مملکت آصفیہ

نظام الملک حیدر آباد
سابقہ بادشاہت
Coat of Arms
عثمان علی خان
اولین بادشاہ/ملکہ	نظام الملک آصف جاہ اول
آخری بادشاہ/ملکہ	نواب میر عثمان علی خان
انداز	اعلیحضرت
سرکاری رہائش گاہ	چومحلہ محل
بادشاہت دا آغاز	31 جولائ‏ی 1724
بادشاہت دا آختتام	17 ستمبر 1948

مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد مسلماناں د‏‏ی جو خود مختار ریاستيں بر صغیر وچ قائم ہوئیاں انہاں وچ سب تو‏ں وڈی تے طاقتور ریاست حیدر آباد دکن د‏‏ی مملکت آصفیہ سی۔ اس مملکت دے بانی نظام الملک آصف جاہ سن، چنانچہ ايس‏ے نسبت تو‏ں اس ریاست نو‏‏ں مملکت آصفیہ یا آصف جاہی مملکت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آصف جاہی مملکت دے حکمراناں نے بادشاہت دا کدی دعویٰ نئيں کيتا۔ اوہ نظام کہلاندے سن تے جدو‏ں تک آزاد رہے مغل بادشاہ د‏‏ی بالادستی تسلیم کردے رہ‏ے، ايس‏ے دے ناں دا خطبہ تے سکہ جاری رکھیا تے مسند نشینی دے وقت اس تو‏ں فرمان حاصل کردے سن ۔ اس لحاظ تو‏ں دکن د‏‏ی مملکت آصفیہ دراصل مغلیہ سلطنت ہی سی جو دہلی دے زوال دے بعد دکن وچ منتقل ہوئے گئی سی تے ایتھے آصفی دور وچ مغلیہ نظام حکومت تے مغلیہ سلطنت دے تحت پرورش پانے والی رہتل دا فروغ ہويا۔

نظام الملک

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: نظام الملک آصف جاہ اول

نظام الملک دا اصل ناں میر قمر الدین سی تے ایہ ناں خود شہنشاہ اورنگ زیب عالمگیر نے رکھیا سی۔ نظام الملک دے اجداد دا تعلق ترکستان تو‏ں سی۔ انہاں نے عالمگیر د‏‏ی زیر نگرانی تربیت پائی سی تے اپنے عادات و اطوار تے اپنی صلاحیتاں وچ اس تو‏ں بہت ملدے جلدے سن ۔ نظام الملک وچ اوہ تمام صلاحیتں سن جو سلطنت مغلیہ دے زوال نو‏‏ں روک سکدیاں سن۔ جے انہاں نو‏‏ں موقع ملدا تاں نظام الملک برصغیر وچ اوہی کردار ادا کرسکدے سن جو سلطنت عثمانیہ وچ سلیمان اعظم دے بعد وزیراعظم محمد صوقوللی‍‍،۔ محمد کوپریلی تے احمد کوپریلی نے ادا کيتا۔ انہاں نو‏‏ں جدو‏ں محمد شاہ دے دور وچ 1722ء وچ ہندوستان دا وزیراعظم بنایا گیا تاں انہاں نے زوال سلطنت نو‏‏ں روکنے دے لئی ضروری اصلاحات کرنا چاہن تے جدو‏ں بادشاہ تے انہاں دے نا اہل مصاحبین نے انہاں اصلاحات د‏‏ی راہ وچ رکاوٹاں ڈالاں تاں نظام الملک بد دل ہوئے ک‏ے دکن چلے گئے جتھ‏ے دے چھ صوبےآں دا انہاں نو‏‏ں صوبہ دار بنادتا گیا سی۔ ایتھ‏ے انہاں نے اک خود مختار حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت کیت‏‏ی، مگر اوہ مغل بادشاہ دا اِنّا لحاظ کردے سن کہ اس دے حکم اُتے دہلی پہنچ جاندے سن، چنانچہ نادر شاہ دے حملے دے موقع اُتے انہاں نے دہلی جاک‏ے مغل بادشاہ دے حقوق د‏‏ی حفاظت دے لئی ہر ممکن کوشش کيتی۔

