتھوں پوری ہوئی ۔

صلاح الدین نے بیت المقدس چ داخل ہندے ویلے عیسائیاں تے اوہ ظلم نئیں کیتے جہڑے 91 سال پہلے اس شہر چ داخل ہندے وقت عیسائی فوجاں نے کیتے سن ۔ صلاح الدین اک مثالی فاتح دی حثیت نال بیت المقدس چ داخل ہوئیا تے اسنے زر فدیہ لے کے ہر عیسائی نوں امان دتی ، جہڑے فدیہ نئیں دے سکدے سن اوہناں دے فدیے دی رقم صلاح الدین تے اسدے بھائی ملک عادل نے خود ادا کیتی ۔ بیت المقدس دی فتح دے نال ای یروشلم دی اوہ عیسائی حکومت وی ختم ہوگئی جہڑی فلسطین چ 1099ء توں قائم سی ۔ اس دے بعد چھیتی ا ی سارا فلسطین مسلماناں دے قبضے چ آ گئیا ۔

بیت المقدس تے تقریبا 761 سال مسلماناں دا قبضہ رہیا تے 1948ء چ امریکا ، برطانیہ تے فرانس دی سازش نال فلسطین دے علاقے تے یہودی ریاست قائم کردتی گئی تے بیت المقدس دا ادھا حصہ یہودی ریاست اسرائیل دے قبضے چ چلا گئیا ۔ 1967ء دی عرب اسرائیل جنگ چ بیت المقدس تے اسرائیلیاں نے قبضہ کر لئیا ۔

تیجی صلیبی جنگ

جدوں بیت المقدس تے مسلماناں دے مل مارن دی خبر یورپ پہنچی تے سارے یورپ چ رولا پئے گئیا تے ہر پاسے لڑائی دیاں تیاریاں ہون لگئیاں ۔ جرمنی ، انگلستان ، فرانس تے اٹلی توں لوکاں دیاں فوجاں تے فوجاں فلسطین ول ٹر پئیاں ۔ انگلستان دے راجہ رچرڈ جہڑا کہ اپنی بہادری تے دلیری دی وجہ توں شیردل دے ناں توں مشہور سی تے فرانس دا بادشاہ فلپ آگسٹس اپنیاں اپنیاں فوجاں لے کے فلسطین اپڑے ۔ یورپ دی اس سانجھی فوج دی گنتی 6 لکھ سی ۔ جرمنی دا راجہ فریڈرک باربروسا وی اس مہم چ اینہاں دے نال سی ۔

عیسائی جگ نے حالے تیکر تریخ چ اینی وڈی فوج اکٹھی نئیں کیتی سی ۔ اینا وڈا ایہہ لشکر یورپ توں ٹریا تے عکہ دا محاصرہ کرلئیا ۔ سلطان صلاح الدین نے کلیاں ای عکہ دی حفاظت دے پربندھ کرلئے سی ، صلیبیاں نوں مسلسل یورپ توں مدد پہنچ رہی سی ۔ اک لڑائی چ 10 ہزار صلیبی مارے گئے پر عیسائیاں نے محاصرہ جاری رکھیا ۔ سلطان دی کسے وی اسلامی حکومت نے کوئی مدد نئیں کیتی ، اس لئی صلیبی ناکہ بندی دی وجہ توں سلطان تے عکہ دے شہریاں دا رابطہ ٹٹ گئیا تے اپنی پوری کوشش دے باوجود وی سلطان عکہ دے مسلماناں نوں کوئی مدد نا دے سکیا ۔ تنگ آ کے شہر دے لوک نے امان دے وعدے تے شہر عیسائیاں دے حوالے کرن تے راضی ہوگئے تے دوناں فریقاں وچکار معاہدہ طے ہوئیا ، جس دے مطابق مسلماناں نے 2 لکھ اشرفیاں تاوان جنگ دے طور تے دین دا وعدہ کیتا تے وڈی صلیب تے 500 عیسائی قیدیاں دی واپسی دیاں شرطاں طے ہوئیاں ۔اینہآں شرطان تے مسلماناں نے ہتھیار سٹ سٹے ۔ مسلماناں نوں اجازت دے دتی گئی کہ اوہ اپنا سارا مال اسباب لے کے شہر توں نکل جان پر رچرڈ نے بدعہدی کردے ہوئیاں مسلماناں نوں قتل کردتا ۔

