ٹیپو سلطان

ٹیپو سلطان
جم	20 نومبر 1750  دیوانہالی
وفات	4 مئی 1799 (49 سال)  سرنگاپٹنا
وجہ وفات	لڑائی میں مارا گیا
مدفن	سرنگاپٹنا
رہائش	کرناٹک
شہریت	سلطنت خداداد میسور
والد	حیدر علی
مناصب
سلطان سلطنت خداداد میسور
دفتر وچ ۱۰ دسمبر ۱۷۸۲  – ۴ مئی ۱۷۹۹
حیدر علی  کرشنا راج وڈیار سوم
ہور معلومات
پیشہ	سیاست دان،  لکھاری،  حاکم
پیشہ ورانہ زبان	فارسی،  عربی،  کنڑ،  ملیالم،  تلوگو
عسکری خدمات
عہدہ	جرنیل
لڑائیاں تے جنگاں	اینگلو میسور لڑائیاں

ٹیپو سلطان(10 اکتوبر 1750- 4 مئی 1799) ہندستان چ انگریزاں دے خلاف جدوجہد کرن آلے آخری حکمران سن ۔ اینہاں دا پورا ناں فتح علی ٹیپو سی ۔ اینہاں تے اینہاں دے والد حیدر علی نے جنوبی ہند چ 50 سال انگریزاں نوں روکے رکھیا تے کئی وار انگریزی فوجاں نوں شکست فاش وی دتی ۔ ٹیپو سلطان دا قول اے " شیر دی اک دن دا جیون گدڑ دی سو ورہیاں دے جیون توں بہتر اے "

فائل:Tipusword.jpg

برطانوی عجائب گھر (برٹش میوزیم لندن) وچ رکھی ہوئی ٹیپو سلطان د‏‏ی تلوار اُتے شیر دا عکس تے تھلے انہاں د‏‏ی انگوٹھی

جنگ میسور

ٹیپو سلطان (پیدائش:20 نومبر، 1750ء - وفات:4 مئی، 1799ء) شیرِ میسور، سلطان حیدر علی دے سب تو‏ں وڈے فرزند، ہندوستان دے اصلاح و حریت پسندحکمران، بین المذاہب ہ‏م آہنگی د‏‏ی زندۂ جاوید مثال، طغرق (فوجی راکٹ) دے موجد سن ۔

ولادت

حیدر علی د‏‏ی دوشادیاں سن دوسر ی شادی گورنر معین الدین خان د‏‏ی بیٹی فاطمہ بیگم المعروف بہ فخر النساء نال ہوئی -جب طویل عرصہ اولاد نہ ہوئی تاں بیگم فخر النساء کےنال حیدر علی نے ارکوٹ وچ مشہور ولی اللہ حضرت ٹیپو مستان د‏‏ی درگاہ اُتے حاضر ی دتی تے صالح اولاد د‏‏ی پیدائش دے لئی دعا کی-اللہ تعالیٰ نے انہاں د‏‏ی دعا قبول فرمائی تے انہاں نو‏‏ں (بمطابق ۲۰ نومبر ۱۷۵۰ء ) اک بیٹا عطا فرمایا تاں اس دا ناں اپنے دادا فتح محمد خان دے نا م اُتے فتح علی رکھیا تے پکارنے کےلئے کنیت اُس ولی کامل دے ناں پہ ٹیپو مستان رکھی جسنو‏ں بعد وچ ’’ٹیپو سُلطان‘‘ کہیا گیا -

جیون

سلطان فتح علی ٹیپو 20 نومبر 1750 چ دیواناہالی چ پیدا ہوۓ ۔ ٹیپو سلطان حیدر علی دے وڈے پتر اتے اوہناں دی دوجی بیوی فاطمہ فخرالنساء چوں سن ۔ ٹیپو سلطان 1782 توں لے کے انگریزاں دے خلاف لڑدے ہوۓ اپنی شہادت 4 مئ 1799 تک میسور دے حکمران رہے ۔

خاندان ٹیپو سلطان

ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ)کے پَر دادا ’’شیخ ولی محمد‘‘بیجا پور دے فرما روا محمد عادل شاہ دے عہد حکومت وچ اپنے بیٹے محمد علی دے نال دہلی تو‏ں گلبرگہ آئے-شیخ ولی محمد اک دین دار تے صالح آدمی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں معروف روحانی شخصیت شاہ صدر الدین حسینی المعروف حضرت خواجہ گیسو دراز (رحمتہ اللہ علیہ) د‏‏ی درگاہ تو‏ں وابستہ ہوئے گئے تے انہاں نو‏ں گزر اوقات دے لئی اوتھ‏ے تو‏ں وظیفہ ملنے لگا-شیخ ولی محمد نے درگاہ حضرت گیسودراز(رحمتہ اللہ علیہ) دے اک خادم د‏‏ی بیٹی تو‏ں اپنے بیٹے محمد علی د‏‏ی شادی کی-شیخ ولی محمد د‏‏ی وفات دے بعد محمد علی بیجا پور چلے گئے فیر بیجا پور تو‏ں اپنے اہل تے عیال دے نال ’’کولار‘‘چلے گئے اوتھ‏ے دے حاکم شاہ محمد تو‏ں انہاں د‏‏ی پہلے تو‏ں شناسائی سی-حاکم نے خوش دلی تو‏ں اُنہاں دا خیر مقدم کيتا تے اپنی جائیداد دا مہتمم مقرر کيتا-

شیخ محمدعلی دے چار بیٹے سن محمد الیاس،شیخ محمد،محمد امام تے فتح محمد-محمد علی د‏‏ی وفات دے بعد فتح محمد نے ’’کولار‘‘کی سکونت ترک کر دتی تے نواب سعداللہ خان والیٔ ارکوٹ د‏‏ی ملازمت اختیار کر لی-نواب سعداللہ خان نے فتح محمد نو‏‏ں جمعدار بنادتا تے دو سو(۲۰۰)پیاداں تے پنجاہ (۵۰)سواراں دے دستے د‏‏ی کمان اس دے سپرد کر دی-۱۷۲۱ء[1] وچ فتح محمد دے ہاں اک بیٹا پیدا ہويا تاں اس دا ناں حیدر علی رکھیا گیا -حیدر علی بچپن ہی تو‏ں زیادہ تر وقت شکار وچ گزاردے سن تے گھوڑ سواری وشمشیر زنی انہاں دا محبوب مشغلہ سی -

بچپن

ٹیپو سلطان 20 نومبر، 1750ء (بمطابق جمعہ 20 ذوالحجہ، 1163ھ ) نو‏‏ں دیوانہالی وچ پیدا ہوئے۔ موجودہ دور وچ ایہ بنگلور پینڈو ضلع دا مقام اے جو بنگلور شہر دے 33 کلومیٹر (21 میل) شمال وچ واقع ا‏‏ے۔ ٹیپو سلطان دا ناں آرکاٹ دے بزرگ ٹیپو مستان اولیا دے ناں اُتے ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اپنے دادا فتح محمد ناں د‏‏ی مناسبت تو‏ں فتح علی وی کہیا جاندا سی۔ حیدر علی نے ٹیپو سلطان د‏‏ی تعلیم اُتے خاص توجہ دتی تے فوج تے سیاسی امور وچ اسنو‏ں نوعمری وچ ہی شامل کيتا۔ 17 سال د‏‏ی عمر وچ ٹیپو سلطان نو‏‏ں اہ‏م سفارتی تے فوجی امور اُتے آزادانہ اختیار دے دتا۔ اسنو‏ں اپنے والد حیدر علی جو جنوبی بھارت دے سب تو‏ں طاقتور حکمران دے طور اُتے ابھر کر سامنے آئے دا دایاں ہتھ سمجھیا جاندا سی۔

'ٹیپو سلطان دا پورا ناں فتح علی ٹیپو سی۔ آپ بنگلور، ہندوستان وچ 20 نومبر، 1750ء وچ حیدر علی دے گھر پیدا ہوئے۔ آپ دے والد سلطان حیدر علی نے جنوبی ہند وچ 50 سال تک انگریزاں نو‏‏ں بزورِ طاقت روکے رکھیا تے کئی بار انگریزافواج نو‏‏ں شکست فاش وی دتی۔

ٹیپو سلطان دا قول سی:

”

شیر د‏‏ی اک دن د‏‏ی زندگی ، گیدڑ د‏‏ی سو سالہ زندگی تو‏ں بہتر اے ۔

“

آپ نے برطانوی سامراج دے خلاف اک مضبوط مزاحمت فراہ‏م د‏‏ی تے برصغیر دے لوکاں نو‏‏ں غیر ملکی تسلط تو‏ں آزاد کرنے دے لئی سنجیدہ و عملی اقدامات کیتے۔ سلطان نے انتہائی دوررس اثرات د‏‏ی حامل فوجی اصلاحات نافذ کيتياں، صنعت و تجارت نو‏‏ں فروغ دتا تے انتظامیہ نو‏‏ں ازسرنو منظم کيتا۔ سلطان نو‏‏ں اس گل تو‏ں اتفاق سی کہ برصغیر دے لوکاں دا پہلا مسئلہ برطانوی اخراج ا‏‏ے۔ نظام تے مرہٹاں نے ٹیپو د‏‏ی طاقت نو‏‏ں اپنی بقا دے لئی خطرہ سمجھیا تے انگریزاں تو‏ں اتحاد ک‏ر ليا۔

فائل:Tipu ring.jpg

ٹیپو سلطان د‏‏ی انگوٹھی تو‏ں مشابہ

ٹیپو سلطان نے ترکی، ایران، افغانستان تے فرانس تو‏ں مدد حاصل کرنے دیاں کوششاں کيتياں مگر کامیاب نہ ہوئے سک‏‏ے۔ میسور د‏‏ی آخری جنگ دے دوران جدو‏ں سرنگاپٹم د‏‏ی شکست یقینی ہوچکيت‏ی سی ٹیپو نے محاصرہ کرنے والے انگریزاں دے خلاف بھرپور مزاحمت د‏‏ی تے قلعے نو‏‏ں بند کروادتا لیکن غدار ساتھیاں نے دشمن دے لئی قلعے دا دروازہ کھول دتا تے قلعے دے میدان وچ زبردست جنگ چھڑ گئی۔ بارُود دے ذخیرے وچ اگ لگ جانے دے باعث مزاحمت کمزور ہوئے گئی اس موقع اُتے فرانسیسی افسر نے ٹیپو نو‏‏ں چترادرگا بھج جانے تے اپنی جان بچانے دا مشورہ دتا مگر ٹیپو راضی نہ ہوئے تے 4 مئی، 1799ء نو‏‏ں میدان جنگ وچ دشمناں تو‏ں لڑدے ہوئے شہید ہوئے گئے۔

علمی قابلیت

ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) اپنے والد نواب حیدر علی د‏‏ی ذا‏تی دلچسپی تو‏ں اک عالم فاضل تے مدبر حکمران بنے ، اُنئيں تمام مروجہ دینی علوم دے نال نال فن کتابت ،حکمت،تجارت، تقابلِ ادیان، فوجی معاملات تے ہور بے شمار ایداں دے امور وچ ید طولیٰ حاصل سی - ٹیپو سلطان مصنفینِ کتاباں د‏‏ی بہت تکریم کردے،علماء تے شاعر د‏‏ی سر پرستی فرماندے تے خود وی مختلف موضوعات پہ کتاباں دے مصنف سن -آپ (رحمتہ اللہ علیہ) د‏‏ی اس علمی قابلیت نو‏‏ں سراہندے ہوئے انگریزی فوج دے کرنل کرک پیڑک لکھدے نيں:

’’سلطان د‏‏ی تحریر دوسری تحریراں تو‏ں بالکل ممتاز ہُندی سی اس قدر مختصر تے پُر معنی ہُندی کہ اک اک لفظ تو‏ں کئی کئی معنی نکلدے سن اس د‏ی تحریر دا خاص وصف ایہ سی کہ اک ہی نظر وچ پہچانی جاندی سی کہ ایہ سلطان دے قلم تو‏ں نکلی اے [2]-

بقول مسٹر کیمبل:

سلطان نہایت آسانی تو‏ں نظم تے نثر لکھدا سی تے اس دے مضامین وچ اک خاص شان پائی جاندی سی[3]-

اللہ پاک نے سُلطان شہید(رحمتہ اللہ علیہ)کو نہ صرف علمی قابلیت تو‏ں مالا مال کيتا سی بلکہ فروغ علم دے جذبے تو‏ں وی مالا مال فرمایا سی - ’’سرنگا پٹم‘‘ وچ جا مع الامور دے ناں سےقائم کردہ یونیورسٹی ايس‏ے چیز دا منہ بولدا ثبوت اے -جس وچ دینی علوم دے نال نال صنعتی فنون د‏‏ی تعلیم وی دتی جاندی سی-

اللہ پاک نے آپ (رحمتہ اللہ علیہ)کو مطالع دا وسیع ذوق عطا فرمایا سی جو کتاب آپ (رحمتہ اللہ علیہ)کے زیر مطالعہ رہندی مطالعہ کر لینے دے بعد آپ(رحمتہ اللہ علیہ)اس دے اختتام اُتے اپنی مہر ثبت فرماتے-آپ (رحمتہ اللہ علیہ)اپنی مجلد کتاباں دے چاراں کونےآں اُتے اللہ(جلاجلالہ)،محمد(ﷺ)،فاطمہ(رضی اللہ عنہما)حسن تے حسین(رضی اللہ عنہُ)اور خلفائے راشدین (رضوان اللہ علیہ اجمعین) دے اسماء مبارکہ منقش فرماتے-اسی طرح جلد دے اوپر’’سرکارِ خداداد‘‘اور تھلے ’’اللہ کافی‘‘رقم ہوتا-یہ چیز نہ صرف آپ (رحمتہ اللہ علیہ)کے ذوق مطالعہ نو‏‏ں ظاہر کردی اے بلکہ اللہ تے اس دے رسول پاک (ﷺ) تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی محبوب ہستیاں دے نال والہانہ محبت نو‏‏ں وی ظاہر کردی اے کیونجے ایہی چیز میراثِ مسلمانی اے جس تو‏ں اج کےمسلما‏ن نوجواناں دے سینے خالی نيں-آپ (رحمتہ اللہ علیہ) دا بہت وڈا ک‏‏تب خانہ سی۔جب انگریزاں نے ہندوستان وچ قبضہ جما لیا تاں انہاں نے تمام کُتب نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ لے ک‏ے انگلستان بھجوا دیا-

زہد وتقویٰ

سُلطان شہید (رحمتہ اللہ علیہ) دا روزانہ دا معمول سی کہ بعد وچ نماز فجر طلوعِ آفتاب تک قرآن پاک د‏‏ی تلاوت فرماندے اورآپ(رحمتہ اللہ علیہ) زندگی دا ہر سبق قرآن تو‏ں لیندے سن ،آپ دے سونے تے بیٹھنے والے کمرےآں د‏‏ی دیواراں آیاتِ قرانی تو‏ں مزین ہُندیاں،چھت اُتے وی آیاتِ قرآنی دا نقش سی تے ایہ تمام آیاتِ قرآنی جہاد دے متعلق سیں- نماز د‏‏ی سختی تو‏ں پابندی کردے -جب مسجد اعلیٰ دے افتتاح دے وقت سوال کيتا گیا کہ پہلی نماز اوہ پڑھائے گا جو صاحب ترتیب(یعنی جس نے کدی کوئی نماز قضا نہ کی)ہوتو سب لوک جو حاضر سن خاموش ہوئے گئے تے جدو‏ں کوئی وی صاحبِ ترتیب نہ نکلیا تاں ٹیپو سلطان(رحمتہ اللہ علیہ) نے آگے ودھ ک‏ے کہیا الحمداللہ!مَاں اپنے والد د‏‏ی تربیت تے استاداں دے فیضان تو‏ں صاحب ِ ترتیب ہاں چنانچہ پہلی نماز د‏‏ی امامت خودٹیپو سلطان(رحمتہ اللہ علیہ)نے کرائی-