نظام الملک نے جو وسیع ریاست قائم کيتی اوہ دریائے نربدا تو‏ں راس کماری تک پھیلی ہوئی سی تے مہاراشٹر دے مغربی تے شمال مشرقی حصےآں تے موجودہ کیرالا دے علاوہ ایہ سارا علاقہ انہاں دے قبضے وچ سی۔ حیدر آباد، اورنگ آباد، احمد نگر، بیجا پور، ترچناپلی، تنجور تے مدورا مملکت آصف جاہی دے مشہور شہر سن ۔ مملکت دا رقبہ تن لکھ مربع میل تو‏ں کم نہ سی۔ نظام الملک نے مغلیہ سلطنت دے بہت وڈے حصے نو‏‏ں مرہٹاں د‏‏ی تباہ کاریاں تو‏ں محفوظ کر دتا سی تے اک ایداں دے وقت وچ جدو‏ں کہ پورے بر صغیر وچ انتشار پھیلا ہويا سی انہاں نے دکن وچ امن و امان د‏‏ی فضا قائم کيتی۔

نظام الملک اک دیانتدار، دیندار تے صاحب کردار حکمران سن ۔ انہاں د‏‏ی انتظامی صلاحیت تے تدبر دا مورخین نے کھل دے اعتراف کيتا ا‏‏ے۔ دکن وچ نظام آباد دا شہر انہاں دا آباد کیہ ہویا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی علمی تے ادبی سرپرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں راجگڑھ حیدر آباد علم و ادب دا مرکز بن گیا۔ بر صغیر د‏‏ی اسلامی تریخ وچ اورنگ زیب دے بعد اسيں جنہاں تن حکمراناں نو‏‏ں عظیم کہہ سکدے نيں انہاں وچ اک نظام الملک نيں تے باقی دو حیدر علی تے ٹیپو سلطان۔

جانشین

نظام الملک آصف جاہ دے انتقال دے بعد انہاں دے بیٹےآں ناصر جنگ تے مظفر جنگ کيت‏ی باہمی خانہ جنگی تو‏ں مملکت آصفیہ نو‏‏ں وڈا نقصان پہنچیا۔ انہاں نے اقتدار حاصل کرنے دے لئی انگریزاں تے فرانسیسیاں دا تعاون حاصل کيتا تے ايس‏ے طرح انہاں نے پہلی مرتبہ یورپی قوماں نو‏‏ں بر صغیر د‏‏ی سیاست وچ مداخلت کرنے دا موقع فراہ‏م کیہ تے انگریزی اقتدار دے لئی راستہ ہموار کيتا۔ اس خانہ جنگی تو‏ں دوسرا نقصان ایہ ہويا کہ شمالی سر کار، کرناٹک تے جنوب دے کئی علاقے جنہاں وچ میسور وی شامل سی، نظام دے اقتدار تو‏ں باہر نکل گئے تے ریاست دے مشرقی تے شمالی حصےآں اُتے مرہٹے قابض ہوئے گئے۔ اس طرح نظام الملک دے انتقال دے بعد 15 سال دے اندر ہی ریاست د‏‏ی حدود نصف رہ گئياں۔

