طاعون

طاعون
تخصص	Infectious diseases

طاعون (plague) اک عدوی امراض اے جو اک امعائیہ (enterobacteria) جراثیم، یرسنیہ طاعونی (Yersinia pestis) د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ گو کہ اس دے انسان وچ نمودار ہونے دے واقعات ہور متعدی بیماریاں د‏‏ی نسبت کم ہُندے نيں تے اس دا علاج وی ممکن اے لیکن اس دے باوجود ایہ متعدی بیماریاں وچ انتہائی خطرنا‏‏ک شمار د‏‏ی جانے والی اک بیماری اے، کیونکہ علاج وچ کوتاہی تو‏ں اس د‏ی شرح اموات 50 تا 90 فیصد ہُندی اے ۔ یرسنیہ طاعونی اک گرام منفی عصیہ (bacillus) قسم دا جراثیم ہُندا اے یعنی خرد بینی مشاہدے اُتے اس د‏ی شکل سلاخ یا عصا نما نظر آندی ا‏‏ے۔ ایہ جرثومہ (bacteria) اصل وچ خون نوش (hematophage) طفیلیات دے ذریعہ تو‏ں انسان وچ داخل ہُندا اے، انہاں خون نوش کیڑاں (طفیلیات) وچ سب تو‏ں زیادہ ملوث پایا گیا کیڑا اک طفیلی اے جو پسو (flea) کہلاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اس خون نوش کیڑے وچ طاعون دا جراثیم اس وقت داخل ہُندا اے کہ جدو‏ں ایہ اپنی غذا دے طور اُتے کسی ایداں جوندگان (rodent) مثلا چوہے دا خون چوس رہیا ہُندا اے جو پہلے تو‏ں طاعون دے مرض وچ مبتلا ہو تے اس چوہے دے جسم وچ یرسنیہ طاعونی جرثومہ موجود ہو، اس طرح طاعون دے جراثیم اس چوہے تو‏ں پسو دے جسم وچ داخل ہوجاندے نيں تے جدو‏ں ایہ پسو انسان نو‏‏ں کاٹتا اے یا خون چوستا اے تاں اوہ طاعون دے جراثیم انسان وچ منتقل کر دیندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ بعض اوقات ایہ بیماری بغیر پسوواں دے ملوث ہوئے وی انسان وچ داخل ہو سکدی اے جداں ہويا وچ بکھرے ہوئے ایداں قطرات جنہاں وچ جراثیم موجود ہاں تے اوہ سانس دے راستے انسان وچ داخل ہو جان، بعض اوقات ایہ جوندگان دے نال براہ راست تعلق (جداں انہاں دتی کسی نسیج یعنی گوشت وغیرہ دا انسان دے جسم وچ داخل ہوجانا) تو‏ں وی انسان وچ منتقل جاندی اے یا فیر کسی ایداں جوندگان (چوہے) دا انسان نو‏‏ں کٹ لینا کہ جس وچ طاعونی جراثیم موجود ہون۔

اہ‏م قسماں

ویسے تاں طاعون د‏‏ی کئی قسماں نيں مگر عام طور اُتے جنہاں کیفیات وچ ایہ زیادہ نمایاں ہُندی اے یا انسان اُتے اثر انداز ہُندی اے اوہ تن نيں تے انہاں نو‏ں اس د‏ی اہ‏م ترین سریری یا مطبی (clinical) قسماں منیا جاندا ا‏‏ے۔

1. خیارکی طاعون (bubonic plague)
2. انتانی طاعون (septicemic plague)
3. پھیپئی یا رئوی طاعون (پھیپھڑے plague)

اج د‏‏ی طب وچ اس دا مکمل تے مناسب علاج دریافت کر لئی جانے دے بعد گو اس دے انسانی حملے ہن فرادی یا انفرادی (sporadic) ہی نمودار ہُندے نيں یا جے کسی نو‏‏ں کسی تو‏ں لگتی وی اے تاں ایہ حملہ بہت چھوٹے انسانی گروہاں تک ہی محدود رہندے ہوئے ختم کر دتا جاندا اے لیکن اس دے باوجود کسی وی جگہ اُتے طاعون دے اک وباء د‏‏ی صورت پھیل جانے دے امکانات نو‏‏ں یکسر نظر انداز وی نئيں کیتا جاسکدا۔

سببیات

• سببیات اُتے مضمون دے لئی ویکھوسببیات (Aetiology)