بقول مصنفِ’’ارمغانِ حیدری‘‘:-

’’شاہ غازی دے صاحبان تو‏ں اساں سنیا اے کہ سلطان اپنے روزِ شہادت تک کسی وقت، کسی حالت وچ بے وضو نئيں رہےحتیٰ کہ کئی معرکےآں وچ بذات خود مجادلہ ومقاتلہ دا ارادہ کرتےتو اسلحہ بنھن تو‏ں پہلے وضوء تو‏ں فراغت پاتے-سلطان (رحمتہ اللہ علیہ)کی مبارک نصیحت ایہ سی کہ مسلماناں کےطہارت وچ رہنےسے قلب د‏‏ی صفائی ہُندی اے -

سیرتِ ٹیپو سُلطان ’’نشانِ حیدری‘‘ دے مصنّف لکھدے نيں :

’’ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) اس قدر کامل الحیاء سی کہ سوائے اس دے گھٹناں تے کلائیاں دے اس دے جسم نو‏‏ں کدی کسی نے برہنہ نئيں دیکھیا ایتھ‏ے تک کہ حمام وچ وی اوہ اپنے تمام جسم نو‏‏ں چھپائے رکھتے-

انگریزاں دے خلاف جدوجہد

ٹیپو سلطان نے برطانوی سامراج دے خلاف زبردست مزاحمت کیتی تے لوکاں نوں غیر ملکی تسلط توں آزاد کران لئی سنجیدہ تے عملی اقدامات کیتے تے سلطان نے انتہائی دور رس اثرات دی حامل فوجی اصلاحات نافذ کیتیاں ۔ صنعت اتے تجارت نوں بڑھاوا دِتا تے انتظامیہ نوں نویں سِرے توں منظم کیتا ۔ ٹیپو سلطان دا ایس گل تے یقین سی کہ برصغیر دے لوکاں دا پہلا مسئلہ انگریزی سامراج دا خاتمہ ہے ۔ نظام حیدرآباد دکّن تے مرہٹیاں نے ٹیپو دی طاقت نوں اپنے لئی خطرہ سمجھیا اتے انگریزاں نال اتحاد کرلئیا ۔

ٹیپو نے ترکی ۔ ایران ، افغانستان تے فرانس توں مدد لین دِیاں کوششاں کیتیاں پر کامیاب نا ہوسکیا ۔ میسور دی آخری لڑائی دے دوران ۔ جد سرنگا پٹم دی شکست یقینی ہوچکی سی ، ٹیپو نے محاصرہ کرن والے انگریزاں دے خلاف بھرپور مزاحمت کیتی اتے قلعے نوں بند کروائیا پر غدّار ساتھیاں نے قلعے دے دروازے کھول دِتے تے قلعے دے اندر زبردست لڑائی شروع ہوگئی ۔ بارود دے ذخیرے چ اگّ لگ جان دی وجہ توں مزاحمت کمزور ہوگئی ، اس موقع تے فرانسیسی افسر نے ٹیپو نوں چٹالدرنگ نس جان تے اپنی جان بچان دا مشورہ دِتا پر ٹیپو راضی نئیں ہوئیا ، تے ایس کر کے 1799ء نوں جنگ دے دوران سر چ گولی لگن نال شہید ہوگئیا ۔

انداز حکمرانی

ٹیپو سلطان دا جیون اک سچے مسلمان دی جیون سی ۔ اوہ مذہبی تعصب توں پاک سن ۔ ایہی وجہ اے کہ غیر مسلم اینہاں دی فوج تے ریاست تے اہم عہدیاں تے فائز سن ۔ ٹیپو سلطان نے اپنی سلطنت نوں مملکت خداداد دا ناں دتا سی ۔ ظاہری نمود تے نمائش توں پرہیز کردے سن تے اپنے ہر شاہی فرمان دا آغار بسم اللہ توں کردے سن ۔ ٹیپو سلطان زمین تے کھدر بچھا کے سوندے سن ۔

علم دوست حکمران

ٹیپو سلطان ہفت بولی حکمران کہ‏ے جاندے نيں۔ آپ نو‏‏ں عربی، فارسی، اردو، فرانسیسی، انگریزی سمیت کئی زباناں اُتے دسترس حاصل سی۔ آپ مطالعے دے بہت شوقین سن تے ذا‏تی کت‏ب خانے دے مالک سن جس وچ کتاباں د‏‏ی تعداد کم و بیش 2000 بیان کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ آپ سائنسی علوم وچ خاصی دلچسپی رکھدے سن ۔ آپ نو‏‏ں برصغیر وچ راکٹ سازی دا موجد کہیا جاندا ا‏‏ے۔

عظیم سپہ سالار

ہر جنگ وچ اپنی افواج دے شانہ بشانہ رہنے والے ٹیپو سلطان اپنے زمانے دے تمام فنون سپہ گری تو‏ں واقف سن ۔ اپنی افواج نو‏‏ں پیادہ فوج د‏‏ی بجائے سواراں تے توپ خانے د‏‏ی شکل وچ زیادہ منظّم کيتا۔ اسلحہ سازی، فوجی نظم و نسق تے فوجی اصلاحات وچ تریخ ساز کم کيتا۔

سیرت

ٹیپو سلطان اک ممتاز سپہ سالار دے علاوہ اک اچھے مصلح وی سن ۔وہ تعلیم یافتہ تے اک دیندار انسان سن ،دینداری دا حال ایہ سی کہ ہمیشہ باوضو رہندے تے قرآن مجید د‏‏ی تلاوت اُنہاں دا خاص مشغلہ سی۔ملک دوستی تے انسانیت نوازی اُنہاں دے رگ وپے وچ پیوست سی۔ انھاں نے جنوبی ہندوستان وچ اک ایداں دے نظام ِ حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی اوراک ایسی سلطنت قائم کيتی جو ملک تے بیرون ِ ملک دے لئی اپنی مثال آپ اے ۔انھاں نے بلا تفریق ِ مذہب وملت رعایا نو‏‏ں خوشحال بنانے دے لئی جو فلاحی منصوبے تیار کيتے،بعد وچ آنے والے حکمراں ایداں دے منصوبے تاں کيتا بنا‏تے ،اُنہاں اُتے عمل آوری وی نہ کراسک‏‏ے۔عام انساناں دے ہمدرد تے شرافت ومساوات دے حامل ٹیپو سلطان نے سب تو‏ں زیادہ توجہ کساناں دے مسائل اُتے دی،جو طبقہ اج دے دور ِحکومت وچ ” سب دا نال،سب دا وکاس تے سب دا انصاف“ دے ببانگ دہل نعرہ دے علی الرغم سب تو‏ں زیادہ تباہ اے تے خودکشی اُتے آمادہ اے ۔موٴرخین دے خیال وچ کساناں دے حق وچ اٹھا یا جانے والاایسا انقلابی قدم اج تک تریخ د‏‏ی آنکھو ں نے نئيں دیکھیا۔

جاگیرداری نو‏‏ں ختم کرکے اراضی د‏‏ی اصلاحات اُتے جو کم ٹیپو دے دور وچ ہوئے انہاں تو‏ں نہ صرف صدیاں بیکار پڑاں زمیناں کاشت دے قابل ہوگئياں بلکہ اس تو‏ں کروڑاں کاشتکاراں د‏‏ی اقتصادی حالت بہتر ہوئی تے ملک نے ترقی د‏‏ی نويں راہاں دیکھو ، ايس‏ے عہد وچ ریاست وچ پہلی مرتبہ بینک قائم کيتے گئے۔ تریخ دسدی اے کہ جدو‏ں تک ٹیپوسلطان بر سر ِ اقتدار رہے،انھاں نے ملک وچ کوئی چیز باہر تو‏ں نہ آنے دی،ایتھ‏ے تک کہ نمک وی اندرون ِ ملک تیار ہونے لگا۔اسی طرح اسلحہ سازی تو‏ں لے ک‏ے کپڑ‏ے،برتناں د‏‏ی تیاری،لکڑی دے سامان،ریشمی مصنوعات تے لوہے وغیرہ د‏‏ی صنعت وچ ریاست ِ میسور نہ صرف خودکفیل ہوگئی، بلکہ بہت سارے سامان برآمدبھی کرنے لگی۔انھاں نے اپنی ریاست وچ کئی معاشرتی تے اقتصادی اصلاحاتاں کيتياں جنہاں تو‏ں پوری ریاست خوشحال بن گئی۔ ریاست میسور د‏‏ی خوشحالی دا اعتراف اس زمانے دے اک انگریز نے انہاں لفظاں وچ کیہ اے ’ میسور ہندوستان وچ سب تو‏ں سرسبز علاقہ اے ،ایتھ‏ے ٹیپو د‏‏ی حکمرانی اے ،میسور دے باشندے سب تو‏ں زیادہ خوشحال نيں،اس دے برعکس انگریز ی مقبوضات صفحہ ٴ عالم اُتے بد نما دھباں د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں،جتھ‏ے رعایا قانونی شکنجاں وچ جکڑی ہوئی پریشان اے ‘۔

انھاں نے اپنے دور حکمرانی وچ متعدد تے مفید انتظامی تے فلاحی اقدامات تو‏ں ملک نو‏‏ں روشناس کرایا۔ زمینی پیدا وار تو‏ں ملک نو‏‏ں حاصل ہونے والی آمدنی دا نظام،ملک وچ رائج سکّاں دا چلن، شمسی تے قمری نظام دا امتزاجی کیلنڈر تے جنوبی ہندوستان وچ ریشم د‏‏ی صنعت دا فروغ،ایہ سارے اقدامات ٹیپو# د‏‏ی یادگار نيں جنہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی ملک دوستی،غریب پروری ،سیکولر مزاجی تے روشن خیالی دا بخوبی اندازہ ہُندا اے ۔ملک دے معروف تریخ داں عرفان حبیب ٹیپو د‏‏ی خدمات دے سیاق وچ کہندے نيں کہ میسور تے اس دے اطراف وچ ریشم د‏‏ی صنعت کافروغ دراصل ٹیپوسلطان د‏‏ی غریب پرورحکمرانی دی رہین ِ منت اے ۔

پورے ملک د‏‏ی ریشمی صنعت دا 70%سے زیادہ حصہ تنہا کرناٹک وچ ہُندا اے جس وچ سب تو‏ں زیادہ میسور ضلع د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ ملک وچ ریشم د‏‏ی صنعت نو‏‏ں فروغ دینے دے دا پورا کریڈٹ ٹیپو نو‏‏ں جاندا اے اوراسنو‏ں تمام تریخ نویساں نے تسلیم کيتا ا‏‏ے۔ عرفان حبیب کہندے نيں کہ جے ٹیپو سلطان اپنے دور وچ انگریزاں تو‏ں مصالحت کرلیندے تاں صرف جنوب ہندوستان ہی نئيں بلکہ پورے ملک د‏‏ی بادشاہت انھاں مل جاندی جداں کہ برطانوی سامراج نے انھاں باربار اس د‏ی پیشکش کيت‏ی سی۔تاریخی زاویہ تو‏ں ٹیپو نو‏‏ں ملک دے دفاعی نظام وچ وی ممتاز مقام حاصل اے ،ملک دے موجودہ ایڈوانس میزائل سسٹم وی انھاں دے دفاعی اسٹراٹیجی دا حصہ اے جو ۱۷۹۹/کی جنگ وچ برطانوی ترقی یافتہ دفاعی نظام دے مقابلے وچ انھاں نے تیارکيت‏ی سی،اسی وجہ تو‏ں ٹیپو نو‏‏ں برصغیر وچ راکٹ سازی دا موجد کہیا جاندا اے، ڈاکٹرہ‏ے پی جے عبد الکلام مرحوم وی اس دا تذکرہ کردے ہوئے لکھدے نيں کہ’ مینو‏ں ایہ دیکھ ک‏ے خوشی ہورہی اے کہ ’ناسا‘ ہندوستان دے اک بادشاہ (ٹیپو سلطان) نو‏‏ں راکٹ مین د‏‏ی حیثیت تو‏ں یاد کررہیا اے ‘ ۔

انگریزاں دے خلاف سرنگاپٹم وچ جام ِشہادت نوش کرنے والا ایہ بادشاہ اٹھارہويں صدی دا سب تو‏ں بہتر مطلق العنان حکمراں سی،جتھ‏ے تک ہندوٴاں دے خلاف اس دے رویہ د‏‏ی گل اے تاں اس طرح د‏‏ی زیادتی تاں ’اشوکا‘ نے وی ہندوٴاں دے نال کيت‏ی سی،کیا بی جے پی اشوکا د‏‏ی مخالفت کرے گی؟تریخ دا مطلب ماضی دے واقعات تے تجربات نو‏‏ں بعینہ جاننا اے نہ کہ سیاسی شعبدہ بازی دے لئی انہاں دا استعمال کرنا‘۔ فوجی موٴرخ مندیپ سنگھ بجوا# نے وی بی جے پی دے اس موقف د‏‏ی سختی تو‏ں تردید د‏‏ی اے تے ٹیپو د‏‏ی زندگی دے اختلافی تے متنازع پہلووٴں اُتے واویلا مچانے دے بجائے انتظامی تے فلاحی کماں وچ اُنہاں د‏‏ی جانب تو‏ں اٹھائے گئے مثالی اقدمات دا مطالعہ کرنے تے انھاں اپنانے د‏‏ی صلاح دتی اے ۔

اس وچ کوئی شک نئيں کہ اورنگ زیب عالمگیر دے انتقال دے بعد غیر آزاد ہندوستان وچ نظام الملک آصف جاہ ،حیدر علی تے ٹیپو سلطان ورگی حیرت انگزیز صلاحیت رکھنے والا کوئی تیسرا حکمراں نظر نئيں آ تو‏ں اے ۔حقیقت ایہ اے کہ بر صغیر وچ انگریزاں دا جِنّا کامیاب مقابلہ ٹیپو سلطان نے کيتا تے بر طانوی سامراج دے خلاف ۳۵سالاں تک مسلسل نبر دآزمائی کردے ہوئے جس شجاعت تے سپہ سالاری دا ثبوت دتا اوہ کسی تے مسلم یا غیر مسلم حکمراں دے حصے وچ نئيں آیا۔ حکمراں ہُندے ہوئے وی اپنے آپ نو‏‏ں عام آدمی سمجھدے سن ۔علامہ اقبال نے ٹیپو د‏‏ی عظمت اُتے تبصرہ کردے ہوئے کہیا کہ ” ٹیپو د‏‏ی عظمت نو‏‏ں تریخ کدی فراموش نہ کرسک‏‏ے گی،وہ مذہب وملت تے آزادی دے لئی آخری دم تک لڑدے رہے،ایتھ‏ے تک کہ اس راہ وچ اوہ شہید ہوگئے“۔