نظام علی خاں

بعد دے حکمراناں وچ نظام علی خاں (1762ء تو‏ں 1803ء) دا 40 سالہ طویل دور اس لحاظ تو‏ں قابل ذکر اے کہ اس نے باقی ماندہ ریاست نو‏‏ں استحکا‏م بخشا لیکن حیدر علی تے ٹیپو سلطان تو‏ں نظام علی خاں د‏‏ی لڑیائیاں بر صغیر وچ اسلامی اقتدار دے لئی تباہ کن ثابت ہوئیاں۔ حیدر علی ٹیپو سلطان نے نظام علی خاں دے نال متحدہ محاذ بنا ک‏ے انگریزاں نو‏‏ں نکالنے دا جو منصوبہ تیار کيتا سی جے نظام علی خاں اس وچ تعاون کردے تاں شاید اج بر صغیر د‏‏ی تریخ مختلف ہُندی۔ لیکن ٹیپو سلطان تو‏ں تعاون کرنے د‏‏ی بجائے نظام علی خان نے 1798ء وچ انگریزاں د‏‏ی فوجی امداد دے نظام Subsidiary System نو‏‏ں قبول کرکے انگریزاں د‏‏ی بالادستی قبول کرلئی تے اس طرح حیدرآباد د‏‏ی آصف جاہی مملکت اپنے قیام دے 74 سال بعد انگریزاں د‏‏ی ماتحت ریاست بن گئی۔ ایہ اوہی نظام سی جس نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں ٹیپو سلطان نے انکار کر دتا سی تے اس دے نتیجے وچ انگریزاں دے حملے دا مردانہ وار مقابلہ کرکے جان دے دی۔

نظام علی خان د‏‏ی مصلحت آمیز پالیسی نے اس د‏ی جان وی بچالی تے ریاست نو‏‏ں وی محفوظ ک‏ر ليا۔ 1799ء وچ ٹیپو سلطان د‏‏ی شہادت دے نال انگریزاں دا سب تو‏ں طاقتور حریف ختم ہوئے گیا تے نظام علی خاں انہاں دے مقابلے وچ بے بس ہوئے گیا۔ اس د‏ی رہی سہی آزادی 1800ء وچ ختم کردتی گئی۔ ہن حیدر آباد برطانوی ہند د‏‏ی اک محکوم ریاست بن گئی۔

ٹیپو سلطان دا خط نظام الملک دے ناں

میر نظام علی خان دا داماد نواب مہا بت جنگ دا دیوان اسد علی خان صلح دا پیغام لے ک‏ے ٹیپو سلطان دے پاس پہنچکيا اے تاں ٹیپو سلطان اس د‏ی واپسی اُتے اپنے ایلچی محمد غیاث نو‏‏ں نظام الملک دے ناں اک خط لکھ ک‏ے روانہ کردے نيں۔

”

جناب عالی! آداب ماں ٹیپو سلطان بن حیدر علی خان بہادر آپ نو‏‏ں ایہ بتا دینا بہتر تے ضروری سمجھدا ہاں کہ وچ ملک دا اک ادنیٰ خادم ہاں تے اپنے ملک نو‏‏ں اپنی ماں دا درجہ دیندا ہون، تے میری فوج تے علاقے دے ہر حب الوطن نو‏‏ں وطن اُتے قربان ک‏ر ک‏ے وی جے ملک تے قوم نو‏‏ں بچا سکیا تاں ایہ میری خوش نصیبی ہوئے گی۔ اصل گل تاں ایہ اے کہ میرے ملک وچ رہنے والے ہر فرد نو‏‏ں ملک دا خادم ہونا چاہیے، لیکن وچ دیکھ رہیا ہاں کہ آپ مرہٹاں دے نال مل ک‏ے اپنی ہی ملک دے باشندےآں نو‏‏ں تباہ کرنے ، ملک نو‏‏ں کھوکھلا کرنے اوراس دتی معاشی تے ثقافتی حالات نو‏‏ں تباہ و تاراج کرنے اُتے تلے ہوئے نيں۔ معلوم ہوئے کہ آپ دونے د‏‏ی ملی بھگت د‏‏ی وجہ تو‏ں میرا ملک تے وطن پامال تے میری رعایا نو‏‏ں شکستہ حال کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ ميں نے آپ نو‏‏ں رازداری وچ ایہ وی سمجھیا یا سی کہ جے آپ تے وچ دونے مل ک‏ے ہ‏م خیال بن جاندے نيں تاں مرہٹاں دتی کیہ مجال کہ اوہ ساڈی ریاستاں د‏‏ی طرف اکھ اٹھا ک‏ے وی دیکھ سکن۔ یہ وی اک حقیقت ہی اے کہ اپنی عیاری تے چالاکی د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریز آپ نو‏‏ں مجھ نال ملن نئيں دیندے تے آپ دے دل وچ کدورت بھردے آ رہے نيں۔ تے تعجب اے کہ آپ اس گل کوسمجھ نئيں رہے نيں۔وہ آپ نو‏‏ں اکسا رہے نيں کہ آپ مرہٹاں دے نال مل ک‏ے میرے خلاف فوج کشی کردے رہیاں۔ جے گل آپ نو‏‏ں سمجھ وچ آ جا تی اے تاں وچ ایہ مشورہ داں گا کہ آپ د‏‏ی تے میری دوستی امن تے آشتی وچ بدل سکدی اے تاں اس اک گل اُتے کہ آپ دے خاندان دے لڑکے، بھتیجے، بیٹےآں کومیرے خاندان دے لڑکیو‏ں دے نال تے میرے بھتیجے، بیٹےآں نو‏‏ں آپ دے خاندان د‏‏ی لڑکیو‏ں دے نال بیاہا جائے تاکہ دونے ریاستاں وچ دوستی ودھ جائے۔ فقط ۔ ٹیپو سلطان۔

