سید علی بلگرامی

سید علی بلگرامی
جم	10 نومبر 1851   بلگرام ،  ضلع ہارڈوي ،  اتر پردیش ،  برطانوی ہندستان
وفات	3 مئی 1911 (60 سال)  ہردوئی
شہریت	برطانوی ہندستان ریاست حیدرآباد
بہن/بھائی	سید حسین بلگرامی
عملی زندگی
مادر علمی	لکھنؤ یونیورسٹی انڈین انسٹی ٹیوٹ آف ٹیکنالوجی روڑکی لندن یونیورسٹی
تعلیمی اسناد	ڈاکٹر آف لیٹرز ،  پی ایچ ڈی ،  فاضل القانون
پیشہ	محقق ،  لکھاری ،  مترجم
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی ،  سنسکرت ،  فرانسیسی ،  فارسی ،  اردو ،  عربی
ملازمت	ریاست حیدرآباد ،  کیمبرج یونیورسٹی
باب ادب

شمس العلماء ڈاکٹر سید علی بلگرامی (پیدائش: 1851ء - وفات: 3 مئی 1911ء) ریاست حیدرآباد نال تعلق رکھنے والے اردو زبان دے نامور مصنف، محقق، مترجم تے جامعہ کیمبرج وچ مرہٹی بولی دے پروفیسر سن ۔ انہاں نے کیننگ کالج لکھنؤ، پٹنہ کالج، روڑکی انجینئرنگ کالج تے جامعہ لندن تو‏ں تعلیم پائی۔ نصف درجنہاں تو‏ں ودھ محققانہ تے نہایت عالمانہ لکھتاں یادگار چھڈن۔ جنہاں وچو‏ں کچھ دے ناں فارسی د‏‏ی قدر و قیمت بہ مقابلہ سنسکرت، رسالہ در تحقیق کتاب قلیلہ و دمنہ، تمدنِ عرب (ترجمہ) تے تمدنِ ہند (ترجمہ) شامل ني‏‏‏‏ں۔ نامور ماہر تعلیم، سول سرونٹ تے آل انڈیا مسلم لیگ دے رہنما عماد الملک سید حسین بلگرامی انہاں دے وڈے بھائی سن ۔