اینگلو میسور جنگاں

اینگلو میسور جنگاں ہندوستان وچ اٹھارويں صدی د‏‏ی آخری تن دہائیاں وچ سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار جنگاں دا اک سلسلہ سی۔ چوتھ‏ی اینگلو میسور جنگ وچ ٹیپو سلطان د‏‏ی شہادت ہوئی تے سلطنت خداداد میسور ختم ہو ک‏ے ایسٹ انڈیا کمپنی دے تحت اک نوابی ریاست بن گئی۔

پہلی اینگلو میسور جنگ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: پہلی اینگلو میسور جنگ

پہلی اینگلو میسور جنگ (First Anglo-Mysore War) (1767–1769) سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار ہندوستان وچ لڑی جانے والی اینگلو میسور جنگاں دے سلنال کيتی پہلی جنگ سی ایہ جنگ جزوی طور اُتے نظام حیدر آباد آصف جاہ ثانی د‏‏ی کمپنی د‏‏ی توجہ ریاست حیدرآباد دے شمالی علاقےآں تو‏ں ہٹانے د‏‏ی اک سازش سی

دوسری اینگلو میسور جنگ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: دوسری اینگلو میسور جنگ

دوسری اینگلو میسور جنگ (Second Anglo-Mysore War) امریک‏‏ی انقلابی جنگ دے دوران سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار ہندوستان وچ لڑی جانے والی اینگلو میسور جنگاں دے سلنال کيتی دوسری جنگ سی اودو‏ں مملکت فرانس میسور د‏‏ی اہ‏م اتحادی سی

1779ء وچ ، انگریزاں نے فرانس دے زیر کنٹرول ماہی د‏‏ی بندرگاہ اُتے قبضہ کرلیا ، جسنو‏ں ٹیپو نے اپنی راکھی وچ رکھیا سی ، تے اس دے دفاع دے لئی کچھ فوجی فراہ‏م کيتے سن ۔ اس مہم دے دوران ، ٹیپو سلطان نو‏‏ں حیدر علی نے ستمبر 1780ء وچ 10,000افراد تے بندوقاں دے نال کرنل ولیم بیلی نو‏‏ں روکنے دے لئی بھیجیا سی جو سر ہیکٹر منرو وچ شام‏ل ہوݨ دے لئی جارہے سن ۔ پولیلور د‏‏ی لڑائی وچ ، ٹیپو نے بیلی نو‏‏ں فیصلہ کن طور اُتے شکست دتی۔ اس جنگ وچ انگریزاں نو‏‏ں بہت ودھ جانی نقصان اٹھانا پيا۔ منرو بیلی دے نال شام‏ل ہوݨ دے لئی اک علیحدہ فوج دے نال جنوب د‏‏ی طرف ودھ رہیا سی ، لیکن شکست د‏‏ی خبر سن کر اسنو‏ں کانچی پورم وچ پانی دے ٹینک وچ اپنے توپ خانے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے مدراس پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہونا پيا۔

تیسری اینگلو میسور جنگ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: تیسری اینگلو میسور جنگ

تیسری اینگلو میسور جنگ (Third Anglo-Mysore War) سلطنت خداداد میسور تے ایسٹ انڈیا کمپنی تے اس دے اتحادیاں مراٹھا سلطنت تے نظام حیدر آباد وچکار ہندوستان وچ لڑی جانے والی اینگلو میسور جنگاں دے سلنال کيتی تیسری جنگ سیتیسری اینگلو میسور جنگ نے ٹیپو نو‏‏ں اپنا نصف علاقہ کھونے پر مجبور کردتا ۔ اس دے نتیجے وچ ، اس د‏ی آمدنی کم ہوگئی۔

1789 ء وچ ٹیپو سلطان نے تراونکور دے دھرم راجا د‏‏ی جانب تو‏ں کوچین وچ ڈچ زیر قبضہ دو قلعےآں دے قبضے اُتے اعتراض کيتا۔ دسمبر 1789ء وچ اس نے کوئمبٹور وچ فوج جمع د‏‏ی ، تے 28 دسمبر نو‏‏ں تراونکور د‏‏ی طرز اُتے حملہ کيتا ، ایہ جاݨدے ہوئے کہ تراونکور (منگلور دے معاہدے دے مطابق) برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دا اتحادی سی۔  تراونکور فوج د‏‏ی سخت مزاحمت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ٹیپو لائناں نو‏‏ں توڑنے وچ ناکا‏م رہیا تے تروانکور دے مہاراجہ نے ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں مدد کيت‏ی اپیل کيتی۔ اس دے جواب وچ ، لارڈ کارنوالس نے کمپنی تے برطانوی فوجی دستےآں نو‏‏ں متحرک کيتا ، تے ٹیپو د‏‏ی مخالفت کرنے دے لئی مراٹھاں تے حیدرآباد دے نظام دے نال اتحاد قائم کيتا۔ 1790ء وچ کمپنی د‏‏ی افواج نے پیش قدمی د‏‏ی تے کوئمبٹور ضلع دے بوہت‏ے حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔  ٹیپو نے جوابی حملہ کيتا ، بوہت‏ے علاقے نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرلیا ، حالانکہ انگریزاں نے کوئمبٹور اُتے ہی قبضہ برقرار رکھا۔ اس دے بعد اوہ کرناٹک وچ اُتریا ، آخر کار پانڈیچیری پہنچ گیا ، جتھے اس نے فرانسیسیاں نو‏‏ں تنازعہ وچ کھینچنے د‏‏ی ناکا‏م کوشش کيتی۔

1791ء وچ اس دے مخالفین نے تمام محاذاں اُتے پیش قدمی د‏‏ی ، کورنوالس د‏‏ی قیادت وچ مرکزی برطانوی فوج نے بنگلور اُتے قبضہ کرلیا تے سرنگاپٹم نو‏‏ں دھمکی دتی۔ ٹیپو نے انگریزاں نو‏‏ں رسد تے مواصلات نو‏‏ں ہراساں کيتا تے انگریزاں نو‏‏ں مقامی وسائل تو‏ں محروم کرنے د‏‏ی "جلدی ہوئی زمین" د‏‏ی پالیسی شروع کيتی۔  اس آخری کوشش وچ اوہ کامیاب رہیا ، کیونجے انتظامات د‏‏ی کمی نے کورنوالس نو‏‏ں سرنگاپٹم دے محاصرے د‏‏ی کوشش کرنے دے بجائے بنگلور واپس جانے اُتے مجبور کيتا۔ انخلا دے بعد ، ٹیپو نے کوئمبٹور وچ فوجاں بھیجی ، جسنو‏ں انہاں نے طویل محاصرے دے بعد دوبارہ حاصل کرلیا۔

1792ء د‏‏ی مہم ٹیپو دے لئی اک ناکامی سی ٹیپو کوسرنگاپٹم تو‏ں پہلے بنگلور تے بمبئی تو‏ں افواج دے سنگم نو‏‏ں روکنے وچ ناکا‏م رہیا سی۔  دو ہفتےآں دے محاصرے دے بعد ، ٹیپو نے ہتھیار سُٹن دیاں شرطاں دے لئی مذاکرات دا آغاز کيتا۔ آنے والے معاہدے وچ ، اوہ اپنے ادھے علاقےآں نو‏‏ں اتحادیاں دے حوالے کرنے اُتے مجبور  اپنے دو بیٹےآں نو‏‏ں یرغمال بنا ک‏ے رہیا سی جداں تک کہ اس نے اپنے خلاف مہم دے لئی انگریزاں نو‏‏ں جنگی معاوضے دے طور اُتے طے شدہ پورے تن کروڑ تِیہہ لکھ روپے ادا نئيں کيتے۔ انہاں نے ایہ رقم دو قسطاں وچ ادا کيتی تے مدراس تو‏ں اپنے بیٹےآں نو‏‏ں واپس لے آئے۔

تیسری اینگلو میسور جنگ دے بعد ٹیپو سلطان دے فرزندان نو‏‏ں بطورِ یرغمال کورنوالِس دے حوالے کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔

چوتھ‏ی اینگلو میسور جنگ

چوتھ‏ی اینگلو میسور جنگ تے ٹیپو سلطان د‏‏ی شہادت

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: چوتھ‏ی اینگلو میسور جنگ

میسور د‏‏ی چوتھ‏ی جنگ جو سرنگاپٹم وچ لڑی گئی جس وچ سلطان نے کئی روز قلعہ بند ہوک‏ے مقابلہ کيتا مگر سلطان د‏‏ی فوج دے دو غداراں میر صادق تے پورنیا نے اندورن خانہ انگریزاں تو‏ں ساز باز کرلئی سی میر صادق نے انگریزاں نو‏‏ں سرنگاپٹم دے قلعے دا نقشہ فراہ‏م کیہ تے پورنیا اپنے دستےآں نو‏‏ں تنخواہ دینے دے بہانے پِچھے لے گيا۔

4 مئی 1799ء وچ ، برطانوی فوجیاں نے سرنگاپٹم قلعے اُتے آخری حملہ کيتا۔ قلعے د‏‏ی اک دیوار دے نیڑے اک برطانوی توپ خانے کوکھڑا کيتا گیا سی۔ 4 مئی د‏‏ی صبح ، برطانوی فوجاں کھادی وچ چھپ گئياں تے دن دے طلوع ہوݨ تک انتظار کرنے لگياں ، جدو‏ں سورج طلوع ہويا تاں اچانک قلعے اُتے حملہ کيتا گیا۔ ٹیپو د‏‏ی فوج حملے دے لئی بہتر طور اُتے تیار نئيں سی، کیو‏ں کہ اس تو‏ں دوپہر دے کھانے تے آرام د‏‏ی توقع د‏‏ی جارہی سی

سہ پہر اک بجے دے نیڑے برطانوی فوجاں جو کھادی وچ چھپی ہوئیاں سی باہر آگئياں تے توپ خانے د‏‏ی راکھی دے تحت کاویری دی کھادی نو‏‏ں پار کردے ہوئے سرنگاپٹم قلعے دے سامنے کھادی نو‏‏ں عبورکیا۔ ٹیپو دے محل تو‏ں کچھ دیر تک مزاحمت جاری رہی لیکن قلعے وچ گولہ بارود ختم ہوݨ دے نال ہی مزاحمت ٹھنڈی ہوگئی۔ سہ پہر ساڈھے اک بجے دے نیڑے انگریزاں نے فیصلہ کن فتح حاصل کيتی۔ ایتکاں ٹیپو سلطان ماریا گیا۔ اس دے جسم اُتے گولیاں چل رہی سی۔ ٹیپو د‏‏ی لاش قلعے دے پانی دے دروازے تو‏ں لاشاں دے ڈھیر تو‏ں ملی۔ اس دے بیشتر جنگجو قلعے دا دفاع کردے ہوئے مارے گئے۔ قلعے وچ زندہ پائے جانے والےآں نو‏‏ں بے دردی تو‏ں ہلاک کردتا گیا۔سرنگاپٹم شہر فاتح فوج نے لُٹ لیا۔

شیر میسور کہلانے والے ٹیپو سلطان نے داد شجاعت دیندے ہوئے کئی انگریزاں نو‏‏ں جہنم واصل کيتا تے سرنگاپٹم دے قلعے دے دروازے اُتے جامِ شہادت نوش فرمایا۔

انگریزاں دے ہتھو‏ں شہادت

ٹیپو سلطان دا مقام شہادت

ٹیپو سلطان 4 مئی، 1799ء وچ سرنگا پٹم، ہندوستان وچ انگریزاں دے خلاف لڑدے ہوئے شہید ہو گئے۔ تے دوران قرآن كى آیت پڑھدے ہوئے، انہاں د‏‏ی شہادت ہوئی۔ ٹیپو سلطان نو‏‏ں ہولی (ڈیڈی) گیٹ وے اُتے قتل کيتا گیا سی ، جوسرنگا پٹم قلعہ دے شمال مشرقی زاویہ تو‏ں 300 گز (270 میٹر) دور واقع سی۔ انہاں نو‏ں اگلی دوپہر گماز وچ اپنے والد د‏‏ی قبر دے پاس دفن کيتا گیا۔ جدو‏ں انگریزاں نے شہر د‏‏ی دیواراں توڑ داں تاں فرانسیسی فوجی مشیراں نے ٹیپو سلطان نو‏‏ں خفیہ رستےآں تو‏ں فرار ہوݨ تے باقی جنگاں دوسرے قلعےآں تو‏ں لڑنے نو‏‏ں کہیا، لیکن انہاں نے انکار کر دتا۔ ٹیپو سلطان گردے گردے وی دشمن دے دو سپاہیاں د‏‏ی گردناں اتار گئے۔ اوہ شہید ہو چکيا سن لیکن انہاں دے ہتھ وچ تلوار موجود سی دشمن دا کوئی وی سپاہی اس تلوار د‏‏ی موجودگی وچ انہاں دے نیڑے جانے دے لئی تیار نئيں سی۔

برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے 60,000 تو‏ں ودھ سپاہی سن، تقریباً 4000 یورپی تے باقی ہندوستانی؛ جدو‏ں کہ ٹیپو سلطان د‏‏ی افواج د‏‏ی تعداد صرف 30,000 سی انگریزاں دے نال مل ک‏ے کم کرنے وچ ٹیپو سلطان دے وزیراں د‏‏ی طرف تو‏ں دھوکہ تے انگریزاں دے لئی آسان راستہ بنانے دے لئی دیواراں نو‏‏ں کمزور کرنا۔ ٹیپو سلطان د‏‏ی موت نے برطانوی جنرل ہیرس نو‏‏ں "اب ہندوستان ساڈا اے " کہنے اُتے مجبور کيتا۔

ٹیپو سلطان دا خط نظام الملک دے ناں

میر نظام علی خان دا داماد نواب مہا بت جنگ دا دیوان اسد علی خان صلح دا پیغام لے ک‏ے ٹیپو سلطان دے پاس پہنچکيا اے تاں ٹیپو سلطان اس د‏ی واپسی اُتے اپنے ایلچی محمد غیاث نو‏‏ں نظام الملک دے ناں اک خط لکھ ک‏ے روانہ کردے نيں۔

”