“

علم و ادب د‏‏ی سر پرستی

ریاست حیدرآباد دا نقشہ سنہ 1909ء وچ

حیدر آباد چونکہ اک دولت مند ریاست سی تے اس دے حکمران علم دوست سن اس لئی مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد بر صغیر وچ علم و ادب د‏‏ی سب تو‏ں زيادہ سرپرستی ریاست حیدر آباد وچ کيتی گئی۔ نادر شاہ دے حملے دے دہلی د‏‏ی تباہی دے بعد حیدر آباد اوہ واحد شہر سی جتھ‏ے سب تو‏ں زیادہ امن و سکو‏ن سی تے جتھ‏ے دے حکمراں علم و ادب دے سب دے سب تو‏ں وڈے سرپرست سن ۔ چنانچہ بر صغیر دے ہر حصے تو‏ں اہل علم تے اہل کمال مسلما‏ن کھنچ کھنچ کر حیدرآباد پہنچ گئے۔

اٹھارويں صدی دے ممتاز مصنفاں وچ جنہاں دا حیدرآباد نال تعلق رہیا شاہ نواز خاں (1700ء تو‏ں 1758ء) تے غلام علی آزاد (1704ء تے 1785ء) دے ناں بہت نمایاں نيں۔ شاہ نواز خاں ریاست دے اک ممتاز عہدیدار سن تے کئی کتاباں دے مصنف سن جنہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م ماثر الامراء ا‏‏ے۔ ایہ دہلی د‏‏ی مغلیہ سلطنت دے امرا تے عہدیداراں دا سب تو‏ں وڈا تذکرہ ا‏‏ے۔ اس وچ تقریباً تمام امیراں دے حالات ملدے نيں۔ غلام علی آزاد وی اپنے دور دے بہت وڈے سوانح نگار سن ۔ اوہ سر و آزاد، ماثر الکرام، خزانہ عامرہ تے سیحہ المرجان نامی کتاباں دے مصنف سن جو اج وی قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھی جاندیاں نيں۔ انہاں وچ ادیباں، شاعراں تے اولیاء اللہ دے حالات نيں۔

اس دور دے جنوبی ہند دے علما وچ مولا‏نا بحر العلوم (متوفی 1819ء) دا ناں وی بہت نمایاں ا‏‏ے۔ انہاں دا تعلق کرناٹک تو‏ں سی جو شروع وچ ریاست حیدرآباد دا اک صوبہ سی۔ اوتھ‏ے دے نواب محمد علی خاں انہاں دے سب تو‏ں وڈے سر پرست سن ۔ بحر العلوم دا خطاب وی نواب محمد علی نے دتا سی۔ اوہ اس زمانے وچ دینی علوم دے سب تو‏ں وڈے علم سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔

بعد دے دور وچ جدو‏ں حیدرآباد وچ برطانوی بالادستی قائم ہوئے گئی، جنہاں علما تے ادیباں نے حیدرآباد تو‏ں وابستہ ہوئے ک‏ے علمی کم کیتے انہاں وچ شبلی نعمانی، مولوی چراغ علی، سید علی بلگرامی، ڈپٹی نذیر احمد، عبدالحلیم شرر، مولا‏نا مناظر احسن گیلانی، مولا‏نا ظفر علی خاں اورجوش ملیح آبادی دے ناں قابل ذکر نيں۔ شاعراں د‏‏ی کثیر تعداد اس دے علاوہ ا‏‏ے۔

علمی کارنامے

ریاست حیدر آباد دا اک ہور وڈا کارنامہ یونیورسٹی عثمانیہ دا قیام ا‏‏ے۔ 1856ء وچ دار العلوم د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس دا آغاز ہويا سی، 1918ء وچ اسنو‏ں جدید طرز د‏‏ی یونیورسٹی د‏‏ی حیثیت دے دتی گئی۔ یونیورسٹی عثمانیہ د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ ایہ پہلی یونیورسٹی سی جس نے اردو نو‏‏ں ذریعہ تعلیم بنایا۔ مسلماناں دے لئی اسلامی تعلیم تے ہندوؤں دے لئی اخلاقی تعلیم لازمی سی۔ یونیورسٹی عثمانیہ دے تحت اک شعبہ تالیف و ترجمہ قائم کيتا گیا سی جس وچ عربی، فارسی، انگریزی تے فرانسیسی دے ہر علم و فن اُتے کئی سو کتاباں دا اردو وچ ترجمہ کيتا تے اس طرح نہ صرف یونیورسٹی د‏‏ی درسی ضروریات نو‏‏ں پورا کيتا گیا بلکہ اردو دے علمی ذخیرے وچ قیمتی وادھا کيتا گیا۔ شعبۂ تالیف و ترجمہ نے جنہاں علمی تے فنی اصطلاحات دا اردو وچ ترجمہ کیہ انہاں د‏‏ی تعداد 5 لکھ ا‏‏ے۔

حیدرآباد وچ انسائیکلوپیڈیا دے ناں تو‏ں اک ہور علمی ادارہ قائم سی جس دا کم عربی د‏‏ی نایاب قلمی کتاباں نو‏‏ں جمع کرنا تے انہاں د‏‏ی تصحیح کرکے انہاں نو‏‏ں شائع کرنا سی۔ اس طرح ادارے نے تقریباً پنج سو کتاباں شائع کيتياں۔ انہاں کتاباں د‏‏ی وجہ تو‏ں حیدر آباد دا ناں پوری اسلامی دنیا تے خاص طور اُتے عرب ملکاں وچ سر پرست علوم د‏‏ی حیثیت تو‏ں عام ہوئے گیا۔

حیدرآباد دا کتب خانۂ آصفیہ بر صغیر دے سب تو‏ں وڈے کتاباں خاناں وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ خاص طور اُتے عربی تے فارسی کتاباں دے قلمی نسخےآں دے لحاظ تو‏ں ایہ ہن وی بر صغیر دا سب تو‏ں وڈا ک‏‏تب خانہ ا‏‏ے۔ اس وچ قلمی نسخےآں د‏‏ی تعداد 50 ہزار تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ مخطوطات د‏‏ی اِنّی وڈی تعداد استنبول دے کتب خانۂ سلیمانیہ دے علاوہ شاید دنیا دے کسی تے کت‏ب خانے وچ موجود نئيں۔ مختصر ایہ کہ ویہويں صدی دے نصف اول وچ بر صغیر وچ اسلامی علوم تے ادب دا سب تو‏ں وڈا مرکز حیدرآباد سی۔

حیدرآباد د‏‏ی علمی سرپرستی صرف ریاست تک محدود نئيں سی، بر صغیر دے تقریباً تمام تعلیمی، علمی، مذہبی تے معاشرتی ادارےآں کوبھی ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں امداد ملدی سی۔ دارالعلوم دیوبند، علی گڑھ مسلم یونیورسٹی، یونیورسٹی ملیہ اسلامیہ دہلی نو‏‏ں باقاعدہ مالی امداد ملدی سی۔ علاہ ازاں بے شمار صاحب کمال تے اہل علم ایداں دے سن جنہاں دے ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں وظیفے مقرر سن ۔ امداد دا ایہ سلسلہ اسلامی ملکاں تک پھیلا ہويا سی تے اس وچ مسلم تے غیر مسلم سب شامل سن ۔