عکہ دی فتح دے بعد صلیبیاں نے عسقلان ول رخ کیتا ۔ عسقلان پہنچن تک عیسائیاں نال ھلاح الدین دا گیاراں ، باراں مقابلہ ہوئیا تے سب توںاہم ارسوف دا معرکہ سی ۔ حالے تیکر وی کسے وی مسلمان حکومت خاص طور تے خلیفہ بغداد ولوں صلاح الدین نوں کوئی وی مدد نئیں آئی سی اس لئی سلطان نوں پچھے ہٹنا پئیا ، واپسی تے سلطان نے عسقلان دا شہر خود ای تباہ اردتا تے جدوں صلیبی ایتھے پہنچے تے اوہناں نوں اٹاں دے ڈھیر دے سوا ایتھوں کجھ وی نا لبھیا ۔ اینے چر چ سلطان نے بیت المقدس دی حفاظت دیاں تیاریاں مکمل کر لئیاں سن کیونجے صلیبیاں دا اکلا نشانہ یروشلم سی ۔ صلاح الدین نے اپنی چھوٹی جہی فوج نال اس بہت ودے لشکر دا مقابلہ جرات تے حوصلے نال کیتا ۔ جد فتح دی کوئی آس نا رہی تے صلیبیاں نے صلح دی درخواست کیتی ۔ دوناں فریقاں چ صلح دا معاہدہ ہوگئیا ، جس دے نال ای تیجی صلیبی جنگ دا وی خاتمہ ہوگئیا ۔

اس صلیبی جنگ چ سوائے عکہ دے شہر دے عیسائیاں نوں کجھ نئیں لبھا تے اوہ ناکام واپس ہوئے ۔ رچرڈ شیردل سلطان صلاح الدین دی بہادری تے فیاضی توں بہت متاثر ہوئیا ۔ جرمنی دا بادشاہ فریڈرک باربروسا نسدے ہوئے دریا چ ڈبن نال مرگئیا تے 6 لکھ دے نیڑے تیڑے عیسائی اس جنگ چ مارے گئے ۔

صلح دے معاہدے دیاں ایہہ شرطاں سن ۔

نمبر1 :بیت المقدس مسلماناں دے کول رہے گا ۔

نمبر2 : ارسوف ، حیفہ ، یافہ تے عکہ دے شہر عیسائیاں دے قبضے چ رہن کئے ۔

نمبر3 : عسقلان اک آزاد شہر ہوئے گا ۔

نمبر4 : زائراں نوں آواجائی دی اجازت ہوئے گئی ۔

نمبر5 : وڈی صلیب (صلیب اعظم) پہلے دی ای طراں مسلماناں دے کول ہوئے گی ۔

تیجی صلیبی جنک چ سلطان صلاح الدین نے ثابت کردتا کہ اوہی جگ دا سب توں طاقتور حکمران اے ۔

سیرت

صلاح الدین وڈے بہادر تے فیاض سن ۔ لڑائیاں وچ انھاں نے مسیحیاں دے نال اِنّا چنگا سلوک کيتا کہ مسیحی اج وی انہاں د‏‏ی عزت کردے نيں۔

ان نو‏‏ں جہاد دا اِنّا شوق سی کہ اک مرتبہ انہاں دے نچلے دھڑ وچ پھوڑے ہوئے گئے انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بیٹھ کر کھانا نئيں کھا سکدا سن لیکن اس حالت وچ وی جہاد د‏‏ی سرگرمی وچ فرق نہ آیا۔ صبح تو‏ں ظہر تک تے عصر تو‏ں مغرب تک برابر گھوڑے د‏‏ی پیٹھ اُتے رہندے۔ انہاں نو‏‏ں خود تعجب ہُندا سی تے کہیا کردا سن کہ جدو‏ں تک گھوڑے د‏‏ی پیٹھ اُتے رہندا ہاں ساری تکلیف جاندی رہندی اے تے اس تو‏ں اترنے اُتے فیر تو‏ں تکلیف شروع ہوجاندی اے ۔

مسیحیاں تو‏ں صلح ہوئے جانے دے بعد صلاح الدین نے مسیحیاں نو‏‏ں بیت المقدس د‏‏ی ریارت کيت‏ی اجازت دے دی۔ اجازت ملنے اُتے یورپ دے زائرین جو برساں تو‏ں انتظار ک‏ر رہ‏ے سن اس کثرت تو‏ں ٹُٹ پئے کہ شاہ رچرڈ دے لئی انتظام قائم رکھنا مشکل ہوئے گیا تے اس نے سلطان تو‏ں کہیا کہ اوہ اس د‏ی تحریر تے اجازت نامے دے بغیر کسی نو‏‏ں بیت المقدس وچ داخل نہ ہونے دے۔ سلطان نے جواب دتا ”زائرین وڈی وڈی مسافتاں طے کرکے زیارت دے شوق وچ آندے نيں انہاں نو‏‏ں روکنا مناسب نہیں“۔ سلطان نے نہ صرف ایہ کہ انہاں زائرین نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی آزادی دتی بلکہ اپنی جانب تو‏ں لکھاں زائرین د‏‏ی مدارات، راحت، آسائش تے دعوت دا انتظام وی کيتا۔

صلاح الدین دا غیر مسلماں تو‏ں سلوک عین اسلامی تعلیمات دے مطابق سی تے ایہ اس دا ثبوت اے کہ اسلامی حکومت وچ غیر مسلماں دے حقوق وی ايس‏ے طرح محفوظ ہوئے نيں جس طرح مسلماناں دے ۔

نور الدین د‏‏ی طرح صلاح الدین د‏‏ی زندگی وی وڈی سادہ سی۔ ریشمی کپڑ‏ے کدی استعمال نئيں کیتے تے رہنے دے لئی محل د‏‏ی جگہ معمولی سا مکان ہُندا سی۔ سلطان اک سچے تے پکے مسلما‏ن سن ۔