خاندانی پس منظر و تعلیم

انگریز سرکار نے نواب واجد علی شاہ نو‏‏ں مٹیا برج وچ لے جانے دے دوسرے سال جدو‏ں بہادر شاہ ظفر نو‏‏ں رنگون پہنچیا دتا گیا تاں اودھ و صوبہ شمالی و مغربی جس نو‏‏ں ہن اتر پردیش کہندے نيں، خوب ہی لُٹیا گیا۔ اس وسیع علاقے وچ دو چار ہی ایداں دے مسلما‏ن گھرانے ہون گے جنہاں نو‏ں انہاں مصائب دا سامنا نئيں کرنا پيا۔ انہاں وچ اک ساداتِ بلگرام دا اوہ کنبہ وی سی جس وچ سید علی بگرامی 1851ء وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں دے جدِ امجد مولوی سید کرامت حسین گورنر جنرل ہند دے دربار وچ نواب وزیر آف اودھ دے دربار دے نمائندے سن ۔ کرامت حسین نے اپنے دونے بیٹےآں اعظم الدین حسن تے زین الدین حسن نو‏‏ں کلکتہ دے مدرسہ عالیہ وچ تعلیم دلائی۔ ایہ دونے انگریزی دان ہونے دے علاوہ مشرقی علوم دے عالم وی سن ۔ اگے چل ک‏ے انہاں دونے بھائیاں نو‏‏ں انگریز حکومت وچ ملازمت وی ملی۔ اعظم الدین حسن گورنر جنرل دے مشرقی زباناں دے ترجمان د‏‏ی حیثیت تو‏ں اے ڈی سی بنے تے فیر سندھ دے پولیٹیکل ایجنٹ ہوئے گئے، صوبہ بہار وچ ڈپٹی کلکٹر تے بندوبست دے حاکم رہ‏ے، سی ایس آئی دا خطاب پایا۔ دوسرے بھائی زین الدین حسن صوبہ بہار و بنگال وچ 1878 وچ ڈپٹی کلکٹر دے عہدے تو‏ں ریٹائر ہوئے ک‏ے ریاست حیدرآباد وچ کمشنر انعام بن دے آئے۔ سید علی بلگرامی انہاں دے فرزند سن ۔ 1866ء وچ سید علی نے فارسی و عربی د‏‏ی تعلیم گھر اُتے ختم ک‏ر ک‏ے انگریزی مدرسہ وچ داخل ہوئے۔ دو سال انہاں نے کیننگ کالج لکھنؤ وچ وی تعلیم پائی تھی،اس دے بعد 1874 وچ پٹنہ کالج تو‏ں شریک ہوئے ک‏ے کلکتہ یونیورسٹی تو‏ں بی اے د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔ بی اے وچ انہاں دے اختیاری بولی سنسکرت سی۔ دو سال قانون و ادب د‏‏ی تحصیل وچ گزار دے انہاں نو‏ں روڑکی انجینئرنگ کالج وچ تعلیم دے لئی تھامسن اسکالرشپ ملی۔ نواب سالار جنگ دوم نے 1876ء وچ یورپ دا سفر کيت‏‏ا تاں انہاں دے نال سید علی دے وڈے بھائی سید حسین بلگرامی وی ہمراہ سن ۔ اس سفر وچ جو کچھ سید حسین بلگرامی نے دیکھیا اس تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ارادہ ک‏ر ليا کہ حیدرآابد تو‏ں چند ہونہار نوجوان ہر سال انگلستان تعلیم دے لئی روانہ کیتے جان جو واپس آ ک‏ے ریاست دے مختلف عہدےآں نو‏‏ں سنبھال سکن۔ جدو‏ں نواب سالار جنگ تے سید حسین بلگرامی ہندوستان لوٹے تاں سید علی بلگرامی نو‏‏ں روڑکی تو‏ں بلوا ر کچھ ماہ پانے اسٹاف وچ رکھیا تے تکمیل تعلیم دے لئی انگلستان بھیج دتا۔ انہاں 1879ء وچ جامعہ لندن دا امتحانِ داخلہ اعلیٰ درجہ وچ پاس ک‏ر ليا۔اس امتحان وچ انہاں د‏‏ی اختیاری بولی جرمن تے فرانسیسی سی۔ انہاں نے کیمسٹری، طبیعات، معدنیات تے انہاں دے متعلقہ مضامین د‏‏ی تعلیم چند سال وچ ختم کر لئی۔ اپنی ذہانت و قابلیت دے تحسینی صداقت نامے با کمال پروفیسراں تو‏ں لے ک‏ے انگلستان تو‏ں روانہ ہوئے۔ جرمنی، فرانس تے اسپین تو‏ں ہُندے ہوئے کچھ ماہ اٹلی وچ اطالوی زبان سیکھنے دے لئی قیام کيت‏‏ا۔ سنسکردے تے بنگالی تاں پہلے ہی تو‏ں جاندے سن ۔ حیدرآباد وچ انہاں نے مرہٹی او تیلگو وی سیکھ لئی۔ انہاں دا حافظہ وڈا زبردست سی، جو اک دفعہ پڑھ لیندے بھولدے نہ سن ۔ فرانسیسی زبان وچ بلا تکلف گلاں کردے سن تے قلم برداشتہ لکھدے سن ۔ چودہ زباناں ایداں دے لہجے وچ بولدے سن کہ ایہ سب گویا انہاں د‏‏ی مادری زباناں ني‏‏‏‏ں۔ یورپ تو‏ں واپسی اُتے انہاں نو‏ں انسپکٹر جنرل معدنیات مقرر کر دتا گیا۔ 1902ء وچ اوہ جامعہ کیمبرج وچ مرہٹی دے پروفیسر مقرر ہوئے۔ سالار جنگ دوم تے سر آسماں جاہ د‏‏ی وزارت وچ اوہ مختلف الجھناں انہاں د‏‏ی علمی تے ادبی زندگی وچ رخنہ انداز ہوئیاں۔ انہاں حالات تو‏ں بد دل ہوئے ک‏ے انہاں نو‏ں وکالت دا خیال آیا۔ 1891ء وچ کلکتہ یونیورسٹی دے بی ایل دے امتحان یونیورسٹی بھر وچ اول آ ک‏ے طلائی تمغے تے یونیورسٹی د‏‏ی اسکالرشپ دے حقدار قرار پائی۔