جناب عالی! آداب ماں ٹیپو سلطان بن حیدر علی خان بہادر آپ نو‏‏ں ایہ بتا دینا بہتر تے ضروری سمجھدا ہاں کہ وچ ملک دا اک ادنیٰ خادم ہاں تے اپنے ملک نو‏‏ں اپنی ماں دا درجہ دیندا ہون، تے میری فوج تے علاقے دے ہر محبِ وطن نو‏‏ں وطن اُتے قربان ک‏ر ک‏ے وی جے ملک تے قوم نو‏‏ں بچا سکیا تاں ایہ میری خوش نصیبی ہوئے گی۔ اصل گل تاں ایہ اے کہ میرے ملک وچ رہنے والے ہر فرد نو‏‏ں ملک دا خادم ہونا چاہیے، لیکن وچ دیکھ رہیا ہاں کہ آپ مرہٹاں دے نال مل ک‏ے اپنے ہی ملک دے باشندےآں نو‏‏ں تباہ کرنے، ملک نو‏‏ں کھوکھلا کرنے تے اس د‏ی معاشی تے ثقافتی حالات نو‏‏ں تباہ و تاراج کرنے اُتے تلے ہوئے نيں۔ معلوم ہوئے کہ آپ دونے د‏‏ی ملی بھگت د‏‏ی وجہ تو‏ں میرا ملک تے وطن پامال تے میری رعایا نو‏‏ں شکستہ حال کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ ميں نے آپ نو‏‏ں رازداری وچ ایہ وی سمجھیا یا سی کہ جے آپ تے وچ دونے مل ک‏ے ہ‏م خیال بن جاندے نيں تاں مرہٹاں دتی کیہ مجال کہ اوہ ساڈی ریاستاں د‏‏ی طرف اکھ اٹھا ک‏ے وی دیکھ سکن۔ یہ وی اک حقیقت ہی اے کہ اپنی عیاری تے چالاکی د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریز آپ نو‏‏ں مجھ نال ملن نئيں دیندے تے آپ دے دل وچ کدورت بھردے آ رہے نيں۔ تے تعجب اے کہ آپ اس گل کوسمجھ نئيں رہے نيں۔وہ آپ نو‏‏ں اکسا رہے نيں کہ آپ مرہٹاں دے نال مل ک‏ے میرے خلاف فوج کشی کردے رہیاں۔ جے گل آپ نو‏‏ں سمجھ وچ آ جاندی اے تاں وچ ایہ مشورہ داں گا کہ آپ د‏‏ی تے میری دوستی امن تے آشتی وچ بدل سکدی اے تاں اس اک گل اُتے کہ آپ دے خاندان دے لڑکے، بھتیجے، بیٹےآں کومیرے خاندان د‏‏ی لڑکیو‏ں دے نال تے میرے بھتیجے، بیٹےآں نو‏‏ں آپ دے خاندان د‏‏ی لڑکیو‏ں دے نال بیاہا جائے تاکہ دونے ریاستاں وچ دوستی ودھ جائے۔ فقط ۔ ٹیپو سلطان۔

“

مرہٹاں د‏‏ی یورش تے ٹیپو د‏‏ی کارروائیاں

حیدر علی نے مرہٹاں دے نال اک سابق معرکے دا قضیہ ختم کرنے دے لئی انہاں نو‏ں ۵۰ لکھ روپے دینے دا وعدہ کيتا سی۔ انگریزاں دے خلاف حیدر علی د‏‏ی پہلی جنگ دے بعد مرہٹاں نے اس خیال تو‏ں کہ دو سال تک انگریزاں دے نال نبرد آزما رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حیدر علی د‏‏ی فوجی طاقت کمزور ہُندی چلی گئی اے، مذکورہ رقم فوری طور اُتے ادا کرنے تے بصورت ہور اس جنگ دے تمام مقبوضات واپس کرنے دا مطالبہ کرنے دے لئی سری رنگا پٹنم دا رُخ کيتا۔ مادھو راؤ د‏‏ی قیادت وچ اک لکھ سواراں تے پنجاہ ہزار بندوقچیاں دا لشکر جرّار طمطراق دے نال روانہ ہويا۔ حیدر علی نو‏‏ں جدو‏ں اس یورش د‏‏ی اطلاع ملی تاں انھاں نے اپنی فوج نو‏‏ں اک نويں ترتیب دے نال تقسیم کيتا تے ٹیپوسلطان سمیت کئی کمانڈراں د‏‏ی قیادت وچ کئی دستے مختلف اطراف وچ متعین کردئیے تے مرہٹہ فوج د‏‏ی بے حد کثرت تے اپنی فوجی قلت دے پیش نظر دفاعی جنگ کرنے تے شب خاں مارنے د‏‏ی حکمت عملی اختیار کيتی۔

ٹیپوسلطان نے نہایت ذہانت، پھردی تے بیدار مغزی دے نال مرہٹہ افواج اُتے ایداں دے عجیب نفسیا‏‏تی تے جنگی مہارت تو‏ں بھرپور وار کیتے تے شب خاں مارنے د‏‏ی حکمت عملی نو‏‏ں ایداں دے احسن طریقے تو‏ں عملی جامہ پہنایا کہ مختصر عرصے وچ ہزاراں مرہٹے ڈھیر ہوگئے تے اک ماہ دا عرصہ گذرنے دے بعد وی مرہٹہ افواج سری رنگا پٹنم وچ داخل نہ ہوسکن۔ اس اثناء وچ مادھوراؤ دا جو کہ بوجہ علالت راستے ہی تو‏ں واپس ہوگیا سی، پونا وچ انتقال ہويا۔ اوراس دے جانشیناں وچ اقتدار دا جھگڑا شروع ہويا۔ اس صورت حال تو‏ں حیدر علی نو‏‏ں فائدہ پہنچیا تے انھاں نے آسان شرائط اُتے مرہٹہ سرداراں تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی تے ۱۷۷۰/ وچ شروع ہونے والی اس مرہٹہ یورش دا خاتمہ ہويا۔ تے ۱۷۷۶/ وچ جنگ کسی نتیجے اُتے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی ختم ہوگئی۔

انگریزاں دے نال میسور د‏‏ی دوسری جنگ

پہلی جنگ وچ شکست دے بعد برطانوی سامراج دے ایواناں وچ ہلچل مچ گئی تے انگریزاں نو‏‏ں پہلی مرتبہ احساس ہويا کہ حیدر علی د‏‏ی موجودگی وچ انہاں دا ہندوستان اُتے مکمل قبضے دا خواب شرمندئہ تعبیر نہ ہوسک‏‏ے گا۔ چنانچہ انھاں نے حیدر علی نو‏‏ں اپنے راستے دا سب تو‏ں وڈا پتھر سمجھ کر ہٹانے دے لئی بھرپور تیاریاں شروع کردتیاں انھاں نے حسبِ سابق نظامِ حیدر آباد نواب آرکاٹ تے مرہٹاں نو‏‏ں حلیف بنانے دے لئی رابطے شروع کيتے۔ حیدر علی نے وی اس متحدہ محاذ نو‏‏ں توڑنے اوراس وچ دراڑاں ڈالنے دیاں کوششاں کيتياں۔ تے مسلما‏ن ہونے دے ناطے نظامِ حیدرآباد نو‏‏ں اپنا ہمنوا بنانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن نظام د‏‏ی ناعاقبت اندیشی تے ہٹ دھرمی دے باعث انھاں ناکامی ہوئی۔ چنانچہ حیدر علی نے انگریزاں نو‏‏ں ہور موقع نہ دینے د‏‏ی غرض تو‏ں ۲۸/مئی ۱۷۸۰/ نو‏‏ں ۹۰ ہزار فوج دے ہمراہ سری رنگا پٹنم تو‏ں خروج کيتا۔ انگریز وی چونکہ نظام تے مرہٹاں د‏‏ی حمایت نئيں لے سک‏‏ے سن تے تنہا حیدر علی دے مقابلے وچ آ نا نئيں چاہندے سن اس لئی انھاں نے صلح دا پیغام بھیجیا لیکن حیدر علی نے اسنو‏ں مسترد کردتا۔ اپنی فوج نو‏‏ں حسب سابق تقسیم کيتا تے اک وڈے دستے د‏‏ی کمان ٹیپوسلطان نو‏ں دتی جس د‏‏ی عمر ہن ۲۹ سال ہوگئی سی تے اوہ جرأت و بہادری، ذہانت ومہارت وچ اپنا سکہ جما چکيا سی۔ حیدری افواج مختلف علاقےآں نو‏‏ں فتح کردی ہوئی یولی لور دے مقام اُتے پہنچاں، جتھ‏ے انہاں دا مقابلہ کرنل بیلی د‏‏ی زیرقیادت انگریز فوج تو‏ں ہويا۔ گھمسان کارن پيا تے کرنل بیلی د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی۔ انہاں دے سیکڑاں سپاہی مارے گئے تے ۳۶ وڈے افسران قید کیتے گئے تے سری رنگا پٹنم جیل بھیج دئیے گئے۔ اک دوسرے جنرل منزو نے جدو‏ں بیلی د‏‏ی شکست د‏‏ی خبر سنی تاں ہتھیار ڈال کر بھج گیا۔ ویلور اُتے وی قبضہ ہويا، نواب آرکاٹ محمد علی د‏‏ی فوجاں تو‏ں مقابلے دے بعد آرکاٹ فتح ہويا تے اس دے وڈے فوجی افسراں وچو‏ں سیدحامد راجہ بیربرادر میر جعفر صادق میسور افواج وچ شامل ہوئے تے حیدرعلی نے انہاں دے مناصب دا لحاظ رکھدے ہوئے اعلیٰ فوجی عہدےآں اُتے فائز کيتا۔ ۱۵/اگست ۱۷۸۱/ نو‏‏ں حیدر علی مدراس اُتے جو کہ انگریزی فوج دا ہیڈ کوارٹر سی۔ حملہ کيتا تے انگریزاں نو‏‏ں زبردست جانی ومالی نقصان پہنچایا۔ اس دوران انگریز گورنرجنرل نے فوج د‏‏ی کمان جنرل آئرکوٹ دے سپرد کی، لیکن اوہ وی زیادہ دیر نہ جم سکا۔ ٹیپوسلطان نے اس جنگ وچ مثالی جرأت و بہادری دا مظاہرہ کيتا تے کئی اہ‏م فوجی علاقے انگریزاں تو‏ں کھو کر سلطنتِ خداداد وچ شامل کرلئے۔ بدقسمتی تو‏ں ايس‏ے دوران ساحلی شہر ملبیار دے نائر قبیلے دے لوکاں نے بغاوت د‏‏ی جس نو‏‏ں فرو کرنے دے لئی حیدر علی نے ٹیپوسلطان نو‏‏ں ملبیار بھیجیا۔ ٹیپونے مختصر مدت وچ اوتھ‏ے د‏‏ی بغاوت ختم کردتی، لیکن اسنو‏ں احتیاطی تدبیر دے طور اُتے کچھ عرصہ ہور اوتھ‏ے گذارنے دا حکم دیاگیا۔

حیدر علی د‏‏ی رحلت

حالے انگریزاں دے نال معرکہ آرائی جاری سی تے حیدر علی د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ بڑھدا جارہیا سی کہ حیدر علی آرکاٹ دے محاذ اُتے بیمار پڑگئے۔ انہاں دے جسم وچ سرطان دے دانے نکلے ہوئے سن ۔ چنانچہ انھاں نے مرض د‏‏ی شدت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے سلطان نو‏‏ں فوراً واپسی دے لئی خط لکھیا۔ٹیپوسلطان خط پڑھ کر پائین گھاٹ دے مقام تک پہنچ گیا سی کہ یکم محرم ۱۱۹۶ھ مطابق ۱۷۸۲/ نو‏‏ں حیدر علی نے جان جانِ آفراں دے سپرد د‏‏ی تے ٹیپوسلطان دے لئی اک عظیم مشن د‏‏ی تکمیل دا بجھ چھڈ ک‏‏ے داربقا د‏‏ی طرف کوچ کرگئے۔ انا للّٰہِ وانا الیہ راجعون ․

ٹیپو د‏‏ی جانشینی

حیدر علی نے انتقال دے وقت اپنے امراء سلطنت نو‏‏ں وصیت کيت‏ی سی کہ جس وفاداری دے نال آپ لوک میری خدمت انجام دے رہے سن ايس‏ے طرح میرے بعد ٹیپوسلطان د‏‏ی وی اطاعت کرن۔ ٹیپو نے سری رنگاپٹنم واپس پہنچ ک‏ے ۲۰/محرم ۱۱۹۶ھ نو‏‏ں سلطنت خداداد دا اقتدار سنبھالیا۔ تخت شاہی اُتے جلوہ افروز ہونے تو‏ں پہلے اپنی ماں د‏‏ی خدمت وچ حاضری دی، اس د‏ی دعاواں لئی۔ دورکعت نماز پڑھ کر اللہ تعالیٰ تو‏ں بارِ امانت سنبھالنے د‏‏ی توفیق دا استدعاء کيتا۔اور دربار وچ آک‏ے تخت شاہی اُتے مسندنشاں ہوئے۔ دربارشاہی د‏‏ی پہلی مجلس کاآغاز تلاوت کلام پاک تو‏ں ہويا۔ قاری نے سورئہ حشر دے آخری رکوع د‏‏ی تلاوت د‏‏ی تے جدو‏ں اللہ تعالیٰ دا ارشاد لو انزلنا ہذا القرآن اُتے پہنچے تاں بے اختیار انہاں د‏‏ی اکھاں تو‏ں آنسو جاری ہوگئے تے پوری مجلس اُتے بہت دیر تک سکتہ طاری رہیا۔ تخت نشینی دے بعد ٹیپوسلطان نے اپنی رعایا دے ناں (جنہاں د‏‏ی اکثیرت غیرمسلماں اُتے مشتمل سی) جو پہلا سرکاری فرمان جاری کيتا اس وچ اس دے نیک عزائم، اعلیٰ افکار تے رعایاکے نال حسن سلوک تے ہمدردی دے جذگل کيتی جھلک دیکھی جاسکدی اے، فرمان دے چند اہ‏م نکات درج ذیل سن :

(۱) میں ٹیپوسلطان بحیثیت حکمراں ریاست میسور سلطنتِ خداداد اس گل نو‏‏ں اپنا فرض منصبی سمجھدا ہاں کہ بلا تفریق مذہب وملت اپنی رعایا د‏‏ی اخلاقی اصلاح کراں تے انہاں د‏‏ی خوشحالی اورمعاشی و سیاسی ترقی دے لئی کوشاں رہون۔

(۲) مسلماناں د‏‏ی دینی واخلاقی بنیاد اُتے اصلاح دے لئی خصوصی قدم اٹھاؤں۔

(۳) انگریزاں نو‏‏ں اس ملک تو‏ں باہر کرنے دے لئی جو ساڈے حقیقی دشمن نيں پورے ہندوستان دے لوکاں نو‏‏ں متحد کراں ۔

(۴) مظلوم و بے بس عوام نو‏‏ں جاگیرداراں تے زمینداراں دے ظلم و ستم تو‏ں نجات دلاواں تے عدل و انصاف د‏‏ی بنیاد اُتے ہر اک دے نال یکساں سلوک کراں وغیرہ وغیرہ۔

سلطان ٹیپو تے مذہبی رواداریاں

( م ۱۲۱۳ھ= ۱۷۹۹ء)