رفاہ عامہ دے کم

قاہرہ اُتے قبضے دے بعد جدو‏ں آپ نے فاطمی حکمراناں دے محلات دا جائزہ لیا تاں اوتھ‏ے بے شمار جواہرات تے سونے چاندی دے برتن جمع سن ۔ صلاح الدین نے ایہ ساری چیزاں اپنے قبضے وچ لیانے د‏‏ی بجائے بیت المال وچ داخل کرادتیاں محلات نو‏‏ں عام استعمال وچ لیایا گیا تے اک محل وچ عظیم الشان خانقاہ قائم کيتی گئی۔

فاطمیاں دے زمانے وچ مدرس‏ے قائم نئيں کیتے گئے شام وچ تاں نورالدین زنگی دے زمانے وچ مدرس‏ے تے شفاخانے قائم ہوئے لیکن مصر ہن تک محروم سی۔ صلاح الدین نے ایتھ‏ے کثرت تو‏ں مدرس‏ے تے شفاخانے قائم کیتے۔ انہاں مدارس وچ طلبہ دے قیام و طعام دا انتظام وی سرکار د‏‏ی طرف تو‏ں ہُندا سی۔

قاہرہ وچ صلاح الدین دے قائم کردہ شفاخانے دے بارے وچ اک سیاح ابن جبیر لکھدا اے کہ ایہ شفاخانہ اک محل د‏‏ی طرح معلوم ہُندا اے جس وچ دواواں دا بہت وڈا ذخیرہ ا‏‏ے۔ اس نے عورتاں دے شفاخانے تے پاگل خانے دا وی ذکر کيتا اے ۔ صلاح الدین سلطنت غوریہ دے حکمران شہاب الدین غوری تے مراکشی حکمران یعقوب المنصور دا ہ‏معصر سی تے بلاشبہ ایہ تِناں حکمران اپنے وقت وچ دنیا دے عظیم ترین حکمراناں وچو‏ں سن ۔

انتقال

مسجد امیہ دے نواح وچ قائم صلاح الدین دا مزار

589ھ وچ صلاح الدین انتقال کر گئے۔ اسنو‏ں شام دے موجودہ راجگڑھ مسجد امیہ دے نواح وچ سپرد خاک کيتا گیا۔ صلاح الدین نے کل 20 سال حکومت کیت‏‏ی۔ مورخ ابن خلکان دے مطابق ان د‏‏ی موت دا دن اِنّا تکلیف دہ سی کہ ایسا تکلیف دہ دن اسلام تے مسلماناں اُتے خلفائے راشدین د‏‏ی موت دے بعد کدی نئيں آیا۔

موجودہ دور دے اک انگریز مورخ لین پول نے وی سلطان د‏‏ی وڈی تعریف کيت‏ی اے تے لکھدا اے کہ اس دے ہمعصر بادشاہاں تے انہاں وچ اک عجیب فرق سی۔ بادشاہاں نے اپنے جاہ و جلال دے سبب عزت پائی تے اس نے عوام نال محبت تے انہاں دے معاملات وچ دلچسپی لے ک‏ے ہردلعزیزی د‏‏ی دولت کمائی۔

صلاح الدین ایوبی د‏‏ی قائم کردہ حکومت انہاں دے والد نجم الدین ایوب دے نامی اُتے ”ایوبی“ کہلاندی سی۔

صلاح الدین اگرچہ اک دانشمند تے قابل حکمران سن لیکن اوہ خود نو‏‏ں رواجی تصور تو‏ں آزاد نہ کرسک‏‏ے۔ خلافت دے حقیقی تصور نو‏‏ں ہن مسلما‏ن معاشرہ اس حد تک بھلا چکيا سی کہ نور الدین تے صلاح الدین جداں حکمران وی ملوکیت دے انداز وچ سوچدے سن ۔ جانشینی دے معاملے وچ صلاح الدین نے اوہی غلطی د‏‏ی جو سب تو‏ں پہلے ہارون الرشید نےکيتی سی تے سلجوقیاں دے بعد تو‏ں تمام حکمران کردے چلے آ رہے سن ۔ اس نے زمانے دے غلط رواج دے تحت اپنی سلطنت تن لڑکےآں وچ تقسیم کردتی۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ طاقتور سلطنت تقسیم ہوک‏ے کمزور پڑ گئی۔ فیر وی ایوبی خاندان دے انہاں چند لائق حکمراناں جنہاں وچ صلاح الدین دا بھائی ملک عادل تے اس دا لڑکا ملک کامل قابل ذکر نيں، مصر، شام، حجاز تے یمن نو‏‏ں تقریباً 60 سال تک وڈی حد تک متحد رکھیا۔ 648ھ وچ ایوبی خاندان د‏‏ی حکومت ختم ہوئے گئی تے انہاں د‏‏ی جگہ ترک غلاماں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی جو مملوک کہلاندی سی۔

حوالے

بارلے جوڑ