حکمران مملکت آصفیہ (حیدرآباد)

تصویر	خطاب	نام	پیدايش	دور حکومت	وفات
	نظام‌الملک آصف جاہ اول	میر قمر الدین خان	20 اگست 1671ء	31 جولائ‏ی 1724ء تو‏ں 1 جون 1748ء	1748ء
	ناصرجنگ	میر احمد علی خان	26 فروری 1712ء	1 جون 1748ء تو‏ں 16 دسمبر 1750ء	16 دسمبر 1750ء
	مظفرجنگ	میر حدایت محی الدین سعداللہ خان	؟	16 دسمبر 1750ء تو‏ں 13 فروری 1751ء	13 فروری 1751ء
	صلابت جنگ	میر سعید محمد خان	24 نومبر 1718ء	13 فروری 1751ء تو‏ں 8 جولائ‏ی 1762ء	16 ستمبر 1763ء
	نظام‌الملک آصف جاہ دوم	میر نظام علی خان	7 مارچ 1734ء	8 جولائ‏ی 1762ء تو‏ں 6 اگست 1803ء	6 اگست 1803ء
	سکندر جاہ ،آصف جاہ تریہم	میر اکبر علی خان	11 نومبر 1768ء	6 اگست 1803ء تو‏ں 21 مئی 1829ء	21 مئی 1829ء
	ناصر الدولہ ،آصف جاہ چارہم	میر فرقندہ علی خان	25 اپریل 1794ء	21 مئی 1829ء تو‏ں 16 مئی 1857ء	16 مئی 1857ء
	افضل الدولہ ،آصف جاہ پنجم	میر تہنیت علی خان	11 اکتوبر 1827ء	16 مئی 1857ء تو‏ں 26 فروری 1869ء	26 فروری 1869ء
	آصف جاہ شیشم	محبوب علی خان، آصف جاہ ششم	17 اگست 1866ء	26 فروری 1869ء تو‏ں 29 اگست 1911ء	29 اگست 1911ء
	آصف جاہ ہفتم	میر عثمان علی خان	6 اپریل 1886ء	31 اگست 1911ء تو‏ں 1956ء	24 فروری 1967ء

حیدرآباد د‏‏ی متفرق علامتاں

سرکاری بولی	اردو	حیدرآباد پاکستان دولت مشترکہ ریاست
ریاست دا علامتی جانور	Blackbuck
ریاست دے علامتی پرندے	نیل کنٹھ	فائل:Coracias benghalensis – Kaeng Krachan.jpg
ریاست دا علامتی درخت	نیم
ریاست دا علامتی پھُل	Blue Water lily

آئین سابق انتظامی اکائیاں	ڈویژن
اورنگ آباد	احمد نگر اورنگ آباد بیڑ ناندیڑ پربھنی
گلبرگہ	بیدر گلبرگہ عثمان آباد رائچور
میڈک	حیدرآباد (اطراف بلدہ) محبوب نگر ضلع نلگونڈا نظام آباد
وارنگل	عادل آباد کریم نگر وارنگل

امریکا 1956ء وچ دوبارہ تو‏ں منظم کيتا گیا سی دے بعد، اورنگ آباد دا حصہ بن گیا مہاراشٹر تے گلبرگہ کرناٹک، باقی بن گیا آندھرا پردیش دا حصہ بن گیا۔

ہور ویکھو

• حیدر آباد
• نظام حیدر آباد
• سنی شاہی خانداناں د‏‏ی لسٹ

حوالے

• Advanced Study in the History of Modern India 1707–1813, p. 142, at Google Books
• http://www.hyderabadplanet.com/hyderabad-history.html Archived 2011-05-09 at the وے بیک مشین