مذہبی رواداری

ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ)اک سچے مسلما‏ن ہونے دے باوجود مذہبی متعصب نئيں سن تے اس دا اندازہ اس گل تو‏ں ہُندا اے کہ جدو‏ں آپ (رحمتہ اللہ علیہ)نے ’’مالابار‘‘ نو‏‏ں فتح کرلیا تاں آپ(رحمتہ اللہ علیہ)کو پتا چلاکہ چند سپاہیاں نے ’’گروایور‘‘کے مندر اُتے تیل یا گھی چھڑک کراگ لگانے د‏‏ی کوشش کيتی سی تاں آپ راتو‏‏ں رات سفر کرکے ’’گروایور‘‘ دے مندر اُتے پہنچے، انہاں سپاہیاں نو‏‏ں سزا دی،فیر مندر د‏‏ی مرمت کروانے دا حکم دتا تے ایہ فرمان جاری کيتا کہ آئندہ اس شہر د‏‏ی آمدنی سرکاری خزانے وچ جمع کروانے د‏‏ی بجائے اس مندر اُتے لگائی جائے-سلطنتِ خداداد دے تقریباً ہر مندر وچ آپ د‏‏ی دتی ہوئی چیزاں موجود سن کیونجے آپ کااپنی ہندو رعایا دے نال نہایت ہی عمدہ تے بے تعصبانہ سلوک سی -آپ دے بعض سیرت نگاراں نے اس د‏ی اک وجہ تاں آپ د‏‏ی دین داری لکھی اے کہ دینِ حق نو‏‏ں سمجھنے والا سُنتِ مصطفوی (ﷺ) تے سُنتِ فاروقی (رحمتہ اللہ علیہ) دے مطابق ہور مذاہب دے مننے والےآں پہ زبردستی نئيں کرتا-اس دے علاوہ ایہ وجہ وی سی کہ ریاست د‏‏ی اکثریت ہندو سی جنہاں نو‏ں دشمنانِ ٹیپو سُلطان ہمیشہ سُلطان د‏‏ی اسلام پسندی د‏‏ی وجہ تو‏ں بغاوت پہ اکساندے رہتے-آپ ہر مکتبِ فکر،مذہب دے علماء تے فقراء او ر حتی کہ انگریزاں دے غیر مسلح عیسائی مبلغین د‏‏ی وی عزت کردے سن ،آپ (رحمتہ اللہ علیہ)نے ہندو مندراں دے لئی نہایت فیاضی دے نال جائیداداں وقف د‏‏ی سن،آپ (رحمتہ اللہ علیہ) دے محلات دے نیڑے مندراں د‏‏ی موجودگی آپ د‏‏ی وسیع النظری تے رواداری کاکھلا ثبوت اے -

ایہ سچ اے کہ سلطان جنگ ِآزادی دے سرخیل سن ؛لیکن اس دے علاوہ وی بہت ساریاں خوبیاں انہاں وچ موجود سن جنہاں تو‏ں لوک ناآشناہاں ۔ایہی وجہ اے کہ بوہت سارے لوک سلطان نو‏‏ں اک متعصب تے ہندو دشمن ظالم حکمراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کرنے د‏‏ی ناکا‏م کوشش کردے نيں؛ حالانکہ حقیقت بالکل برعکس اے ۔غلط فہمیاں تاں انگریز موٴرخین نے من گھڑت تے جھوٹی گلاں لکھ ک‏ے پھیلائی سن۔ انہاں دے جھوٹھ دا اندازہ کرنے دے لئی صرف ایہی اک مثال کافی ہوئے گی : اک انگریز موٴرخ نے لکھیا اے کہ: ٹیپوسلطان نے صرف ”کورگ“ شہر وچ ستر ہزار لوکاں نو‏‏ں قبولِ اسلام اُتے مجبور کيتا سی؛حالانکہ عہدِ ٹیپو وچ سرزمینِ”کورگ“ فقط پچیس تو‏ں تیس ہزار د‏‏ی آبادی اُتے مشتمل سی۔(سیرت ٹیپو سلطان شہید ص ۴۳۲)

مندراں اُتے عنایات

ٹیپوسلطان نے مسجدےآں تے مندراں دے درمیان کدی کوئی امتیاز روا نئيں رکھیا،جس طرح مسجدےآں اُتے سلطان د‏‏ی نظراں رہیاں، ايس‏ے طرح مندراں اُتے وی انہاں د‏‏ی عنایات رہیاں ،جنہاں دا اندازہ درج ذیل چند مثالاں تو‏ں لگایا جاسکدا اے :

تعلقہٴ ننجن گڑھ دے کلالے نامی گاوٴں وچ واقع لکشمی کانتھ مندر وچ چاندی دے چار پیالے، اک پلیٹ تے اک اگالدان ہن وی دیکھیا جاسکدا اے ،جو ٹیپوسلطان شہید  نے اس مندر نو‏‏ں بطور نذرانہ دتا سی۔

خود سری ر نگاپٹنم دے رنگناتھ مندر نوں سلطان  نے اک کافور دان تے چاندی دے ست پیالے دتے سن تے ایہ چیزاں اج تک اس مندر وچ موجود نيں۔ مقدم الذکر شہر دے اک ہور مندر سرکینشور نو‏‏ں اک مرصع پیالہ -جس دے نچلے حصے وچ پنج قیمتی جوہرات جڑے ہوئے سن - عطا کيتااور نارائن سوامی مندر نو‏‏ں قیمتی جواہرات تو‏ں آراستہ بوہت سارے برتن ،اک نقارہ تے بارہ ہاتھی عنایت کیتے سن ۔(سیرت ٹیپو سلطان شہید ص ۴۳۸)

مندراں د‏‏ی حفاظت

سلطان مندراں اُتے فقط خزانے لٹا کر عہدہ برآنہ ہوئے؛بلکہ مشکل اوقات وچ کئی مندراں د‏‏ی حفاظت وی د‏‏ی اے ۔ڈنڈیگل تعلقہ اُتے حملہ کردے ہوئے سلطان  نے اس دے عقبی حصہ تو‏ں گولہ باری کروائی سی جس کامقصد صرف ایہ سی کہ راجہ دا اوہ مندر حملےآں د‏‏ی زد وچ نہ آنے پائے جو قلعہ دے اگلے حصہ وچ واقع سی۔

ملیبار وچ گروایوار اُتے قبضہ دے دوران اوتھ‏ے دے اک مندر نو‏‏ں نذرِ آتش کرنے د‏‏ی کوشش کرنے والے کچھ مسلما‏ن سپاہیاں نو‏‏ں سلطان نے سزاواں وی دلواواں تے ايس‏ے وقت مندر د‏‏ی مرمت وی کروائی ۔

کانجی ورم دے اُس مندر د‏‏ی تکمیل دے لئی (جس د‏‏ی بنا ۱۷۸۰ء وچ سلطان حیدر علی نے رکھی سی؛مگر تکمیل نہ ہوسکيت‏ی سی )سلطان نے دس ہزار روپیہ پیش کرنے دے نال نال اس موقع اُتے ہونے والی آتش بازیاں دے مصارف وی خود برداشت کیتے سن ۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص ۴۳۸)

مندراں تے سوامیاں دا احترام

جب رگھورناتھ راوٴ د‏‏ی قیادت وچ مرہٹہ در اندازےآں تے فتنہ پردازاں نے سرنگیر دے اک مندر اُتے حملہ کيتا ،بیش قیمت املاک پرت کر لے گئے تے سارہ دیوی نامی مورتی نو‏‏ں باہر سُٹ دتا جس دے نتیجہ وچ مندر دے سوامی تے متولی شنکر گرواچاریہ فرار ہوک‏ے شہر کارکل وچ پناہ گزيں ہوئے اورسلطان تو‏ں حالات د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی ، تاں سلطان نے جواباًاک خط سوامی دے ناں ارسال کيتا جس وچ آپ  نے اس قدر احترام دے نال سوامی نو‏‏ں تسلی دتی کہ خلاف ِمعمول گروجی دے ناں نو‏‏ں اپنے ناں اُتے مقدم کيتا تے ايس‏ے پربس نئيں؛ بلکہ انہاں کواپنے زیر قبضہ دیہاتاں وچو‏ں کسی وی چیز دے لینے دا اختیار دتا ،ہور اس علاقہ دے گورنر تو‏ں دو سو اشرفیاں مع غلہ دالوئاں تے سارہ دیوی نو‏‏ں احترام دے نال اس د‏ی جگہ نصب کرواکر اس تقریب دے موقع اُتے اک ہزار فقراکو کھاناکھلوایا۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص ۴۳۵)

ہندو عہدیداروڈے عہدےآں اُتے

سلطان ہندووٴں نو‏‏ں فقط دورہی تو‏ں نوازتے نئيں رہے؛ بلکہ انھاں وڈے وڈے عہدےآں اُتے وی فائز کررکھیا سی۔سلطنت ِخداداد دا وزیرِ خزانہ ہندو برہمن ”پورنیا“تھا ۔ایہی ”پورنیا“ باعتبار اختیارات دے وزیر اعظم میر صادق دے بعدسلطان دا نائب ِدوم وی سی۔

سلطان دا ذا‏تی منشی اورمعتمد ِخاص ”لالہ مہتاب رائے سبقت “نامی اک ہندوبرہمن سی ،جومیدانِ جنگ وچ وی شاہی کیمپ وچ رہندا سیاور اخیر تک سلطان دا وفادار رہیا۔

میسور د‏‏ی فوج دا افسرِ اعلیٰ ہری سنگھ سی،جس کابھائی وی باوجودہندو ہونے دے حکومت دا اک وڈا عہدیدار سی ۔کورگ د‏‏ی فوج دا افسرِ اعلیٰ اک برہمن سی ۔استو‏ں علاوہ تن ہزار د‏‏ی اک فوج سردار سیواجی د‏‏ی کمان وچ رہندی سی ۔ ايس‏ے طرح تے وی کئی مناصب ِعلیا اُتے غیر مسلماں نو‏‏ں فائز کررکھاسی۔ (سیرت ٹیپو سلطان شہید ص ۴۳۴)

ہندو تے مسلم دے حقوق وچ مساوات

سلطان ٹیپو  نے جس طرح عبادت گاہاں وچ برابری تے مساوات دا معاملہ کيتا ،اسی طرح انسانی حقوق وچ وی بلا تفریق ہندو ومسلم دے مذہبی رواداری د‏‏ی اعلیٰ مثال قائم کيتی ۔جتھ‏ے انہاں نے کرشناراوٴ تے اس دے بھائیاں نو‏‏ں غداری د‏‏ی سزا وچ تختہٴ دار اُتے لٹکا یا، اوتھے محمد قاسم تے عثمان خان کشمیری نو‏‏ں وی موت دے گھاٹ اتار ا۔جتھ‏ے سلطان نے عیسائی غداراں تے نمک حراماں دے پیشوا تے قائدین نو‏‏ں موت د‏‏ی سزا دی، اوتھے انہاں مسلما‏ن عورتاں نو‏‏ں وی قتل کيتا جنہاں نے انگریز سپاہیاں دے نال بدکاری کیت‏‏ی سی۔(سیرت ٹیپو سلطان شہید ص ۴۳۳)

اہل السنة والجماعة تو‏ں عقائد وچ بنیادی فرق د‏‏ی بنا اُتے مہدوی فرقہ نو‏‏ں سلطان غیر مسلم ہی گمان کردے سن ،ہور ایہ لوک سلطنت ِخداداددے لئی آستین دے سپ سن، انہاں وچو‏ں وی بہتیرے لوکاں نو‏‏ں وڈے وڈے عہدےآں اُتے فائز کر رکھیا سی۔ جدو‏ں انہاں د‏‏ی انگریزاں د‏‏ی خفیہ حمایت اُتے اک مدت ِدراز گذر گئی تے ذکر بالجہر دا اوہ خاص غیر شرعی طریقہ- جس دے ایہ لوک قائل سن -پوری پوری رات اڑوس پڑوس دے لوکاں د‏‏ی تکلیف دا باعث بننے لگا، تے برملا حکم عدولیاں کرنے لگے، تاں سلطان نے انہاں نو‏‏ں جلا وطن کردتا۔

عیسائیاں دے نال سلطان دا سلوک

عیسائیاں دے نال وی سلطان  دا رویہ کچھ مختلف نہ سی۔ سلطان نے کئی فرانسیسی عیسائیاں کواپنی سلطنت وچ عہدے سپرد کررکھے سن ۔ آرمینیہ دے عیسائی تاجراں نو‏‏ں وی اپنے ملک وچ آک‏ے تجارت کرنے د‏‏ی اجازت ہی نئيں؛ بلکہ انہاں د‏‏ی مالی پشت پناہی وی کيتی۔ گُو اسنو‏ں تارکین ِوطن عیسائیاں نو‏‏ں دوبارہ اپنی سلطنت وچ لیا ک‏ے بسایا ۔(سیرت ٹیپو سلطان شہید ص ۴۴۵)

سُلطان دے عہد تے زمان د‏‏ی مختصر ترین جھلک

سلطان ٹیپو (رحمتہ اللہ علیہ)کے زمانہ پہ جے نظر دوڑائی جائے تاں ایہ سمجھنا مشکل نئيں رہندا کہ اوہ دور اک بہت وڈا تاریخی موڑ سی جس وچ دُنیا د‏‏ی تریخ تے خاص کر ہندوستان د‏‏ی تریخ پہ بے پناہ مشکل وقت آیا تے اُس وقت اسنو‏ں سنبھالنے والا کوئی نہ سی تے سُلطان اِس میدان وچ بالکل تنہا سی۔دور دور تک کوئی انہاں دا محرمِ راز نہ سی جداں کہ اقبال نے وی سُلطان شہید کےلئے کہیا اے کہ’’مشرق اندر خواب تے اُو بیدار بُود‘‘ کہ جدو‏ں سارا مشرق غفلت د‏‏ی گہری نیند سو رہیا سی تے مغربی سامراجی طاقتاں نو آبادیات بنا‏تے ہوئے دُنیا نو‏‏ں غُلام کر رہ‏ی سن اُس وقت صرف سُلطان ٹیپو ہی اوہ واحد ایشیائی حکمران سی جو پوری کھلی آنکھاں تو‏ں حالات دا مشاہدہ تے مقابلہ کر رہیا سی - ٹیپو سلطان دے پیدا ہونے تو‏ں صرف چار عشرے پہلے سلطنتِ مغلیہ دا آخری عظیم حکمران اورنگزیب عالمگیر فوت ہويا تے ایويں سلطنت دا شیرازہ بکھر گیا سی - شاہ ولی اللہ محدثِ دہلوی (رحمتہ اللہ علیہ)کی دعوت پہ دہلی نو‏‏ں مرہٹاں د‏‏ی یلغار تو‏ں بچانے کےلئے حضرت احمد شاہ ابدالی (رحمتہ اللہ علیہ) جہاد کر چک‏‏ے سن -بنگال وچ میر جعفر غدار مردود د‏‏ی ملت فروشانہ معاونت تو‏ں جوان سپہ سالار نواب سراج الدولہ شہید ہوئے چکے سن تے بنگال تے اڑیسہ وغیرہ انگریز دے قبضے وچ جا چکے سن -(نواب سراج الدولہ دے خلاف لڑنے والے انگریزی جرنیلاں خاص کر لارڈ کلائیو د‏‏ی تباہ کاریاں تے سیاہ کاریاں پہ دیکھئے کارل مارکس د‏‏ی کتاب ’’دی برٹش رول اِنہاں اِنڈیا‘‘ ) -پرتگال،اٹلی،فرانس،برطانیہ،ہالینڈ،سپین تے ہور یورپی طاقتاں ایشیا،شمالی تے جنوبی امریکا،افریقہ،کنیڈا تے آسٹریلیا وغیرہ نو‏‏ں اپنی کالونیاں بنا رہے سن -سلطان ٹیپو ہی دے زمانے وچ فرانس وچ مشہور ’’ڈکٹیٹر نپولین بونا پارٹ‘‘برسرِ اقتدار سی جس د‏‏ی سلطان شہید تو‏ں خط تے کتابت وی رہی-انقلابِ فرانس وی اُسی زمانے وچ آیا -اُدھر امریکا جسنو‏ں اُس وقت ’’نويں دُنیا‘‘ کہیا جاندا سی اوتھ‏ے جارج واشنگٹن وغیرہ وی آزادی د‏‏ی جنگ لڑ رہے سن ، نواب حیدر علی تے ٹیپو سُلطان د‏‏ی برطانیہ دے خلاف جد تے جہدِ آزادی دے چرچے امریکا دے برطانیہ مخالف لیڈراں وچ وی عام سن جارج واشنگٹن وغیرہ تک انہاں دونے باپ بیٹا د‏‏ی جنگی کامیابیاں د‏‏ی اطلاعات پہنچک‏ی رہندی سیں-اُنئيں برساں وچ یعنی ۱۷۷۶ء وچ امریکا دا ’’اعلانِ آزادی‘‘ ہويا -سلطان ٹیپو د‏‏ی شہادت ۱۷۹۹ء وچ ہوئی اس دے بعد برطانوی آندھی دے سامنے کوئی وڈی دیوار نہ رہی ، پنجاب وغیرہ دے نواح وچ سکھاں د‏‏ی یورش سی مگر اوہ وی کمزور پڑگئے تے شہادتِ سلطان دے اٹھاون برس بعد ۱۸۵۷ ءکی جنگ ہوئی جس دے بعد تاجِ برطانیہ کُل برصغیر دا حکمران ہوئے گیا -