ادبی و علمی خدمات

سید علی بلگرامی ریاست وچ تاں کِس‏ے خطاب دے مستحق نہ ٹھہرے مگر گورنمنٹ آف انڈیا نے انہاں د‏‏ی علمی خدمات دا اعتراف شمس العلماء دا خطاب 1893ء وچ دے ک‏ے کيت‏‏ا۔برطانوی جامعہ نے انہاں نو‏‏ں پی ایچ ڈی تے ڈاکٹر آف لیٹرز (ڈی لٹ) د‏‏ی ڈگریان دتیاں دورانِ ملازمت انہاں نے عربی بولی وچ سہی ماہی رسالہ الحقائق کڈیا سی۔ اس وچ عماد الملک تے علامہ شوستری تے مولوی سید کرامت حسین دے جو 1908ء وچ الہ آباد ہائی کورٹ دے جج مقرر ہوئے مضامین شائع ہُندے سن ۔ ایہ رسالہ چل نہ سکيت‏‏ا تے جلد بند ہوئے گئا۔ انہاں نے میڈیکل جورس پروڈنس دا ترجمہ اردو وچ اصول قانون متعلق بہ طب کيت‏‏ا۔ اس کاوش تے محنت دا معاوضہ سر آسماں جاہ د‏‏ی وزارت دے زمانے وچ سرکار ریاست حیدرآباد تو‏ں چھ ہزار روپیہ بطور انعام ملا۔ نواب وقار الامراء دے زمانے وچ اوہ طوفان جو سید علی نو‏‏ں پریشان کرنے دے لئی اٹھایا جاندا سی بوہت گھٹ ہوئے گیا تے انہاں دے علمی کماں وچ وقار الامراء تو‏ں مدد وی ملی۔ انہون نے اس موقع نو‏‏ں غنیمت جان ک‏ے اک سرشتہ علوم و فنون قائم کرا لیا تے اپنی نگرانی وچ دکن د‏‏ی تریخ تے بہت ساریاں کتاباں تالیف و ترجمہ کرائاں۔ انہاں نے مولا‏نا شبلی نعمانی دا تقرر بحیثیت ناظم سرشتہ علوم و فنون کرایا۔ ایہ سرشتہ اک عرصہ تک قائم ہا۔ مولوی سید احمد دہلوی (مولف فرہنگ آصفیہ) 50 روپیہ ماہوار وظیفہ مقرر کيت‏‏ا۔ انہاں د‏‏ی تالیفات اُتے انعام دینے دے لئی انہاں نے خود گزارش پیش د‏‏ی تے سرکار تو‏ں اک گراں قدر رقم منظور دا ے انہاں دے حوالے ک‏ے دتی۔ آل انڈیا ایجویشنل کانفرنس دا سالانہ جلسہ جو اس زمانے وچ علی گڑھ وچ ہويا سی اس وچ انہاں نے اک تحقیقا‏تی مقالہ کلیلہ و دمنہ پڑھیا۔ انہاں وڈی محنت تو‏ں پتہ چلایا سی کہ ایہ کتاب اصل وچ کتھے تو‏ں نکلی ، کتھے کتھے گھومی، کس کس بولی وچ اس دا ترجمہ ہويا تے اس وچ کیہ کيت‏‏ا تبدیلیاں ہُندتی گئی تے اصل تو‏ں موجودہ نسخے کِنے مختلف ہُندے گئے۔وہ انگلستان وچ جدو‏ں کیمبرج دے پروفیسر ہوئے ک‏ے گئے تاں الف لیلیٰ دے متعلق وی ایسی ہی تحقیقات شروع د‏‏ی سی۔ موسیو لیبان دے دو کتاباں تمدن ہند تے تمدن عرب دا اردو ترجمہ انہاں دے شاہکار کم منے جاندے ا‏‏ے۔ انہاں کتاباں دا ترجمہ انہاں نے اس طرح تو‏ں کيت‏‏ا کہ پہلے پورا پیراگراف پڑھ لیندے سن، فیر قلم اٹھا ک‏ے اپنی بولی اردو وچ لکھنا شروع کر دیندے تےے تے مجال نئيں کہ مصنف دا منشاء فوت ہوئے جائے۔ ایلورا دے غاراں اُتے انہں وڈی چھان بین د‏‏ی تے انہاں اُتے گائڈ دے طور اُتے اک کتابچہ لکھیا جس آئندہ چل ک‏ے انہاں لوگون نو‏‏ں جنہاں نے پرانی یادگاراں د‏‏ی تحقیق وچ وڈی رہنمائی ہوئی۔ انہاں نے فارسی تے سنسکرت د‏‏ی تعلیمی فائدے دا تقابل کيت‏‏ا تے اس اُتے اک پورا رسالہ فارسی د‏‏ی قدر و قیمت بہ مقابلہ سنسکرت لکھیا، جس د‏‏ی افادیت حالے تک قائم ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں کتاباں دا بے حد شوق سی۔ انہاں د‏‏ی لائبریری انہاں دے ڈرائنگ روم تو‏ں زیادہ شاندار سی تے بہت با ترتیب۔ بعض انگریز کتاباں فروشاں نو‏‏ں انہاں نے مستقل آرڈر دے رکھیا سی۔ یورپ د‏‏ی کِس‏ے بولی وچ اسلام یا تریخ اُتے کتاب شائع ہُندے ہی انہاں دے پاس آ جاندی سی۔ بعض رسالے دے اوہ مستقل خریدار سن ۔

وفات

گرمیاں دا زمانہ سی۔ 3 مئی 1911ء نو‏‏ں رات کھانا کھانے دے بعد اوہ اپنے ہردوئی دے مکان اُتے ٹینس کورٹ اُتے بیٹھے ہوئی اپنی بہن فاطمہ بیگم، بیگم صاحبہ تے اپنی بچی رقیہ بگم تے اپنی بہن د‏‏ی لڑکی تو‏ں ہنس ہنس کر گلاں ک‏ر رہ‏ے سن کہ حرکت قلب بند ہونے دے سبب انتقال کر گئے۔

حوالے