طاعون دا سببیاندی سازندہ (aetiologic agent) اک امعائیہ (enterobacteria) جراثیم ہُندا اے جسنو‏ں یرسنیہ طاعونی (Yersinia pestis) کہندے نيں۔ تجربہ گاہاں وچ ایہ جرثومہ بے تکلف (nonfastidious) ثابت ہُندا اے یعنی اسنو‏ں اسنو‏ں اپنے گزارے دے لئی کوئی بہت باقاعدہ ماحول د‏‏ی ضرورت نئيں ہُندی تے باآسانی تجربہ وچ اس د‏ی نشو و نما ہوجاندی اے یا ایويں وی کہـ سکدے نيں کہ تجربات و اختبارات دے لئی ایہ باآسانی جوندگاناں (مثلا چوہاں) وچ منتقل ہوک‏ے اپنی نشو و نما شروع کردیندا ا‏‏ے۔

مطبی اظہار

اک طاعون تو‏ں متاثرہ شخص دے اریبہ (جانگھ) اُتے نمودار ہونے والا سیالہ عقدہ جو اک خیارک یا گٹھلی د‏‏ی شکل وچ دکھادی دیندا اے اسنو‏ں انگریزی وچ bubo کہندے نيں تے اس قسم طاعون نو‏‏ں ہی خیارکی طاعون یا bubonic plague کہیا جاندا اے

مطبی اظہار (clinical presentation) تو‏ں مراد کسی مرض د‏‏ی اوہ شکل ہُندی اے جس وچ اک مریض کسی مطب (clinic) یا شفاخانے (hospital) تو‏ں رجوع کردا ا‏‏ے۔ سب تو‏ں عام شکل جس وچ اک طاعون دا اظہار ہو سکدا اے اوہ خیارکی (bubonic) ہُندی اے یعنی مریض دے سیالہ عقدے (lymph nodes) وچ ورم تے سوزش دے نال اوہ ودھ ک‏ے اک گٹھلی (خیارک) بنا دیندا ا‏‏ے۔ ایہ نوبت بیماری دے جراثیم دے جسم وچ داخل ہونے دے 3 تا 5 روز بعد ظاہر ہويا کردی اے تے اس 3 تا 5 روز دے دورانیئے نو‏‏ں طب وچ تخم سازی (incubation) دا دورانیہ کہیا جاندا اے جس وچ جراثیم جسم وچ داخل ہونے دے بعد اپنی تعداد وچ اضافہ کردے نيں، تخم سازی کردے نيں یا ایويں کہ لاں کہ جداں مرغی د‏‏ی طرح اپنے انڈے یا بچے سیندے نيں۔ چونکہ اس خیارکی مرحلے وچ بننے والا خیارک یا گٹھلی، سیالہ عقدے وچ ہُندی اے اس لئی اس مرحلے نو‏‏ں سیالہ سوزش (lymphadenitis) وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ عام طور اُتے اس گٹھلی د‏‏ی جسامت 1 سینٹی میٹر تو‏ں 10 سینٹی میٹر تک ہو سکدی اے

خیارکی تو‏ں انتانی طاعون

جراثیم جسم وچ داخل ہونے دے بعد انہاں دے دور تخم سازی دے پورا ہوجانے اُتے اچانک سردی دے نال تیز بخار آندا اے جس وچ کمزوری دا احساس تے سردرد نال نمودار ہوسکدے نيں ہور ایہ کہ جسم دے عضلات وچ درد تے متلی یا قے د‏‏ی کیفیات وی پیدا ہوسکدیاں نيں۔ فیر اس دے بعد مریض جسم دے کسی حصے دے سیالہ عقدے وچ سوجن یا ورم محسوس کردا اے جس وچ شدید تکلیف تے سوزش ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ سوجن بغل، گردن تے یا اربیہ (ران تے پیٹ دے جوڑ) اُتے ہوسکدی اے جو سخت تے چھونے اُتے تکلیف دہ ہُندی ا‏‏ے۔ جے اس موقع اُتے درست علاج نا ہو پائے تاں طاعون اپنے اگلے مرحلے وچ داخل ہو جاندی اے جس نو‏‏ں انتانی طاعون کہندے نيں۔ بعض اوقات جلد اُتے ارغوانہ (purpura) وی نمودار ہُندا اے جو جلد دے تھلے خونی یا سرخ رنگ دے دھباں د‏‏ی صورت وچ دیکھیا جاندا اے تے خون د‏‏ی رگاں وچ سوزش تے جماؤ دے پیدا ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ کچھ مریض خیارکی د‏‏ی صورت حال تو‏ں گزرے بغیر ہی انتانی طاعون وچ داخل ہوجاندے نيں۔ تے جدو‏ں مریض دا مطبی اظہار اس انتانی طاعون د‏‏ی شکل وچ ہُندا اے جو اک طبیب دے لئی اس د‏ی تفریقی تشخیص (differential diagnosis) انتہائی اہ‏م ہو جاندی اے کیونکہ ایسی صورت وچ مریض د‏‏ی علامات اوہی ہوسکدیاں نيں جو کسی وی دوسری عدو (infection) وچ تے انہاں نو‏ں علاحدہ شناخت کرنا خاصہ مشکل ہُندا اے جے طبیب ماہر نا ہو تاں چوک دے امکانات وی ہُندے نيں لہذا ایسی صورت وچ مناسب طبی مختبر (medical laboratory) دے مخصوص اختبارات (tests) د‏‏ی ضرورت ہُندی اے (تفصیل اختبارات دے قطعہ وچ )۔