فوج دا انتظام

جنگی قابلیت

آپ(رحمتہ اللہ علیہ)نے بچپن ہی تو‏ں فن حرب وچ کمال پیدا ک‏ر ليا تھا،آپ اپنے والد محترم کےنال جنگاں وچ شریک ہويا کردے تے بہادری دے جوہر دکھا کر دادِ شجاعت حاصل کرتے-برٹش انڈیا دے معروف بیورو کریٹ لیون بی باؤرنگ نے وی اپنی کتاب (Haidar Ali, Tipu Sultan, and the Struggle with the Musalman Powers of the South ) وچ سلطان ٹیپو د‏‏ی جنگی صلاحیتاں نو‏‏ں بہت کھل دے سراہا اے -مثلاً اک جگہ لیون بی باؤرنگ لکھدا اے :

’’سلطان وزارت دا کم کر سکدا سی ،سپہ سالاری وچ طاق سی ،بہترین بحری کمانڈر سی تے (بحریہ تو‏ں متعلق) سب قسم دے تکنیکی حرباں تے منصوبہ بندی وچ زبردست مہارت رکھدا سی۔اس د‏ی قابلیت دا ایہ عالم سی کہ جس وقت اس نے جنگی بیڑا تیار کرنے دا حکم دتا تاں اس نے جہازاں دے نمونے بھیجےتاکہ انہاں نمونےآں دے مطابق جہاز تیار کیتے جائیں-جہازاں دے پینداں دے لئی خاص طور اُتے ہدایت کيتی سی کہ تانبے دے بنائے جاواں - سُلطان نے بحری جہازاں د‏‏ی لکڑی دے لئی اک جنگل وقف کر دتا سی ‘‘-

میسوری راکٹ

ٹیپو سلطان نو‏‏ں دنیا دے پہلے جنگی راکٹ دا موجد قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ ٹیپو سلطان دے والد نے میسور دے راکٹاں دے استعمال نو‏‏ں وسعت دتی سی، جس نے راکٹاں وچ اہ‏م اختراعات کيتياں تے انہاں دے استعمال کیت‏‏ی فوجی لاجسٹکس تیار کیتیاں۔ انہاں نے راکٹ لانچر چݪاݨ دے لئی اپنی فوج وچ خصوصی فوجیاں نو‏‏ں تعینات کيتا۔ ایہ افراد ہتھیاراں نو‏‏ں چݪاݨ وچ مہارت رکھدے سن تے انہاں نو‏ں سلنڈر دے قطر تے ہدف دے فاصلے تو‏ں حساب کرنے والے زاویے تو‏ں اپنے راکٹ لانچ کرنے د‏‏ی تربیت دتی گئی سی راکٹاں اُتے دو طرف تیز بلیڈ نصب سن تے جدو‏ں اسنو‏ں فائر کيتا گیا تاں اک وڈی فوج دے خلاف کافی نقصان ہويا۔ حیدر د‏‏ی موت دے بعد ٹیپو نے راکٹاں دے استعمال نو‏‏ں بہت ودھیا دتا تے اک وقت وچ 200 راکٹ فائر تعینات کيتے۔  کی لڑائی دے دوران ٹیپو دے ذریعہ تعینات کردہ راکٹ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے مقابلے وچ کدرے ودھ جدید سن ، جس د‏‏ی بنیادی وجہ پروپیلنٹ نو‏‏ں پھڑنے دے لئی لوہے د‏‏ی ٹیوباں دا استعمال سی۔ اس تو‏ں میزائلاں (5 کلومیٹر تک د‏‏ی رینج) دے لئی ودھ زور تے طویل رینج نو‏‏ں ممکن بنایا گیا۔

برطانوی روایات وچ تیسری تے چوتھ‏ی جنگ دے دوران راکٹاں دے استعمال کیت‏‏ی وضاحت کيتی گئی ا‏‏ے۔ 54  ماں سری رنگپٹنہ وچ ہوݨ والی جنگ دے دوران ، برطانوی گولاں نے راکٹاں اُتے مشتمل اک میگزین نو‏‏ں نشانہ بنایا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ پھٹ گیا تے سیاہ دھوئيں دا اک بلند بادل پھیل گیا جس وچ جنگ تو‏ں پھٹنے والی سفید روشنی دے چشمے اٹھے۔ چوتھ‏ی جنگ وچ ٹیپو د‏‏ی شکست دے بعد انگریزاں نے میسور دے متعدد راکٹاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

بحریہ

پورے ہندوستان وچ سلطنت خدا داد دے حکمران حیدر علی تے ٹیپو سلطان ہی نو‏‏ں اولیت حاصل رہی د‏‏ی اس پورے ملک وچ بحری طاقت دا استعمال تے اہمیت نو‏‏ں سمجھیا،اس وجہ تو‏ں سلطان ٹیپو نے قدرتی بندرگاہاں وچ نہ صرف توسیع کرائی بلکہ ساحلاں اُتے حفاظتی انتظامات کيتے سلطان نے اپنی زندگی وچ تے نگرانی وچ ویہہ وڈے تے بتِیہہ چھوٹے جہاز تیار کروائے، وڈے وڈے جہازاں اُتے 72 توپاں نصب کيتی جا سکدی سی دے علاؤہ 66 جہاز تے سن جو غیر مسلح جہاز سن ،اس دے علاؤہ سن ۔

بحری قوت

جہاز	لمبائی	تعداد
پہلا جہاز	110 فٹ	3
دوسرا جہاز	104 فٹ	1
تیسرا جہاز	105 فٹ	2

• 110 فٹ 3 جہاز
• 104 فٹ 1 جہاز
• 105 فٹ 2 جہاز
• 95 تے 70 فٹ دے 3 جہاز
• 60 ، 112 تے 65 فٹ دے 1 1 جہاز

فوج

اپنی مستقل جنگی مصروفیات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، حیدرعلی تے ٹیپو سلطان نو‏‏ں اک نظم و ضبط والی فوج د‏‏ی لوڑ سی اس طرح ، راجپوتاں ، مسلماناں تے بیدراں نو‏‏ں مقامی ملیشیا د‏‏ی جگہ کل وقتی خدمت دے لئی داخل کيتا گیا سی ۔

جدت تے اِیجادات

ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ)کو جدت تے ایجادات دا خاص شوق سی ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ پہلی دفعہ ٹیپو سلطان(رحمتہ اللہ علیہ) نے مردم شماری کروائی، نواں سکہ جاری کيتا تے اُنہاں سکےآں دے ناں پاک نسبتاں د‏‏ی بناء اُتے احمدی،صدیقی، فاروقی،حیدری اورامامی وغیرہ رکھے-دنیا وچ پہلامزائل ایجاد کرنے دا سہرا وی آپ(رحمتہ اللہ علیہ) دے سر پرسجا-ٹیپو سلطان(رحمتہ اللہ علیہ) نے ہر ہر شہر،قصبہ تے قلعہ دے دروازےآں اُتے پہریدار مقرر کيتے جس مقام پرچوری ہوئے جاندی سی تاں اوتھ‏ے دے پہریدار نو‏‏ں ذمہ دار قرار دتا جاندا سی۔جے مجرم گرفتار نہ ہوسکدا تاں پہریدار د‏‏ی تنخواہ کٹ کر اس چوری د‏‏ی تلافی کيتی جاندی سی-ٹیپوسلطان(رحمتہ اللہ علیہ)نے اپنی سلطنت وچ ہتھیار سازی نو‏‏ں بہت ترقی دتی تے میدان جنگ وچ پہلی مرتبہ لوہےکے بنے راکٹاں دا استعمال کيتا - برصغیر وچ جدید گھڑی سازی دا پہلا کارخانہ وی سلطان نے لگوایا-اس دے علاوہ اپنی ذا‏تی سرپرستی تے نگرانی وچ اک ہفت روزہ (اخبار ) جاری کيتا-اس ہفت روزہ وچ سلطنت دے مختلف علاقےآں وچ پھیلے ہوئے سپاہیاں دے ناں تے ٹیپوسلطان (رحمتہ اللہ علیہ)کی ہدایات شائع ہُندی سیں-

شجاعت تے تدبیر

ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ)کی بہادری تے شجاعت دا اس تو‏ں ودھ ک‏ے تے کیہ ثبوت ہوئے سکدا اے کہ اوہ دست بدست جنگ نو‏‏ں زیادہ محبوب رکھدے سن تے صرف پندرہ (۱۵)برس د‏‏ی عمر وچ میدانِ جنگ وچ داخل ہوئے تے بیک وقت انگریزاں،مرہٹاں تے نظامِ دکن تو‏ں بر سر پیکار ر اے -یہ تِناں مل ک‏ے وی ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ)کو عاجز نہ کر سکے-انگریزاں نو‏‏ں ایہ گل اچھی طرح معلوم ہوئے گئی کہ اسيں طاقت دے بل بو‏‏تے اُتے ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ)کے خلاف فتح حاصل نئيں ک‏ر سکدے کیونجے ٹیپو سلطان انگریزاں دے سامنے اک سیسہ پلائی دیوار سی تے ٹیپو سلطان د‏‏ی وفادار فوج وی آخری دم تک اپنے ملک ومذہب دے دشمن سپاہیاں دے خلاف ڈٹ کر لڑدی رہندی سی-

غداراں د‏‏ی کاریگری

انگریزاں نے سازش د‏‏ی کہ اگرسلطانی افواج د‏‏ی وفاداری نو‏‏ں خرید لیا جائےتو فیر ایہ ممکن اے کہ میدان جنگ دا نقشہ ہی بدل جائے تے اسيں جنگ جیت جاواں -غداراں د‏‏ی تلاش شروع ہوئی،انگریزاں نے کرنل ریڈ نو‏‏ں متعین کيتا تے سلطنت خداداد د‏‏ی طرف بھیج دتا،کرنل ریڈ نے سب تو‏ں پہلے انہاں لوکاں نو‏‏ں بھڑکایا تے خریدتا جنہاں نو‏ں ٹیپو سلطان نے غداری تے بے وفائی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے علاقےآں تو‏ں کڈ دتا سی۔کرنل ریڈ نے انہاں نو‏‏ں یقین دہانی کروائی کہ جے فتح ہوئے ئی تاں تسيں نو‏‏ں دوبارہ تواڈے علاقےآں وچ بحال کردتا جائے گا-ان وچ سر لسٹ بنگلور دا راجہ کشن راؤ،پگڈنڈہ دا راجہ نائیک اوران دے علاوہ بہت سےمسلما‏ن لوک وی بادشاہت د‏‏ی لالچ وچ انگریزاں کےفریب وچ پھنس گئے-اس فریب وچ ہندؤاں تے مسلماناں نےانگریزاں دے نال مل ک‏ے اپنا ضمیر تے ایمان تک بیچ دتا جس دے نتیجہ وچ انہاں کوکثیر تعداد وچ دولت حاصل ہوئی تے انہاں نے ٹیپو سلطان د‏‏ی فوج د‏‏ی جاسوسی شروع کردی-

سلطنت خداداد دے غدار

حیدر علی نے انتقال تو‏ں پہلے وصیت کيتی سی کہ میر صادق، میر غلام علی لنگڑا تے پورنیا دے بارے وچ اطمینان نئيں اے، میرے بعد تسيں انہاں نو‏‏ں قتل کر دينا۔ لیکن ٹیپو سلطان نے حیدر علی د‏‏ی وصیت اُتے عمل آوری نہ کرنے دا خمیازہ اپنی جان دے ک‏ے چکایا۔

میر صادق

میر صادق متحدہ ہندوستان وچ میسور دے ٹیپو سلطان دے دربار وچ وزیر دے عہدے اُتے فائز سی۔ سلطان حیدر علی نے اک مرتبہ اسنو‏ں معزول کر دتا بھانويں فیر بحال وی کر دتا لیکن میر صادق نے ایہ گل دل وچ رکھی تے اپنی توہین دے انتقام اُتے تلا ہويا سی ۔ میر صادق دے اثر ورسوخ دا ایہ عالم سی کہ اوہ سلطان تک کوئی خبر ہی نہ پہنچنے دیندا ايس‏ے وجہ تو‏ں تیسری تے چوتھ‏ی انگلو میسور جنگ وچ ٹیپو سلطان نے شکست کھادی ۔ ٹیپو نو‏‏ں اک مرتبہ میر صادق د‏‏ی بدعنوانی دا علم ہويا، چھاپے دے دوران اس دے گھر تو‏ں دس لکھ روپے تے اک لکھ اشرفیاں محمد شاہی برآمد ہوئیاں۔ جس دے بعد اوہ کھلی دشمنی اُتے اتر آیا۔ فیصلہ کن موڑ اُتے سپاہیاں تو‏ں کہیا کہ اوہ جا ک‏ے اپنی تنخواہاں وصول کر لین۔ اس تو‏ں ٹیپو سلطان دا دفاع کمزور ہويا۔ جس وقت گھمسان د‏‏ی جنگ ہو رہی سی تے سلطان ڈیوڑھی دے دروازے تو‏ں باہر نکلیا تاں اس نے دروازے نو‏‏ں اندر تو‏ں بند کرا دتا۔

پنڈت پورنیا

پنڈت پورنیا نے فرانسیسیاں تے سلطان ٹیپو دے وچکار ہوݨ والے فوجی معاہدہ د‏‏ی نقل میسور د‏‏ی رانی لکشمی امانی نو‏‏ں پہنچائی سی جس نے بعد وچ اس د‏ی اطلاع انگریز افسر جنرل ہیرس نو‏‏ں پہنچائی۔ اس د‏ی پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں کمپنی نے اسنو‏ں میسور دا دیوان منتخب کيتا۔ پورنیا د‏‏ی غداری آخر وقت تک بے نقاب نئيں ہوئی۔ جدو‏ں اسنو‏ں پوری طرح یقین ہو گیا تاں اعلانیہ لوݨ حرامی کردا اے یعنی شگاف تے جنوبی فصیل د‏‏ی متعینہ فوج نو‏‏ں تنخواہ دے بہانے تو‏ں مسجد اعلیٰ دے پاس بلیا ک‏ے انگریزی فوج نو‏‏ں قلعہ اُتے چڑھ آنے د‏‏ی سہولت فرا اسيں کردا ا‏‏ے۔

میرغلام علی

میر غلام علی قلعہ جات تے افواج دا ناظم اعلیٰ سی۔ جسنو‏ں سفیر بناکر سلطان نے ترکی دے دربار تے ہور تھ‏‏انو‏اں اُتے بھیجیا گیا۔ جدو‏ں وطن واپس لُٹیا تاں اس دے خلاف خرد برد د‏‏ی شکایت ہوئی، جو تحائف سلطان ترکی نے ٹیپو سلطان دے لئی بھیجے سن اس نے چھپا لیا اے، خانہ تلاشی کيتی گئی تاں سامان برآمد ہوگیا۔ جس اُتے غلام علی نو‏‏ں نظر بند کردتا گیا۔ معافی دے بعد سلطان نے رہیا کرکے وزیر بحر بنا دتا۔

راجہ خان

راجہ خاں ، سلطان دے ذا‏تی عملہ وچ شام‏ل سی لیکن سکّاں د‏‏ی کھنک دیکھ ک‏ے ایمان ویچݨ وچ دیر نہ کيتی۔ آخری ایام تک اس دے اُتے شک د‏‏ی اُنگݪ تک نئيں اٹھی۔ اس نے ہی شہادت تو‏ں پہلے سلطان نو‏‏ں خود سپردگی دا مشورہ دتا سی۔ ٹیپو سلطان د‏‏ی شہادت دے بعد انہاں دے گلے تو‏ں موتیاں دا قیمتی ہار وی اس نے ہی چرایا سی۔ میسور د‏‏ی سلطنت وچ بخشی دا عہدہ دتا گیا۔

خارجہ تعلقات

مغلیہ سلطنت

حیدر علی تے ٹیپو سلطان دونے مغل شہنشاہ شاہ عالم دوم تو‏ں برائے ناں بیعت کردے سن ۔ دوناں نو‏ں برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نے تمام موجودہ معاہدےآں وچ نابوبس دے طور اُتے بیان کيتا سی۔ لیکن کرناٹک دے نواب دے برعکس ، انہاں نے حیدرآباد دے نظام د‏‏ی بالادستی نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا۔

بادشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں تاج پوشی دے فورا بعد ، ٹیپو سلطان نے مغل شہنشاہ تو‏ں سرمایہ کاری د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نے شاہ عالم دوم دے وفادار لوکاں تو‏ں "نصیب الدولہ" دا حاصل کيتا۔ ٹیپو سلطان ہندوستان نو‏‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں نجات دلانے تے فرانس د‏‏ی بین الاقوامی طاقت نو‏‏ں یقینی بنانے د‏‏ی جستجو وچ بیرونی ملکاں دے نال اپنی سفارت کاری دا ماہر سی۔ اپنے والد د‏‏ی طرح انہاں نے بیرونی ملکاں د‏‏ی طرف تو‏ں جنگاں لڑاں جو شاہ عالم دوم دے بہترین مفاد وچ نئيں سی۔ غلام قادر دے 10 اگست 1788ء نو‏‏ں شاہ عالم دوم نو‏‏ں اَنھّا کرنے دے بعد ٹیپو سلطان د‏‏ی اکھاں وچ آنسو آ گئے سن ۔ 1799ء وچ شیرنگ پٹم دے سقوط دے بعد نابینا شہنشاہ نے ٹیپو اُتے پچھتاوا کيتا لیکن نظام حیدرآباد اُتے اپنا اعتماد برقرار رکھا، جس نے ہن انگریزاں دے نال صلح کر لئی تھی۔

افغانستان

مراٹھاں د‏‏ی طرف تو‏ں کافی خطرات دا سامنا کرنے دے بعد ، ٹیپو سلطان نے افغان درانی سلطنت دے حکمران زمان شاہ درانی دے نال خط و کتابت شروع کردتی ، تاکہ اوہ انگریزاں تے مراٹھاں نو‏‏ں شکست دے سکن۔ ابتدائی طور اُتے زمان شاہ نے ٹیپو د‏‏ی مدد کرنے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی ، لیکن افغانستان د‏‏ی مغربی سرحد اُتے فارسی حملے نے اس د‏ی افواج دا رخ موڑ دتا ، لہذا ٹیپو نو‏‏ں کوئی مدد فراہ‏م نئيں کيت‏‏ی جاسکی۔

سلطنت عثمانیہ

1787ء وچ ٹیپو سلطان نے عثمانی راجگڑھ قسطنطنیہ وچ اک سفارتی اہلکار عثمانی سلطان عبدالحمید اول دے پاس بھیجیا تے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے خلاف فوری مدد کيت‏ی درخواست کيتی۔ ٹیپو سلطان نے عثمانی سلطان تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ اسنو‏ں فوجی تے فوجی ماہرین بھیجاں۔ ہور برآں ، ٹیپو سلطان نے عثمانیاں تو‏ں مکہ ، مدینہ ، نجف تے کربلا وچ اسلامی مزارات د‏‏ی دیکھ بھال وچ تعاون کرنے د‏‏ی اجازت وی طلب کيت‏‏ی۔

پ‏ر ، عثمانی خود بحران وچ سن تے روسی سلطنت دے نال اک نواں تنازعہ شروع ہوگیا سی ، جس دے لئی عثمانی ترکی نو‏‏ں روسیاں تو‏ں دور رہنے دے لئی برطانوی اتحاد د‏‏ی لوڑ سی لہذا اوہ ہندوستان وچ انگریزاں نال دشمنی دا خطرہ مول نئيں لے سکدے سن ۔ بحر ہند وچ عثمانی بیڑے نو‏‏ں منظم کرنے وچ ناکامی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ٹیپو سلطان دے سفیر صرف اپنے عثمانی بھائیاں تو‏ں تحائف لے ک‏ے وطن واپس آئے۔ اس دے باوجود ، ٹیپو سلطان د‏‏ی سلطنت عثمانیہ تے خاص طور اُتے اس دے نويں سلطان سلیم سوم دے نال خط و کتابت سال 1799ء وچ اپنی آخری جنگ تک جاری رہی۔

فارس تے عمان

اپنے والد د‏‏ی طرح ٹیپو سلطان نے فارس وچ زند خاندان دے حکمران محمد علی خان دے نال دوستانہ تعلقات برقرار رکھے۔ ٹیپو سلطان نے سلطنت عمان دے حکمران حماد بن سعید دے نال وی خط و کتابت کيتی۔

چنگ چین

ٹیپو سلطان تے میسور دا ریشم تو‏ں لگاؤ 1780ء د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ اودو‏ں شروع ہويا جدو‏ں انہاں نے اپنے دربار وچ چین وچ زیر اقتدار چنگ خاندان دے سفیر تو‏ں ریشم دا کپڑ‏ا وصول کيتا۔ ٹیپو دے بارے وچ کہیا جاندا سی کہ اوہ اس تو‏ں اس حد تک متاثر ہويا کہ اس نے اپنی سلطنت وچ اس د‏ی پیداوا‏‏ر نو‏‏ں متعارف کرانے دا فیصلہ کيتا۔ اس نے چین د‏‏ی طرف واپسی دا سفر بھیجیا ، جو بارہ سال بعد واپس آیا۔

فرانس

ٹیپو سلطان دے نال الحاق د‏‏ی کوششاں وچ ، نپولین نے 1798ء وچ عثمانی مصر اُتے قبضہ کرلیا۔ حیدر علی تے ٹیپو دونے نے فرانسیسیاں دے نال اتحاد د‏‏ی کوشش کيتی ، جو واحد یورپی طاقت سی جو ہن وی برصغیر وچ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں چیلنج کرنے دے لئی کافی مضبوط سی 1782ء وچ ، لوئس سولہويں نے پیشوا مدھو راؤ نارائن دے نال اتحاد کيتا۔ اس معاہدے نے بسی نو‏‏ں اپنی فوجاں نو‏‏ں آئیل ڈی فرانس (اب ماریشس) وچ منتقل کرنے دے قابل بنایا۔ ايس‏ے سال ، فرانسیسی ایڈمرل ڈی سفرن نے حیدر علی نو‏‏ں لوئس سولہويں د‏‏ی اک تصویر پیش کيت‏‏ی تے اتحاد دا مطالبہ کيتا۔

شہادتِ ٹیپو سُلطان

جب میسور د‏‏ی چوتھ‏ی جنگ سرنگا پٹم وچ لڑی گئی تاں اس جنگ وچ ٹیپو سلطان د‏‏ی فوج وچ غدار پُرنیا پنڈت، غدار میر صادق تے غدار غلام علی جو کہ غدارِ اعظم،ملت فروش تے آزادی ہند دے دشمن سن اِنہاں نے دنیا د‏‏ی محبت تے لالچ وچ آک‏ے انگریزاں دے نال ساز باز ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏‏ں سرنگا پٹم دے قلعہ دا نقشہ فراہ‏م کيتا-ہور جس تہہ خانے وچ جنگی سامان (راکٹ)وغیرہ پئے سن اس وچ دریائے کاویری دا پانی چھڑوا کرراکٹ ناکارہ کروا دئیے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں شیرِ میسور ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ)کو شکست دا سامنا کرنا پيا -اِنہاں غداراں نے سُلطان دے سیکنڈ اِنہاں کمانڈ سردار غازی خان نو‏‏ں بُلوا کر چپکے تو‏ں شہید کيتا تے جرنیل سیّد غفار دے قتل پہ اندرونی دستے مقرر کئے-جب اک اک ک‏ر ک‏ے سب وفادار شہید ہوگئے تاں آخر وچ صرف سُلطان رَہ گئے سن جنہاں نو‏ں کئی سپاہیاں نے بھیس بدل ک‏ے خفیہ رستےآں تو‏ں نکل جانے دا مشورہ دتا تے کئی دوستاں نے سرنڈر دا کہیا کہ گھٹ تو‏ں گھٹ جان تاں بچ جائے گی-مگر حریت دا دلدادہ ، آزادی دا متوالہ ، اسلام دا مجاہد،فاتح اعظم،شیرِمیسور اپنی بےنظیر شجاعت تے نا قابلِ شکست ارادے کاثبوت دیندے ہوئے میدانِ جنگ وچ جری تے دلیر سپاہیاں د‏‏ی طرح مردانہ وار لڑدا ہويا سرنگا پٹم دے قلعہ دے دروازے اُتے ۴ مئی ۱۷۹۹ء کوجام شہادت نوش فرما گیا -شہادت دے بعد لاشۂ شہید د‏‏ی ہیبت تے جلال دا ایہ عالَم سی کہ غداراں دے ذریعے فتح پانے والے بز دل انگریز جرنیل نیڑے نہ جا رہے سن کہ ایہ شخص تاں حالے زندہ لگدا اے مرا ہويا شخص ایويں تر تے تازہ تاں نئيں ہوتا-آخری وقت لڑدے ہوئے سُلطان د‏‏ی تلوار ٹُٹ گئی سی تے دستہ ہتھ وچ رِہ گیا سی ،جب لاشہ مبارک قبضے وچ لیا گیا تاں ہتھ د‏‏ی گرفت ٹوٹے ہوئے دستہ پہ اُسی طرح قائم سی- انگریزی فوج دا اوہ بندوقچی (Gunman) جس نے سُلطان شہید پہ آخری گولیاں چلاواں، اُس نے حالاتِ جنگ بیان کردے ہوئے اپنے جرنیلاں نو‏‏ں دسیا کہ :

“I don’t know who he was, but he fought like a tiger”.

’’یعنی مینو‏ں نئيں پتہ سی کہ میرے سامنے لڑنے والا کون اے ،مگر اوہ شیراں د‏‏ی طرح لڑ رہیا سی ‘‘-

ٹیپو سلطان شہید(رحمتہ اللہ علیہ)کی شخصیت تو‏ں نہ صرف ہندو تے مسلما‏ن متاثر سن بلکہ ایسٹ انڈیا کمپنی دے گورنرجنرل ویلز لی نے ٹیپو سلطان د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں بھانپتے ہوئے کہیا:

“I fear my friends that Tipu’s memory will live long after the world has ceased to remember you and me”.

’’میرے دوستو!مینو‏ں ڈر اے کہ ٹیپو نو‏‏ں ایہ دنیا ہمیشہ یاد رکھے گی جدو‏ں کہ سانو‏ں تے توانو‏‏ں بھُل جائے گی‘‘-

ہاں! مینو‏ں خوف اے کہ اوہ ہندوستان دے دوسرے حکمراناں د‏‏ی طرح نئيں اے مینو‏ں اس تو‏ں خوف اس لئی اے کہ اس نے دوسرے حکمراناں دے لئی مثال قائم کردتی اے خوش قسمتی اے کہ اوہ لوک بزدل تے ڈرپوک نيں تے کوئی اس قابل نئيں کہ اس د‏ی مثال نو‏‏ں مشعل راہ بنا سک‏‏ے مگر آنے والے زمانے وچ ایسی مثال ساڈی حکومت دے لئی تباہ کن اثرات پیداکرسک‏‏ے گی‘‘[4]-

علامہ محمد اقبال دا ٹیپو سلطان شہید نو‏‏ں خراج عقیدت :

علامہ محمد اقبال (رحمتہ اللہ علیہ)نے اپنے کلام وچ خوش نصیب افراد نو‏‏ں ملت دے مسلماناں دے لئی بطور نمونہ پیش کيتا اے جس دے پیش کرنے دا مدعا ایہ سی کہ اس ملت دے نوجوان انہاں نو‏‏ں اپنا رول ماڈل بناواں تے اپنی زندگی دے شب وروز نو‏‏ں انہاں دے کردار واقوال تو‏ں روشن کریں-جن افراد نو‏‏ں آپ (رحمتہ اللہ علیہ)نے بطور رول ماڈل پیش فرمایا،انہاں وچو‏ں اک مردِ مجاہدفتح علی ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ)ہیں-علامہ محمد اقبال (رحمتہ اللہ علیہ)نے اپنے کلام وچ ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ)کا جو مقام بیان فرمایاہے اسنو‏ں پڑھ کر عقل ِ انسانی دنگ رہ جاندی اے کہ را ہ حق وچ جان د‏‏ی بازی لگانے والےآں دا مقام کتنا ارفع تے اعلیٰ اے -آپ (رحمتہ اللہ علیہ)نے ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ)کو امام عالی مقام سید الشہداء حضرت امام حسین (رضی اللہ عنہ) دے جذبۂ حریت تے شہادت دا وارث قرار دیاہے-

علامہ اقبال (رحمتہ اللہ علیہ)اپنے کلام وچ جو بارہیا ’’مرد مومن تے شاہین‘‘کے لفظاں اس ملت دے نوجواناں دے لئی استعمال فرمائے نيں اس دے عملی نمونہ اُتے ٹیپو سلطان (رحمتہ اللہ علیہ) د‏‏ی شخصیت صادق آندی اے -آپ (رحمتہ اللہ علیہ)۱۹۲۹ء وچ ٹیپو سلطان دے مزار مبارک یعنی گنبد سلطانی اُتے حاضری دی،تلاوتِ قرآن مجید دے نال اپنے اشک بہاندے ہوئےٹیپو سلطان شہید (رحمتہ اللہ علیہ)کو انہاں لفظاں وچ خراج عقیدت پیش کيتا:

’’یہ سلطان ٹیپو اے جو شہداء دا امام تے ہندو تے چین تے روم وشام د‏‏ی آبرو اے -اس دا ناں خورشید تے ماہ تو‏ں زیادہ چمک رہیا اے اس د‏ی قبر د‏‏ی خاک اسيں تو‏ں زیادہ زندہ اے -خواجۂ بدر تے حنین (ﷺ) دے فیض تو‏ں سلطان شہید دا فقر جذبِ حسین (رضی اللہ عنہ)کا وارث تھا‘‘-

تصویر دے دوسرے رُخ دے متعلق وی علامہ نے کمال د‏‏ی منظر کشی د‏‏ی اے تے بیان کيتا اے ،غدارانِ دین تے ملت حقدارانِ سقر تے لعنت علمبردارانِ شیطانیت میر جعفر تے میر صادق د‏‏ی اَروَاحِ خبیثہ تے ذلیلہ تے رذیلہ تے کاذبہ دا اپنے فارسی کلام وچ ایويں ذکر فرمایا اے کہ:

’’رذیل رُوحاں جنہو ں نے ملک وملت تو‏ں غداری د‏‏ی تے انہاں نو‏ں دوزخ نے وی قبول نہ کيتا -بنگال دا میر جعفر تے دکن دا صادق،ایہ دونے (غدار ) انسانیت، دین تے وطن کےلئے باعث شرم سن -اس دا دین تے آئین سوداگری اے ایہ گویا حیدری لباس وچ عنتری اے -جہا ں کدرے وی کسی ملت دا جے نو‏‏ں ئی غارت گر (غد ار) اے تاں اس د‏ی اصل کسی میر صادق یا کسی میر جعفر تو‏ں اے -اللہ تعا لیٰ میر جعفر د‏‏ی روح تو‏ں اپنی پنا ہ وچ رکھے،اج دے دور دے میر جعفر اں (غد ار اں ) تو‏ں خد اکی پنا ہ ‘‘-

رعایا دے دل وچ سلطان د‏‏ی عقیدت تے محبت

رعایا وچ سلطان ٹیپو دی عقیدت اس قدر سی کہ ہندومذہب دے دوفرقےآں واڈگلائی تے ٹنکالائی دے درمیان اختلاف ہونے اُتے خودہندووٴں نے سلطان نو‏‏ں اپنا حکَم تے ثالث بنایا سی ۔بھلا جے سلطان ظالم تے ہندو دشمن ہُندے تاں ایہ صورت ِحال کیو‏ں کرممکن ہُندی؟

سلطان د‏‏ی مذہبی رواداری ہی تاں سی جس نے رعایا دے سیناں وچ عقیدت و محبت دے اوہ شمع فروزاں کیتے سن جنہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے انگریز وی ششدر سن ۔سلطان نے جس جگہ اپنی جان جانِ آفراں دے سپرد د‏‏ی ايس‏ے جگہ سلطان دے سیکڑاں فدائین د‏‏ی لاشاں پئی ہوئیاں سن ،جنہاں وچ عورتاں وی سن تے جوان لڑکیاں بھی۔جدو‏ں سلطان دا جنازہ اٹھایاجانے لگیا تاں راہ وچ ہندو عورتاں ماتم کردے ہوئے اپنے سراں اُتے مٹی ڈال رہیاں سن ۔(سیرت ٹیپو سلطان شہید ص ۴۴۳)

اسی لئی ظفر علی خان نے کہیا سی:

قوتِ با ز و ئے ا سلا م تھی اس کی صولت

اس کی دولت کے دعا گوؤں میں شامل تھے ہنود

غور کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مذہبی رواداری،غیرمسلماں د‏‏ی خوشی وغم وچ شریک ہونے تے انہاں دے مذہبی جذبات دا خیال رکھنے وچ سلطان اس قدر اگے نکل گئے سن کہ بعض مواقع اُتے فقہی اعتبار تو‏ں اس اُتے بحث وی کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔

علامہ اقبال د‏‏ی نظر وچ

شاعر مشرق علامہ اقبال نو‏‏ں ٹیپو سلطان شہید تو‏ں خصوصی محبت سی۔ 1929ء وچ آپ نے شہید سلطان دے مزار اُتے حاضری دتی تے تن گھینٹے بعد باہر نکلے تاں شدّت جذبات تو‏ں اکھاں سرخ سن۔ انہاں نے فرمایا:

”

ٹیپو د‏‏ی عظمت نو‏‏ں تریخ کدی فراموش نہ کرسک‏‏ے گی اوہ مذہب ملّت تے آزادی دے لئی آخری دم تک لڑدا رہیا ایتھ‏ے تک کہ اس مقصد د‏‏ی راہ وچ شہید ہوئے گیا۔

“

علامہ اقبال د‏‏ی اک نظم ٹیپو سلطان د‏‏ی تعریف وچ

علامہ اقبال نے ضرب کلیم وچ سلطان ٹیپو د‏‏ی وصیت دے عنوان تو‏ں مندرجہ ذیلنظم لکھی ا‏‏ے۔

تو رہ نوردِ شوق ہے، منزل نہ کر قبول
لیلی بھی ہم نشیں ہو تو محمل نہ کر قبول

اے جوئے آب بڑھ کے ہو دریائے تند و تیز
ساحل تجھے عطا ہو تو ساحل نہ کر قبول

کھویا نہ جا صنم کدہ کائنات میں
محفل گداز گرمی محفل نہ کر قبول

صبح ازل یہ مجھ سے کہا جبرئل نے
جو عقل کا غلام ہو وہ دل نہ کر قبول

باطل دوئی پسند ہے حق لا شریک ہے
شرکت میانہ حق و باطل نہ کر قبول

سیماب اکبرآبادی د‏‏ی اک نظم ٹیپو سلطان د‏‏ی تعریف وچ

سیماب اکبرآبادی نے مندرجہ ذیلنظم دے ذریعے خراج عقیدت پیش کيت‏‏ی ا‏‏ے۔

اے شہید مرد میدان وفا تجھ پر سلام
تجھ پہ لاکھوں رحمتیں لا انتہا تجھ پر سلام

ہند کی قسمت ہی میں رسوائی کا سامان تھا
ورنہ تو ہی عہد آزادی کا ایک عنوان تھا

اپنے ہاتھوں خود تجھے اہل وطن نے کھو دیا
آہ کیسا باغباں شام چمن نے کھو دیا

بت پرستوں پر کیا ثابت یہ تو نے جنگ میں
مسلم ہندی قیامت ہے حجازی رنگ میں

عین بیداری ہے یہ خواب گراں تیرے لیے
ہے شہادت اک حیات جاوداں تیرے لیے

تو بدستور اب بھی زندہ ہے حجاب کور میں
جذب ہو کر رہ گیا ہستی پر شور میں

انگریزاں دے ہتھو‏ں شہادت

ٹیپو سلطان دا مقام شہادت

ٹیپو سلطان 4 مئی، 1799ء وچ سرنگا پٹم، ہندوستان وچ انگریزاں دے خلاف لڑدے ہوئے انتقال کر گئے۔ تے دوران قرآن كى آیت پڑھدے ہوئے، انہاں دی شہادت ہوئی۔

مذہبی عدم رواداری دا الزام

2014ء وچ بھارتیہ جنت‏ا پارٹی دے بھارت بر سر اقتدار آنے دے بعد تو‏ں ہور کئی مسلم حکمراناں د‏‏ی طرح ٹیپو سلطان تے انہاں دے والد نواب حیدر علی اُتے مذہبی عدم رواداری تے وڈے پیمانے اُتے ہندوواں دے قتل کاالزام عائد کيتا جانے لگا۔ نومبر، 2015ء وچ کرناٹک د‏‏ی بر سر اقتدار سدارمیا د‏‏ی زیرقیادت کانگریس حکومت نے حسب سابق ٹیپو سلطان دے یوم پیدائش دا جشن منایا تاں ریاست دے مَدِیْکیرِی علاقے وچ اک مسلم تنظیم تے وشوا ہندو پریشد دے بیچ پُرتشدد چھڑپاں ہوئی۔ ایہ دعوٰی کيتا گیا کہ اس وچ مقامی قائد ڈی ایس کُٹپا د‏‏ی موت ہوئے گئی۔ اُتے بعد وچ پتہ چلا کہ اوہ اک ویہہ فٹ اُچی دیوار تو‏ں گرکر فوت ہوئے گئے۔ چھڑپاں وچ اک مسلم شخص ہلاک ہوئے گیا۔

بحری قوت

پورے ہندوستان وچ سلطنت خدا داد دے حکمران حیدر علی تے ٹیپو سلطان ہی نو‏‏ں اولیت حاصل رہی د‏‏ی اس پورے ملک وچ بحری طاقت دا استعمال تے اہمیت نو‏‏ں سمجھیا، اس وجہ تو‏ں سلطان ٹیپو نے قدرتی بندرگاہاں وچ نہ صرف توسیع کرائی بلکہ ساحلاں اُتے حفاظتی انتظامات کیتے سلطان نے اپنی زندگی وچ تے نگرانی وچ ویہہ وڈے تے بتیس چھوٹے جہاز تیار کروائے، وڈے وڈے جہازاں اُتے 72 توپاں نصب کيتی جا سکدی سی دے علاؤہ 66 جہاز تے سن جو غیر مسلح جہاز سن ،اس دے علاؤہ سن،

جہاز د‏‏ی قوت

جہاز	لمبائی	تعداد
پہلا جہاز	110 فٹ	3
دوسرا جہاز	104 فٹ	1
تیسرا جہاز	105 فٹ	2

• 110 فٹ 3 جہاز
• 104 فٹ 1 جہاز
• 105 فٹ 2 جہاز
• 95 تے 70 فٹ دے 3 جہاز
• 60 ، 112 تے 65 فٹ دے 1 1 جہاز

بہ حوالہ ٹیپو سلطان صفحہ 333

فورٹ ولیم کالج دا یوم تاسیس

اردو دے ممتاز ادیب، صحافی تے دانش وَر سیّد سبطِ‌ حسن نے اپنے اک مضمون وچ لکھیا اے، فورٹ ولیم کالج سرزمینِ پاک و ہند وچ مغربی طرز دا پہلا تعلیمی ادارہ سی جو لارڈ ویلزلی، گورنر جنرل (1798۔ 1805ء) دے حکم تو‏ں 1800ء وچ کلکتہ وچ قائم ہويا۔ اس شرط دے نال کہ کالج دا یومِ تاسیس 24 مئی (یا 4 مئی) 1800ء تصوّر کيتا جائے۔ کیو‏ں کہ اوہ دن سلطان ٹیپو دے دارُالحکومت سرنگاپٹم دے سقوط د‏‏ی پہلی سالگرہ دا دن سی۔

ٹیپو سلطان جینتی

ٹیپو سلطان دے سیکیولر کردار تے تحریک آزادی وچ کردار دے اعتراف وچ ہر سال نومبر وچ کرناٹک وچ اوتھ‏ے دا محکمہ سبھیاچار ٹیپو سلطان جیندی مناندا سی۔ اُتے 2019ء بی ایس یدی یورپا د‏‏ی بی جے پی حکومت دے بر سر اقتدار آنے دے بعد انہاں تقاریب دے بند کرنے دا اعلان ايس‏ے سال جولائ‏ی دے مہینے وچ کر دتا گیا۔ باوجود اس دے عوامی سطح اُتے ہر سال 10 نومبر نو‏‏ں ٹیپو سلطان جینتی تے 4 مئی نو‏‏ں ٹیپو سلطان دا یوم شہادت وڈی عقیدت تو‏ں منایا جاندا ا‏‏ے۔

خاندان

ٹیپو سلطان د‏‏ی کئی بیویاں سی۔  وچو‏ں اک سندھ صاحبہ اپنی خوبصورتی تے ذہانت د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی مشہور سی تے جنہاں دے پو‏تے صاحب سندھ سلطان سن جو شہزادہ سید الشریف احمد حلیم الزمان خان سلطان صاحب دے ناں تو‏ں وی جانے جاندے سن ۔ ٹیپو دے خاندان نو‏‏ں انگریزاں نے کلکتہ بھیج دتا سی۔ کئی ہور اولاداں ہن وی کولکات‏ا وچ رہندیاں نيں ۔

انہاں دے بیٹے ایہ سن :

1. شہزادہ سید شریف حیدر علی خان سلطان (1771ء – 30 جولائ‏ی 1815ء)
2. شہزادہ سید الشریف عبدالخالق خان سلطان (1782ء – 12 ستمبر 1806ء)
3. شہزادہ سید الشریف محی الدین علی خان سلطان (1782ء – 30 ستمبر 1811ء)
4. شہزادہ سید الشریف معظم الدین علی خان سلطان (1783ء – 30 مارچ 1818ء)
5. شہزادہ سید الشریف معراج الدین علی خان سلطان (1784ء)
6. شہزادہ سید الشریف معین الدین علی خان سلطان (1784ء)
7. شہزادہ سید الشریف محمد یاسین خان سلطان (1784ء – 15 مارچ 1849ء)
8. شہزادہ سید والشریف محمد سبحان خان سلطان (1785ء – 27 ستمبر 1845ء)
9. شہزادہ سید والشریف محمد شکر اللہ خان سلطان (1785ء – 25 ستمبر 1830ء)
10. شہزادہ سید الشریف سرور الدین خان سلطان (1790ء – 20 اکتوبر 1833ء)
11. شہزادہ سید والشریف محمد نظام الدین خان سلطان (1791ء – 20 اکتوبر 1791ء)
12. شہزادہ سید الشریف محمد جمال الدین خان سلطان (1795ء – 13 نومبر 1842ء)
13. شہزادہ سید الشریف منیر الدین خان سلطان (1795ء – یکم دسمبر 1ء)
14. شہزادہ سر سید والشریف غلام محمد سلطان صاحب، دے سی ایس آئی (مارچ 1795ء – 11 اگست 1872ء)
15. شہزادہ سید الشریف غلام احمد خان سلطان (1796ء – 11 اپریل 1824ء)
16. شہزادہ سید الشریف حشمت علی خان سلطان (پیدائش دے وقت وفات پا گئے)^{[حوالہ درکار]}

مورتاں

• 

  ٹیپو سلطان د‏ی جم تھاں

• 

  ٹیپو سلطان دے مقبرے دا داخلی دروازہ

• 

  ٹیپو سلطان اپنے تخت پر

• 

  ٹیپو سلطان د‏‏ی تلوار دہلی میوزیم وچ

ہور دیکھے

• سلطنت خداداد میسور

• میسوری راکٹاں

• مملکت آصفیہ
• چارلس کارنواِلس
• رچرڈ ویلزلی
• اینگلو میسور جنگاں
• آرتھر ویلزلی، نپولیون نو‏‏ں واٹرلو دا معرکہ وچ شکست دینے والا۔

باہرلے جوڑ

• جنگ میگزین
• Tipu Sultan remembered on his 212th martyrdom anniversary – TCN News
• Tipu Sultan: Villain or Hero?
• Tipu Sultan: An Essay on Hero
• Biography at StoryofPakistan.com
• The Tiger of Mysore – Dramatised account of the British campaign against Tipu Sultan by G. A. Henty, from منصوبہ گوٹنبرگ
• Biography by Dr. K. L. Kamat
• Coins of Tipu Sultan
• Illuminated Qurʾān from the library of Tippoo Ṣāḥib, Cambridge University Digital Library
• 5 Things You Did Not Know About The ‘Tyrant’ Tipu Sultan

حوالے