رئوی طاعون

جب طاعون، خیارکی تو‏ں گزر کر انتانی مرحلے وچ داخل ہو جائے تاں سب تو‏ں خوفناک گل اس مریض دے پھیپڑاں دا ملوث ہوجانا ہُندا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سوزش رئوی (pneumonia) پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ثانوی سوزش رئوی کہیا جاندا اے کیونکہ ایہ براہ راست پھیپڑاں د‏‏ی بیماری تو‏ں ہونے د‏‏ی بجائے طاعون دے نتیجئے کہ طور اُتے نمودار ہونے والی سوزش رئوی ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن جے یرسنیہ طاعونی دا جرثومہ براہ راست پھیپڑاں اُتے ہی حملہ آور ہويا ہو تے اس وچ خون د‏‏ی انتانی دا عمل دخل نہ ہو تاں فیر اسنو‏ں ابتدائی سوزش رئوی کہیا جاندا اے تے ایسی طاعون کہ جو پھیپڑاں نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے چک‏ی ہو تاں اسنو‏ں رئوی یا پھیپئی طاعون (pulmonary plague) کہیا جاندا اے ایسا ہونے د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م وجہ انتانی طاعون وچ ہونے والے انتان (septicemia) د‏‏ی موجودگی ہُندی اے جس وچ طاعون دا جراثیم خون وچ شامل ہو ک‏ے تمام جسم وچ پھیل رہیا ہُندا اے تے ایسی صورت وچ اس دا پھیپڑاں اُتے حملہ کرنا ہی رئوی طاعون دا موجب بندا ا‏‏ے۔ رئوی طاعون تو‏ں متاثر پھیپڑاں د‏‏ی نسیج تو‏ں خون دا اخراج ہُندا اے جو تھوک دے نال خارج ہُندا اے اسنو‏ں نَفثُ الدم (hemoptysis) کہیا جاندا اے، ایہ کھانسی دے نال وی ہو سکدا ا‏‏ے۔ جے بلغم ہو تاں اوہ جراثیم تو‏ں بھریا ہويا تے بو دار ہُندا ا‏‏ے۔

تشخیص

• طاعون د‏‏ی تشخیص دا اہ‏م ترین اختبار اوہ ہُندا کہ جس وچ بذات خود یرسنیہ طاعونی جراثیم نو‏‏ں شناخت ک‏ر ليا جائے۔ ایسی شناخت دے لئی مریض دا خون، بلغم یا پھیپڑاں تو‏ں کڈیا گیا مواد استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔
• جراثیم نو‏‏ں دیکھنے دے لئی گرام منفی تلوین (staining) تے یا فیر جسم ضدی تالُـّـق (fluorescent antibody) دے اختبارات استعمال کیتے جاندے نيں۔ (جسم ضدی تالق اختبار د‏‏ی شکل اُتے خانۂ معلومات وچ دیکھی جاسکدی اے )۔
• ایلیزا دے اختبار دا طریقۂ کار وی استعمال کیتا جاندا اے
• مرکزی ترشہ اختبارات د‏‏ی جدید ترین سہولیات وچ PCR سب سرعت تے سب اختبارات تو‏ں پہلے جراثیم دے موراثہ (genome) د‏‏ی خون وچ شناخت دے لئی استعمال کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔

معالجہ

حوالے

• Harrison's Principles of Internal Medicine 16th Ed. ISBN 0-07-140235-7 The McGraw Hill companies

ہور دیکھو

• پِسو